Ý thức và vai trò của tri thức khoa học trong công cuộc đổi mới của nước ta hiện nay

TiÓu luËn triÕt häc §Ò tµi: ý thøc vµ vai trß cña tri thøc khoa häc trong c«ng cuéc ®æi míi cña n­íc ta hiÖn nay Ch­¬ng 1 Nguån gèc , b¶n chÊt vµ kÕt cÊu cña ý thøc 1. ý thøc lµ g× Chñ nghÜa duy t©m vµ t«n gi¸o cho r»ng ý thøc cã mét cuéc sèng riªng , tån t¹i t¸ch biÖt vËt chÊt thËm chÝ quyÕt ®Þnh , sinh ra vËt chÊt . Chñ nghÜa duy vËt tÇm th­êng cho r»ng ý thøc còng lµ mét d¹ng vËt chÊt . Chñ nghÜa duy vËt cËn ®¹i ®· thÊy d­îc ý thøc ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan, ®· chØ ra ®­îc kÕt cÊu cña ý thøc song l¹i ch­a thÊy nguån gèc x· héi vµ vai trß x· héi cña ý thøc . Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®· kÕ thõa , ph¸t triÓn , kh¾c phôc nh÷ng quan niÖm trªn ®­a ra ®Þnh nghÜa khoa häc vÒ ý thøc : ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh s¸ng t¹o thÕ giíi kh¸ch quan vµo bé n·o ng­êi th«ng qua lao ®éng vµ ng«n ng÷ . ý thøc lµ toµn bé ho¹t ®éng tinh thÇn cña con ng­êi bao gåm tõ c¶m gi¸c cho tíi t­ duy , lý luËn trong ®ã tri thøc lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña ý thøc . 2. Nguån gèc cña ý thøc : ý thøc cã hai nguån gèc lµ nguån gèc tù nhiªn vµ nguån gèc x· héi . 1.1. Nguån gèc tù nhiªn : Tr­íc M¸c nhiÒu nhµ duy vËt tuy kh«ng thõa nhËn tÝnh chÊt siªu tù nhiªn cña ý thøc , song do khoa häc ch­a ph¸t triÓn nªn còng ®· kh«ng gi¶i thÝch ®óng nguån gèc vµ b¶n chÊt cña ý thøc . Dùa trªn nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn nhÊt lµ sinh lý häc thÇn kinh , chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh r»ng ý thøc lµ mét thuéc tÝnh cña vËt chÊt nh­ng kh«ng ph¶i cña mäi d¹ng vËt chÊt mµ chØ lµ thuéc tÝnh cña mét d¹ng vËt chÊt sèng cã tæ chøc cao lµ bé ãc ng­êi . Bé ãc ng­êi lµ c¬ quan vËt chÊt cña ý thøc . ý thøc lµ chøc n¨ng cña bé ãc ng­êi . Ho¹t ®éng ý thøc cña con ng­êi diÔn ra trªn c¬ së ho¹t ®éng sinh lý thÇn kinh cña bé ãc ng­êi . ý thøc phô thuéc vµo ho¹t ®éng bé ãc ng­êi , do ®ã khi bé ãc bÞ tæn th­¬ng th× ho¹t ®éng ý thøc sÏ kh«ng b×nh th­êng hoÆc bÞ rèi lo¹n . V× vËy kh«ng thÓ t¸ch rêi ý thøc ra khái ho¹t ®éng sinh lý thÇn kinh cña bé ãc . ý thøc kh«ng thÓ diÔn ra , t¸ch rêi ho¹t ®éng sinh lý thÇn kinh cña bé ãc ng­êi . Bé ãc cña con ng­êi hiÖn ®¹i lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ l©u dµi vÒ mÆt sinh vËt - x· héi sau khi v­în biÕn thµnh ng­êi , ãc v­în biÕn thµnh ãc ng­êi . Bé ãc lµ mét tæ chøc vËt chÊt sèng ®Æc biÖt , cã cÊu tróc tinh vi vµ phøc t¹p , bao gåm tõ 14 dÕn 15 tû tÕ bµo thÇn kinh . C¸c tÕ bµo nµy cã liªn quan víi nhau vµ víi c¸c gi¸c quan , t¹o thµnh v« sè nh÷ng mèi liªn hÖ thu nhËn , ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng cña c¬ thÓ trong quan hÖ víi thÕ giíi bªn ngoµi qua c¸c ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn vµ cã ®iÒu kiÖn . Trong bé ãc ng­êi , qu¸ tr×nh ý thøc kh«ng ®ång nhÊt vµ còng kh«ng t¸ch rêi , ®éc lËp hay song song víi qu¸ tr×nh sinh lý . §©y chÝnh lµ hai mÆt cña mét qu¸ tr×nh - qu¸ tr×nh sinh lý thÇn kinh trong bé ãc ng­êi mang néi dung ý thøc , còng gièng nh­ tÝn hiÖu vËt chÊt mang néi dung th«ng tin . Ngµy nay sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc - kü thuËt hiÖn ®¹i ®· t¹o ra nh÷ng m¸y mãc thay thÕ cho mét phÇn lao ®éng trÝ ãc cña con ng­êi . Ch¼ng h¹n c¸c m¸y tÝnh ®iÖn tö , r«bèt " tinh kh«n " , trÝ tuÖ nh©n t¹o . Song ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ m¸y mãc còng cã ý thøc nh­ con ng­êi . M¸y mãc dï cã tinh kh«n ®Õn.®©u ®i ch¨ng n÷a còng kh«ng thÓ thay thÕ ®­îc cho ho¹t ®éng trÝ tuÖ cña con ng­êi . M¸y mãc lµ mét kÕt cÊu kü thuËt do con ng­êi t¹o ra , cßn con ng­êi lµ mét thùc thÓ x· héi . M¸y mãc kh«ng thÓ s¸ng t¹o l¹i hiÖn thùc d­íi d¹ng tinh thÇn trong b¶n th©n nã nh­ con ng­êi . Do ®ã chØ cã con ng­êi víi bé ãc cña m×nh míi cã ý thøc theo ®óng nghÜa cña tõ ®ã . Tuy nhiªn , nÕu chØ cã bé ãc kh«ng th«i mµ kh«ng cã sù t¸c ®éng cña thÕ giíi bªn ngoµi ®Ó bé ãc ph¶n ¸nh l¹i c¸c t¸c ®éng ®ã th× còng kh«ng thÓ cã ý thøc . Ph¶n ¸nh lµ mét thuéc tÝnh phæ biÕn cña mäi d¹ng vËt chÊt .Ph¶n ¸nh ®­îc thÓ hiÖn trong sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c hÖ thèng vËt chÊt ; ®ã lµ n¨ng lùc gi÷ l¹i , t¸i hiÖn cña hÖ thèng vËt chÊt nµy nh÷ng ®Æc ®iÓm cña hÖ thèng vËt chÊt . ThÝ dô : n­íc vµ oxi t¸c ®éng vµo kim lo¹i g©y ra sù han gØ cña kim lo¹i ph¶n ¸nh ®Æc ®iÓm cña n­íc vµ oxi . Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi cña thÕ giíi vËt chÊt , t­¬ng øng víi sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng cña vËt chÊt , th× thuéc tÝnh ph¶n ¸nh cña vËt chÊt còng ph¸t triÓn . HÖ thèng vËt chÊt cã tæ chøc cµng phøc t¹p th× n¨ng lùc ph¶n ¸nh cµng cao . Ph¶n ¸nh ®¬n gi¶n nhÊt ë trong giíi v« sinh lµ ph¶n ¸nh vËt lÝ . H×nh thøc ph¶n ¸nh nµy ®­îc thÓ hiÖn qua nh÷ng biÕn ®æi c¬ , lÝ , ho¸ d­íi nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn cô thÓ nh­ thay ®æi vÞ trÝ , biÕn d¹ng vµ ph¸ huû . Giíi h÷u sinh cã hÖ thèng tæ chøc cao h¬n so víi giíi v« sinh . Song b¶n th©n giíi h÷u sinh l¹i tån t¹i víi nh÷ng tr×nh ®é kh¸c nhau tiÕn ho¸ tõ thÊp ®Õn cao , tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p nªn h×nh thøc ph¶n ¸nh sinh vËt còng thÓ hiÖn ë thùc vËt vµ c¸c c¬ thÓ ®éng vËt bËc thÊp . Kh¸c víi ph¶n ¸nh vËt lý mang tÝnh thô ®éng , kh«ng chän läc , ph¶n ¸nh kÝch thÝch ®· cã sù chän läc tr­íc nh÷ng sù t¸c ®éng cña m«i tr­êng . ThÝ dô hoa h­íng d­¬ng h­íng ®Õn mÆt trêi , rÔ c©y ph¸t triÓn m¹nh vÒ phÝa cã nhiÒu ph©n bãn ... ë ®éng cao cÊp ph¶n ¸nh ®­îc ph¸t triÓn cao h¬n do viÖc xuÊt hiÖn hÖ thÇn kinh . TÝnh c¶m øng ( n¨ng lùc cã c¶m gi¸c ) lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh n¶y sinh do nh÷ng t¸c ®éng tõ bªn ngoµi lªn c¬ thÓ ®éng vËt vµ c¬ thÓ ph¶n øng l¹i tr­íc t¸c ®éng ®ã cña m«i tr­êng . So víi tÝnh kÝch , tÝnh c¶m øng hoµn thiÖn h¬n , nã ®­îc thùc hiÖn trªn c¬ së c¸c qu¸ tr×nh thÇn kinh ®iÒu khiÓn mèi liªn hÖ gi÷a c¬ thÓ víi m«i tr­êng th«ng qua c¬ chÕ ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn . Ph¶n ¸nh t©m lý , h×nh thøc cao nhÊt trong giíi ®éng vËt g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn . ë ph¶n ¸nh t©m lý ngoµi c¶m gi¸c , ®· xuÊt hiÖn tri gi¸c vµ bÓu t­îng . C¶m gi¸c , tri gi¸c , biÓu t­îng lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña ph¶n ¸nh t©m lý ë ®éng vËt cã hÖ thÇn kinh trung ­¬ng . Cïng víi qu¸ tr×nh v­în biÕn thµnh ng­êi , ph¶n ¸nh t©m lý ë ®éng vËt cao cÊp chuyÓn ho¸ thµnh ph¶n ¸nh ý thøc cña con ng­êi . Ph¶n ¸nh ý thøc lµ mét h×nh thøc ph¶n ¸nh míi ®Æc tr­ng cña mét d¹ng vËt chÊt cã tæ chøc cao nhÊt , ®ã lµ bé n·o con ng­êi Lµ h×nh thøc cao nhÊt cña sù ph¶n ¸nh thÕ giíi hiÖn thùc , ý thøc chØ n¶y sinh ë giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña thÕ giíi vËt chÊt , cïng víi sù xuÊt hiÖn cña con ng­êi . ý thøc lµ ý thøc cña con ng­êi , n»m trong con ng­êi , kh«ng thÓ t¸ch rêi con ng­êi . ý thøc b¾t nguån tõ mét thuéc tÝnh cña vËt chÊt - thuéc tÝnh ph¶n ¸nh - ph¸t triÓn thµnh . ý thøc ra ®ê× lµ kÕt qu¶ ph¸t triÓn l©u dµi cña thuéc tÝnh ph¶n ¸nh cña vËt chÊt , néi dung cña nã lµ th«ng tin vÒ thÕ giíi bªn ngoµi , vÒ vËt ®­îc ph¶n ¸nh . ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi bªn ngoµi vµo trong bé ãc ng­êi . Bé ãc ng­êi lµ c¬ quan ph¶n ¸nh , song chØ cã riªng bé ãc th«i th× ch­a thÓ cã ý thøc . Kh«ng cã sù t¸c ®éng cña thÕ giíi bªn ngoµi lªn c¸c gi¸c quan vµ qua ®ã ®Õn bé ãc th× ho¹t ®éng ý thøc kh«ng thÓ x¶y ra . Nh­ vËy , bé ãc ng­êi cïng víi thÕ giíi bªn ngoµi t¸c ®éng lªn bé ãc - ®ã lµ nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc . 1.2. Nguån gèc x· héi §Ó cho ý thøc ra ®êi , nh÷ng tiÒn ®Ò , nguån gèc tù nhiªn lµ rÊt quan träng , kh«ng thÓ thiÕu ®­îc , song ch­a ®ñ . §iÒu kiÖn quyÕt ®Þnh cho sù ra ®êi cña ý thøc lµ nh÷ng tiÒn ®Ò , nguån gèc x· héi . ý thøc ra ®êi cïng víi qu¸ tr×nh h×nh thµnh bé ãc ng­êi nhê lao ®éng , ng«n ng÷ vµ nh÷ng quan hÖ x· héi . ý thøc lµ s¶n phÈm cña sù ph¸t triÓn x· héi , nã phô thuéc vµo x· héi , vµ ngay tõ ®Çu ®· mang tÝnh chÊt x· héi . Loµi vËt tån t¹i nhê vµo nh÷ng vËt phÈm cã s½n trong tù nhiªn d­íi d¹ng trùc tiÕp , cßn loµi ng­êi th× kh¸c h¼n . Nh÷ng vËt phÈm cÇn thiÕt cho sù sèng th­êng kh«ng cã s½n trong tù nhiªn . Con ng­êi ph¶i t¹o tõ nh÷ng vËt phÈm Êy . ChÝnh th«ng qua ho¹t ®éng lao ®éng nh»m c¶i t¹o thÕ gi¬Ý kh¸ch quan mµ con ng­êi míi cã thÓ ph¶n ¸nh ®­îc thÕ giíi kh¸ch quan , míi cã ý thøc vÒ thÕ giíi ®ã . Qu¸ tr×nh h×nh thµnh ý thøc kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh con ng­êi thu nhËn thô ®éng . Nhê cã lao ®éng con ng­êi t¸c ®éng vµo c¸c ®èi t­îng hiÖn thùc , b¾t chóng ph¶i béc lé nh÷ng thuéc tÝnh , nh÷ng kÕt cÊu , nh÷ng quy luËt vËn ®éng cña m×nh thµnh nh÷ng hiÖn t­îng nhÊt ®Þnh vµ c¸c hiÖn t­îng nµy t¸c ®éng vµo bé ãc ng­êi . ý thøc ®­îc h×nh thµnh kh«ng ph¶i chñ yÕu lµ do t¸c ®éng thuÇn tuý tù nhiªn cña thÕ giíi kh¸ch quan vµo bé ãc ng­êi , mµ chñ yÕu lµ do ho¹t ®éng cña con ng­êi c¶i t¹o thÕ giíi kh¸ch quan , lµm biÕn ®æi thÕ giíi ®ã . Qu¸ tr×nh h×nh thµnh ý thøc lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng chñ ®éng cña con ng­êi . Nh­ vËy , kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn thÕ giíi kh¸ch quan t¸c ®éng vµo bé ãc ng­êi ®Ó con ng­êi cã ý thøc , mµ tr¸i l¹i, con ng­êi cã ý thøc chÝnh v× con ng­êi chñ ®éng t¸c ®éng vµo thÕ giíi th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn ®Ó c¶i t¹o thÕ giíi . Con ng­êi chØ cã ý thøc do cã t¸c ®éng vµo thÕ giíi . Nãi c¸ch kh¸c , ý thøc chØ ®­îc h×nh thµnh th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi . Nhê t¸c ®éng vµo thÕ giíi mµ con ng­êi kh¸m ph¸ ra nh÷ng bÝ mËt cña thÕ giíi , ngµy cµng lµm phong phó vµ s©u s¾c ý thøc cña m×nh vÒ thÕ giíi . Trong qu¸ tr×nh lao ®éng , ë con ng­êi xuÊt hiÖn nhu cÇu trao ®æi kinh nghiÖm cho nhau . ChÝnh nhu cÇu ®ã ®ßi hái sù xuÊt hiÖn cña ng«n ng÷ . Ph.¡ngghen viÕt : " §em so s¸nh con ng­êi víi c¸c loµi vËt , ng­êi ta sÏ thÊy râ r»ng ng«n ng÷ b¾t nguån tõ trong lao ®éng vµ cïng ph¸t triÓn víi lao ®éng , ®ã lµ c¸ch gi¶i thÝch duy nhÊt ®óng vÒ nguån gèc cña ng«n ng÷ ". Ng«n ng÷ do nhu cÇu cña lao ®éng vµ nhê vµo lao ®éng mµ h×nh thµnh . Nã lµ hÖ thèng tÝn hiÖu vËt chÊt mang néi dung ý thøc . Kh«ng cã hÖ thèng tÝn hiÖu nµy - tøc ng«n ng÷ , th× ý thøc kh«ng thÓ tån t¹i vµ thÓ hiÖn ®­îc . Ng«n ng÷ , theo C.M¸c lµ c¸i vá vËt chÊt cña t­ duy , lµ hiÖn thùc trùc tiÕp cña t­ t­ëng , kh«ng cã ng«n ng÷ , con ng­êi kh«ng thÓ cã ý thøc . Ng«n ng÷ ( tiÕng nãi vµ ch÷ viÕt ) võa lµ ph­¬ng tiÖn giao tiÕp ®ång thêi lµ c«ng cô cña t­ duy . Nhê ng«n ng÷ con ng­êi míi cã thÓ kh¸i qu¸t ho¸ , trõu t­îng ho¸ , míi cã thÓ suy nghÜ , t¸ch khái sù vËt c¶m tÝnh . Nhê ng«n ng÷ , kinh nghiÖm , hiÓu biÕt cña ng­êi nµy ®­îc truyÒn cho ng­êi kia , thÕ hÖ nµy cho thÕ hÖ kh¸c . ý thøc kh«ng ph¶i lµ hiÖn t­îng thuÇn tuý c¸ nh©n mµ lµ mét hiÖn t­îng cã tÝnh chÊt x· héi , do ®ã kh«ng cã ph­¬ng tiÖn trao ®æi x· héi vÒ mÆt ng«n ng÷ th× ý thøc kh«ng thÓ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®­îc . Nh­ vËy , nh«n ng÷ lµ yÕu tè quan träng ®Ó ph¸t triÓn t©m lý , t­ duy vµ v¨n ho¸ con ng­êi , x· héi loµi ng­êi nãi chung . V× thÕ Ph.¡ngghen viÕt :" sau lao ®éng vµ ®ång thêi víi lao ®éng lµ ng«n ng÷ ... ®ã lµ hai søc kÝch thÝch chñ yÕu " cña sù chuyÓn biÕn bé n·o cña con ng­êi , t©m lý ®éng vËt thµnh ý thøc . 2. B¶n chÊt cña ý thøc Dùa trªn lý luËn ph¶n ¸nh cña m×nh , chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®· gi¶i quyÕt mét c¸ch khoa häc vÊn ®Ò b¶n chÊt cña ý thøc . Tr­íc C.M¸c , c¸c nhµ duy vËt ®Òu thõa nhËn sù vËt , vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan vµ ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh sù vËt ®ã . Tuy nhiªn , do chÞu ¶nh h­ëng bëi quan ®iÓm siªu h×nh nªn nhiÒu nhµ duy vËt tr­íc C.M¸c ®· coi ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thô ®éng gi¶n ®¬n , m¸y mãc sù vËt mµ kh«ng thÊy ®­îc tÝnh n¨ng ®éng s¸ng t¹o cña ý thøc , tÝnh biÖn chøng cña qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh . Tr¸i l¹i , c¸c nhµ duy t©m l¹i c­êng ®iÖu tÝnh n¨ng ®éng , s¸ng t¹o cña ý thøc ®Õn møc coi ý thøc sinh ra vËt chÊt , chø kh«ng ph¶i lµ sù ph¶n ¸nh cña vËt chÊt . Kh¸c víi nh÷ng quan ®iÓm trªn ®©y , chñ nghÜa duy vËt M¸cxÝt coi ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo trong bé ãc ng­êi mét c¸ch n¨ng ®éng , s¸ng t¹o . §iÓm xuÊt ph¸t ®Ó hiÓu b¶n chÊt cña ý thøc lµ ph¶i thõa nhËn ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh , lµ c¸i ph¶n ¸nh , cßn vËt chÊt lµ c¸i ®­îc ph¶n ¸nh . C¸i ®­îc ph¶n ¸nh - tøc vËt chÊt - tån t¹i kh¸ch quan , ë ngoµi vµ ®éc lËp víi c¸i ph¶n ¸nh lµ ý thøc . " ý thøc kh«ng bao giê cã thÓ lµ c¸i g× kh¸c h¬n lµ sù tån t¹i ý thøc " , lµ h×nh ¶nh tinh thÇn cña sù vËt kh¸ch quan . V× vËy kh«ng thÓ ®ång nhÊt hoÆc t¸ch rêi ý thøc víi vËt chÊt . ý thøc lµ c¸i ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan , nh­ng nã lµ c¸i thuéc ph¹m vi chñ quan , lµ thùc t¹i chñ quan , kh«ng cã tÝnh vËt chÊt . ý thøc lµ h×nh ¶nh phi c¶m tÝnh cña c¸c ®èi t­îng vËt chÊt cã tån t¹i c¶m tÝnh . NÕu coi ý thøc còng lµ mét hiÖn t­îng vËt chÊt th× sÏ lÉn lén gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc , lµm mÊt ý nghÜa cña sù ®èi lËp gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc , tõ ®ã ®ã dÉn ®Õn lµm mÊt ®i sù ®èi lËp gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m . Tuy nhiªn , ý thøc kh«ng ph¶i lµ b¶n sao gi¶n ®¬n , thô ®éng m¸y cña sù vËt . ý thøc lµ cña con ng­êi , mµ con ng­êi lµ mét thùc thÓ x· héi n¨ng ®éng , s¸ng t¹o . ý thøc ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan trong qu¸ tr×nh con ng­êi t¸c ®éng , c¶i t¹o thÕ giíi . Do ®ã ý thøc con ng­êi lµ sù ph¶n ¸nh cã tÝnh n¨ng ®éng , s¸ng t¹o . ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh s¸ng t¹o l¹i hiÖn thùc , theo nhu cÇu thùc tiÔn x· héi . V× vËy ý thøc " ch¼ng qua chØ lµ vËt chÊt ®­îc ®em chuyÓn vµo ®Çu ãc con ng­êi vµ ®­îc c¶i biÕn ®i ë trong ®ã ". Nãi c¸ch kh¸c , ý thøc lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ giíi kh¸ch quan . TÝnh s¸ng t¹o cña ý thøc ®­îc thÓ hiÖn ra rÊt phong phó . Trªn c¬ së nh÷ng c¸i ®· cã , ý thøc cã thÓ t¹o ra tri thøc vÒ sù vËt , cã thÓ t­ëng t­îng ra c¸i kh«ng cã trong thùc tÕ . ý thøc cã thÓ tiªn ®o¸n , dù b¸o t­¬ng lai ( ph¶n ¸nh v­ît tr­íc ) , cã thÓ t¹o ra nh÷ng ¶o t­ëng , nh÷ng huyÒn tho¹i , nh÷ng gi¶ thuyÕt , lý thuyÕt khoa häc hÕt søc trõu t­îng vµ kh¸i qu¸t cao , thËm chÝ ë mét sè ng­êi cã nh÷ng kh¶ n¨ng ®Æc biÖt nh­ tiªn tri , th«i miªn , ngo¹i c¶m , thÊu thÞ ... Nh÷ng kh¶ n¨ng ®ã cµng nãi lªn tÝnh chÊt phøc t¹p vµ phong phó cña ®êi sèng t©m lý - ý thøc ë con ng­êi mµ khoa häc cßn ph¶i tiÕp tôc ®i s©u nghiªn cøu ®Ó lµm s¸ng tá b¶n chÊt cña nh÷ng hiÖn t­îng k× l¹ ®ã ... ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo bé ãc ng­êi , song ®©y lµ ph¶n ¸nh ®Æc biÖt - ph¶n ¸nh trong qu¸ tr×nh con ng­êi c¶i t¹o thÕ giíi . Qu¸ tr×nh ý thøc lµ qu¸ tr×nh thèng nhÊt cña 3 mÆt sau ®©y : Mét lµ , trao ®æi th«ng tin gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t­îng ph¶n ¸nh . Sù trao ®æi nµy mang tÝnh hai chiÒu , cã ®Þnh h­íng vµ chän läc c¸c th«ng tin cÇn thiÕt . Hai lµ ,m« h×nh ho¸ ®èi t­îng trong t­ duy d­íi d¹ng h×nh ¶nh tinh thÇn . Thùc chÊt ®©y lµ qu¸ tr×nh s¸ng t¹o l¹i hiÖn thùc cña ý thøc theo nghÜa m· hãa c¸c ®èi t­îng vËt chÊt thµnh c¸c ý t­ëng tinh thÇn phi vËt chÊt . Ba lµ , chuyÓn m« h×nh tõ t­ duy ra hiÖn thùc kh¸ch quan , tøc qu¸ tr×nh hiÖn thùc hãa t­ t­ëng , th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn biÕn c¸i quan niÖm thµnh c¸i thùc t¹i , biÕn c¸c ý t­ëng phi vËt chÊt trong t­ duy thµnh c¸c d¹ng vËt chÊt ngoµi hiÖn thùc . Trong giai ®o¹n nµy con ng­êi lùa chän nh÷ng ph­¬ng ph¸p , ph­¬ng tiÖn , c«ng cô ®Ó t¸c ®éng vµo hiÖn thùc kh¸ch quan nh»m thùc hiÖn môc ®Ých cña m×nh . §iÒu ®ã cµng nãi lªn tÝnh n¨ng ®éng s¸ng t¹o cña ý thøc . TÝnh s¸ng t¹o cña ý thøc kh«ng cã nghÜa lµ ý thøc ®Î ra vËt chÊt . S¸ng t¹o cña ý thøc lµ s¸ng t¹o cña sù ph¶n ¸nh , theo quy luËt vµ trong khu«n khæ cña sù ph¶n ¸nh , mµ kÕt qu¶ bao giê còng lµ nh÷ng kh¸ch thÓ tinh thÇn . Sù s¸ng t¹o cña ý thøc kh«ng ®èi lËp , lo¹i trõ , t¸ch rêi sù ph¶n ¸nh , mµ ng­îc l¹i thèng nhÊt víi ph¶n ¸nh , trªn c¬ së ph¶n ¸nh . Ph¶n ¸nh vµ s¸ng t¹o lµ hai mÆt thuéc b¶n chÊt cña ý thøc . ý thøc - trong bÊt kú tr­êng hîp nµo - còng lµ sù ph¶n ¸nh vµ chÝnh thùc tiÔn x· héi cña con ng­êi t¹o ra sù ph¶n ¸nh phøc t¹p , n¨ng ®éng , s¸ng t¹o cña bé ãc . ý thøc kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn t­îng tù nhiªn thuÇn tuý mµ lµ mét hiÖn t­îng x· héi . ý thøc b¾t nguån tõ thùc tiÔn lÞch sö - x· héi , ph¶n ¸nh nh÷ng quan hÖ x· héi kh¸ch quan . C.M¸c kh¼ng ®Þnh :" ngay tõ ®Çu , ý thøc ®· lµ mét s¶n phÈm x· héi , vµ vÉn lµ nh­ vËy chõng nµo con ng­êi cßn tån t¹i ". 3. KÕt cÊu cña ý thøc ý thøc cã kÕt cÊu phøc t¹p , bao gåm nhiÒu thµnh tè cã quan hÖ víi nhau . Cã thÓ ph©n chia kÕt cÊu ®ã theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau tuú theo c¸ch tiÕp cËn . ë ®©y cã thÓ chia cÊu tróc ®ã theo hai chiÒu sau ®©y : 3.1. Theo chiÒu ngang Bao gåm c¸c yÕu tè cÊu thµnh nh­ tri thøc , t×nh c¶m , niÒm tin , lý trÝ , ý trÝ ... Trong ®ã tri thøc lµ nh©n tè c¬ b¶n , cèt lâi . Tri thøc lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh con ng­êi nhËn thøc thÕ giíi , lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan . Tri thøc cã nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau nh­ tri thøc vÒ tù nhiªn , vÒ x· héi , vÒ con ng­êi ... vµ cã nhiÒu cÊp ®é kh¸c nhau nh­ tri thøc c¶m tÝnh vµ tri thøc lý tÝnh , tri thøc kinh nghiÖm vµ tri thøc lý luËn , tri thøc tiÒn khoa häc vµ tri thøc khoa häc ... §Ó c¶i t¹o tù nhiªn vµ x· héi , con ng­êi ph¶i cã hiÓu biÕt vÒ thÕ giíi , nghÜa lµ ph¶i cã tri thøc vÒ sù vËt . Do ®ã mäi hiÖn t­îng ý thøc ®Òu cã néi dung tri thøc ë møc ®é nhÊt ®Þnh . ý thøc mµ kh«ng bao hµm tri thøc , kh«ng dùa vµo tri thøc v× ý thøc ®ã lµ mét sù trõu t­îng , trèng rçng , kh«ng gióp Ých g× cho con ng­êi trong ho¹t ®éng thùc tiÔn . Theo M¸c tri thøc lµ ph­¬ng thøc mµ theo ®ã ý thøc tån t¹i vµ theo ®ã mét c¸i g× ®ã n¶y sinh ra ®èi víi ý thøc ... Cho nªn mét c¸i g× ®ã n¶y sinh ra ®èi víi ý thøc chõng nµo mµ ý thøc biÕt c¸i ®ã . Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ý thøc còng lµ qu¸ tr×nh con ng­êi t×m kiÕm , tÝch luü tri thøc vÒ thÕ giíi xung quanh . Cµng hiÓu biÕt vÒ sù vËt th× ý thøc vÒ sù vËt cµng s©u s¾c . Tuy nhiªn , sù t¸c ®éng cña thÕ giíi bªn ngoµi ®Õn con ng­êi kh«ng chØ ®em l¹i hiÓu biÕt vÒ thÕ giíi mµ cßn ®em l¹i t×nh c¶m cña con ng­êi ®èi víi thÕ giíi . T×nh c¶m lµ mét h×nh th¸i ®Æc biÖt cña sù ph¶n ¸nh tån t¹i , nã ph¶n ¸nh quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi vµ quan hÖ gi÷a ng­êi víi thÕ giíi kh¸ch quan . T×nh c¶m tham gia vµo mäi ho¹t ®éng cña con ng­êi vµ trë thµnh mét trong nh÷ng ®éng lùc quan träng cña ho¹t ®éng con ng­êi . Tri thøc cã biÕn thµnh t×nh c¶m m·nh liÖt míi s©u s¾c vµ ph¶i th«ng qua t×nh c¶m th× míi biÕn thµnh hµnh ®éng thùc tÕ , míi ph¸t huy ®­îc søc m¹nh cña m×nh . 3.2. Theo chiÒu däc §ã lµ l¸t c¾t theo chiÒu s©u cña thÕ giíi néi t©m con ng­êi bao gåm c¸c yÕu tè nh­ tù ý thøc , tiÒm thøc , v« thøc ... TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã cïng víi nh÷ng yÕu tè kh¸c quy ®Þnh tÝnh chÊt phong phó , phøc t¹p trong thÕ giíi tinh thÇn vµ ho¹t ®éng tinh thÇn cña con ng­êi . Trong qu¸ tr×nh nhËn thøc thÕ giíi xung quanh , con ng­êi ®ång thêi còng tù nhËn thøc b¶n th©n m×nh , ®ã chÝnh lµ tù ý thøc . Nh­ vËy , tù ý thøc còng lµ ý thøc , lµ mét thµnh tè quan träng cña ý thøc , song ®©y lµ ý thøc vÒ b¶n th©n m×nh trong mèi quan hÖ víi ý thøc vÒ thÕ giíi bªn ngoµi . Tù ý thøc lµ ý thøc cña con ng­êi vÒ nh÷ng hµnh vi , nh÷ng t×nh c¶m , t­ t­ëng , ®éng c¬ , lîi Ých cña m×nh , vÒ ®Þa vÞ cña m×nh trong x· héi . Tù ý thøc lµ ý thøc h­íng vÒ nhËn thøc b¶n th©n m×nh th«ng qua quan hÖ víi thÕ giíi bªn ngoµi . Th«ng qua ph¶n ¸nh thÕ giíi xung quanh , con ng­êi ý thøc m×nh nh­ mét c¸ nh©n ®ang tån t¹i , ®ang ho¹t ®éng , cã t­ duy , cã c¶m gi¸c , cã c¸c hµnh vi ®¹o ®øc vµ cã vÞ trÝ trong x· héi . Tù ý thøc kh«ng chØ lµ tù ý thøc cña c¸ nh©n mµ cßn lµ tù ý thøc cña mét giai cÊp , mét tËp ®oµn x· héi , thËm chÝ cña x· héi . Tr×nh ®é tù ý thøc nãi lªn tr×nh ®é ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch , tr×nh ®é lµm chñ b¶n th©n . Nhê cã tù ý thøc , con ng­êi tù ®iÒu chØnh b¶n th©n theo c¸c quy t¾c , c¸c chuÈn mùc mµ x· héi ®Ò ra . TiÒm thøc lµ nh÷ng ho¹t ®éng t©m lý ( chñ yÕu lµ ho¹t ®éng nhËn thøc ë c¶ hai tr×nh ®é c¶m tÝnh vµ t­ duy) tù ®éng diÔn ra bªn ngoµi sù kiÓm so¸t cña chñ thÓ , song l¹i cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn c¸c ho¹t ®éng t©m lý ®ang diÔn ra d­íi sù kiÓm so¸t cña chñ thÓ Êy . VÒ thùc chÊt , tiÒm thøc lµ nh÷ng tri thøc mµ chñ thÓ ®· cã ®­îc tõ tr­íc ( b»ng c¸ch trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp n¾m b¾t chóng ) nh­ng ®· gÇn nh­ trë thµnh b¶n n¨ng , thµnh kÜ n¨ng n»m trong tÇng s©u cña ý thøc chñ thÓ , lµ ý thøc d­íi d¹ng tiÒm n¨ng . Do ®ã tiÒm thøc cã thÓ tù ®éng g©y ra c¸c ho¹t ®éng t©m lý vµ nhËn thøc mµ chñ thÓ kh«ng cÇn kiÓm so¸t chóng mét c¸ch trùc tiÕp . TiÒm thøc cã vai trß quan träng c¶ trong ho¹t ®éng t©m lý hµng ngµy cña con ng­êi vµ c¶ trong t­ duy khoa häc . Trong t­ duy khoa häc , vai trß cña tiÒm thøc chñ yÕu g¾n víi c¸c lo¹i h×nh t­ duy chÝnh x¸c , víi c¸c ho¹t ®éng t­ duy th­êng lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn . ë ®©y tiÒm thøc gãp phÇn lµm gi¶m sù qu¸ t¶i cña ®Çu ãc trong viÖc xö lý mét khèi l­îng c¸c tµi liÖu , d÷ kiÖn , tin tøc diÔn ra mét c¸ch lÆp ®i , lÆp l¹i mµ vÉn ®¶m b¶o ®­îc ®é chÝnh x¸c vµ chÆt chÏ cÇn thiÕt cña t­ duy khoa häc . V« thøc lµ nh÷ng hiÖn t­îng t©m lý kh«ng ph¶i do lý trÝ ®iÒu khiÓn . LÜnh vùc v« thøc lµ lÜnh vùc c¸c hiÖn t­îng t©m lý n»m ngoµi ph¹m vi cña lý trÝ mµ ý thøc kh«ng kiÓm so¸t ®­îc trong mét lóc nµo ®ã . Chóng liªn quan ®Õn nh÷ng ho¹t ®éng x¶y ra bªn ngoµi ph¹m vi cña lý trÝ hoÆc ch­a ®­îc con ng­êi ý thøc ®Õn . Con ng­êi lµ mét thùc thÓ x· héi cã ý thøc nh­ng kh«ng ph¶i mäi hµnh vi cña con ng­êi ®Òu do lý thÝ chØ ®¹o . Trong ®êi sèng cña con ng­êi , cã nh÷ng hµnh vi do b¶n n¨ng chi phèi hoÆc do nh÷ng ®éng t¸c ®­îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn trë thµnh thãi quen tíi møc chóng vÉn tù ®éng x¶y ra ngay c¶ khi kh«ng cã sù chØ ®¹o cña lý trÝ . Nh÷ng hµnh vi thuéc lo¹i nh­ vËy lµ nh÷ng hµnh vi v« thøc , do v« thøc ®iÒu khiÓn , nãi c¸ch kh¸c , v« thøc lµ nh÷ng tr¹ng th¸i t©m lý ë chiÒu s©u , ®iÒu chØnh sù suy nghÜ , hµnh vi , th¸i ®é øng xö cña con ng­êi mµ ch­a cã sù truyÒn tin bªn trong , ch­a cã sù kiÓm tra , tÝnh to¸n cña lý trÝ . V« thøc biÓu hiÖn ra thµnh nh÷ng hiÖn t­îng kh¸c nhau nh­ b¶n n¨ng ham muèn , giÊc m¬ , bÞ th«i miªn , mÆc c¶m , sù lì lêi , nãi nhÞu , trùc gi¸c ... Mçi hiÖn t­îng v« thøc cã vïng ho¹t ®éng riªng , cã vai trß , chøc n¨ng riªng , song tÊt c¶ ®Òu cã mét chøc n¨ng chung lµ gi¶i to¶ nh÷ng øc chÕ trong ho¹t ®éng thÇn kinh v­ît ng­ìng nhÊt lµ nh÷ng ham muèn b¶n n¨ng kh«ng ®­îc phÐp béc lé ra vµ thùc hiÖn trong quy t¾c cña ®êi sèng céng ®ång . Nã gãp phÇn quan träng trong viÖc lËp l¹i thÕ c©n b»ng trong ho¹t ®éng tinh thÇn cña con ng­êi mµ kh«ng dÉn tíi tr¹ng th¸i øc chÕ qu¸ møc nh­ Êm øc , sù dµy vß mÆc c¶m ... Nghiªn cøu nh÷ng hiÖn t­îng v« thøc gióp cho con ng­êi lu«n lu«n lµm chñ ®êi sèng néi t©m cña m×nh , cã ph­¬ng ph¸p k×m chÕ ®óng quy luËt nh÷ng tr¹ng th¸i øc chÕ cña tinh thÇn . Nh­ vËy v« thøc cã vai trß vµ t¸c dông nhÊt ®Þnh trong ®êi sèng vµ ho¹t ®éng cña con ng­êi . Nhê v« thøc , con ng­êi tr¸nh ®­îc t×nh tr¹ng c¨ng th¼ng kh«ng cÇn thiÕt do thÇn kinh khi lµm viÖc qu¸ t¶i . Nhê v« thøc mµ nh÷ng chuÈn mùc con ng­êi ®Æt ra ®­îc thùc hiÖn mét c¸ch tù nhiªn kh«ng cã sù khiªn c­ìng . V« thøc cã ý nghÜa quan träng trong ho¹t ®éng gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ , trong ho¹t ®éng khoa häc vµ nghÖ thuËt . V× vËy kh«ng thÓ phñ nhËn vai trß cña v« thøc trong cuéc sèng , nÕu phñ nhËn v« thøc sÏ kh«ng thÓ hiÓu ®Çy ®ñ vµ ®óng ®¾n vÒ con ng­êi .Tuy nhiªn kh«ng nªn c­êng ®iÖu ho¸ , tuyÖt ®èi hãa vµ thÇn bÝ ho¸ v« thøc . Kh«ng nªn coi v« thøc lµ hiÖn t­îng t©m lý c« lËp , hoµn toµn t¸ch biÖt khái hoµn c¶nh x· héi xung quanh vµ tuyÖt nhiªn kh«ng ph¶i nã kh«ng cã liªn hÖ g× ®Õn ý thøc . Thùc ra v« thøc lµ v« thøc n»m trong con ng­êi cã ý thøc , con ng­êi lµ mét thùc thÓ cã ý thøc . Gi÷ vai trß chñ ®¹o trong ho¹t ®éng cña con ng­êi lµ ý thøc chø kh«ng ph¶i v« thøc . Nhê cã ý thøc míi ®iÒu khiÓn ®­îc c¸c hiÖn t­îng v« thøc h­íng tíi ch©n , thiÖn , mü . V« thøc chØ lµ mét m¾t kh©u trong cuéc sèng cã ý thøc cña con ng­êi . 4. Vai trß vµ t¸c dông cña ý thøc . ý nghi· ph­¬ng ph¸p luËn cña mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý . KÎ thï cña chñ nghÜa M¸c th­êng xuyªn t¹c lµ chñ nghÜa M¸c chØ biÕt ®Õn vËt chÊt , kinh tÕ mµ coi nhÑ vai trß cña ý thøc t­ t­ëng . Thùc ra hoµn toµn kh«ng ph¶i nh­ vËy . ChØ cã chñ nghÜa duy vËt tÇm th­êng , kh«ng biÖn chøng , duy vËt kinh tÕ míi phñ nhËn hoÆc coi nhÑ vai trß cña c¸c yÕu tè tinh thÇn , ý thøc mµ th«i . Khi kh¼ng ®Þnh vai trß quyÕt ®Þnh cña vËt chÊt ®èi víi ý thøc , chñ nghÜa duy vËt M¸cxÝt ®ång thêi còng v¹ch râ sù t¸c ®éng trë l¹i v« cïng quan träng cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt . ý thøc do vËt chÊt sinh ra vµ quyÕt ®Þnh , song sau khi ra ®êi , ý thøc cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi nªn cã t¸c ®éng trë l¹i to lín ®èi víi vËt chÊt th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi . ý thøc cña con ng­êi cã t¸c ®éng tÝch cùc , lµm biÕn ®æi hiÖn thùc , vËt chÊt kh¸ch quan theo nhu cÇu cña m×nh . Quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc kh«ng ph¶i lµ quan hÖ mét chiÒu mµ lµ quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i . Kh«ng thÊy ®iÒu ®ã sÏ r¬i vµo quan niÖm duy vËt tÇm th­êng vµ bÖnh b¶o thñ tr× trÖ trong nhËn thøc vµ hµnh ®éng . Nãi tíi vai trß cña ý thøc vÒ thùc ch¸t lµ nãi tíi vai trß cña con ng­êi , bëi v× ý thøc lµ ý thøc cña con ng­êi . B¶n th©n ý thøc kh«ng trùc tiÕp thay ®æi ®­îc g× trong hiÖn thùc c¶ . Theo M¸c " lùc l­îng vËt chÊt chØ cã thÓ ®¸nh ®æi b»ng lùc l­îng vËt chÊt " , cho nªn muèn thùc hiÖn t­ t­ëng ph¶i sö dông lùc l­îng thùc tiÔn . §iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ con ng­êi muèn thùc hiÖn thùc hiÖn ®­îc c¸c quy luËt kh¸ch quan th× ph¶i nhËn thøc vËn dông ®óng ®¾n nh÷ng quy luËt ®ã , ph¶i cã ý chÝ vµ cã ph­¬ng ph¸p ®Ó tæ chøc hµnh ®éng . Cho nªn vai trß cña ý thøc lµ ë chç chØ ®¹o ho¹t ®éng cña con ng­êi , h×nh thµnh môc tiªu , kÕ ho¹ch , ý chÝ , biÖn ph¸p cho ho¹t ®éng cña con ng­êi . ë ®©y ý thøc , t­ t­ëng cã thÓ quyÕt ®Þnh lµm cho con ng­êi ho¹t ®éng ®óng hay sai , thµnh c«ng hay thÊt b¹i trªn c¬ së nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan nhÊt ®Þnh . Vai trß tÝch cùc cña ý thøc , t­ t­ëng kh«ng ph¶i ë chç nã trùc tiÕp t¹o ra hay thay ®æi thÕ giíi vËt chÊt mµ lµ nhËn thøc thÕ giíi kh¸ch quan vµ tõ ®ã lµm cho con ng­êi h×nh thµnh ®­î