Văn minh cổ đại Ai Cập

世界文明史History of CivilizationVĂN MINH CỔ ĐẠI AI CẬPCƠ SỞ HÌNH THÀNH NỀN VĂN MINH AI CẬPNHỮNG THỜI KỲ LỊCH SỬ CỦA AI CẬP CỔ ĐẠITRÌNH ĐỘ PHÁT TRIỂN KINH TẾ XÃ HỘINHỮNG THÀNH TỰU VĂN HÓA & KHOA HỌC KỸ THUẬT1. CƠ SỞ HÌNH THÀNH NỀN VĂN MINH AI CẬP2. NHỮNG THỜI KỲ LỊCH SỬ CỦA AI CẬP CỔ ĐẠIVào đầu thiên niên kỷ IV trước Công nguyên đã xuất hiện nhiều quốc gia nhỏ bé và phân tán trên lưu vực sông Nin. Ở đây thường diễn ra những cuộc xung đột nhằm tranh chấp nguồn nước, giành giật đất đai hoặc do va chạm về tín ngưỡng. Dần dần hình thành hai nhà nước lớn là Thượng Ai Cập và Hạ Ai Cập, luôn luôn tiến hành chiến tranh để giành quyền bá chủ. Cuối cùng, Thượng Ai Cập đã thắng, thiết lập vương quốc thống nhất dưới triều vua Menet vào khoảng năm 3200 tr.CN.VĂN MINH CỔ ĐẠI AI CẬPLịch sử Ai Cập có thể phân thành 5 thời kỳ với sự tồn tại của 30 vương triều.Thời kỳ Tảo vương quốc (khoảng từ năm 3200 – 3000 tr.CN): thời kỳ hình thành nhà nước sơ khai, thống nhất Thượng và Hạ Ai Cập thành một quốc gia.Thời kỳ Cổ vương quốc (khoảng từ năm 3000 đến năm 2200 tr.CN): thời kỳ phát triển của chế độ chiếm hữu nô lệ Ai Cập. Bộ máy nhà nước được hoàn thiện, kinh tế và văn hóa phát triển, bắt đầu xây dựng các Kim tự tháp.Thời kỳ Trung vương quốc (khoảng từ năm 2200 đến 1570 tr. CN). Sau một thời gian suy yếu, Ai Cập bước vào thời kỳ ổn định và phát triển. Đến vương triều XII, Ai Cập trở nên phồn thịnh. Chính quyền trung ương được củng cố, mọi ngành kinh tế đều phát đạt, nhất là việc mở rộng buôn bán với người Palextin, Xyri, Babilon và giao lưu với người Cret.Thời kỳ Tân vương quốc (khoảng từ năm 1590 đến năm 1100 tr.CN): Ai Cập không ngừng mở rộng lãnh thổ bằng các cuộc xâm lược các nước láng giềng. Biên giới được thiết lập từ Bắc Xyri cho tới phía Nam của Etiopi. Ai Cập trở thành một nước giàu mạnh nhất ở vùng Đông Bắc châu Phi và khu vực Tiểu Á.Thời kỳ Hậu vương quốc (khoảng từ năm 1100 đến năm 31 tr.CN): Ai Cập bị các nước khác như Ba Tư, Makeđônia, Hy Lạp, La Mã xâm nhập và thống trị. Đến năm 31 tr.CN, Ai Cập trở thành một tỉnh thuộc địa của đế quốc La Mã. Thời kỳ La Mã thống trị Ai Cập kéo dài đến năm 177 sau CN.3 -TRÌNH ĐỘ PHÁT TRIỂN KINH TẾ XÃ HỘI3.1 Trình độ phát triển kinh tế_ Nông nghiệp: Trồng trọt ngũ cốc, nho và cây ăn quả, chăn nuôi bò, lừa,dê. Công cụ sản xuất phổ biến là cuốc và cày có thân bằng gỗ, lưỡi bằng kim loại, dùng bò để kéo cày. Mở rộng và củng cố các công trình thủy lợi thành một hệ thống tưới nước rộng lớn. Thủ công nghiệp: sớm phát triển các nghề làm đồ đá, đồ gốm, dệt, thuộc da, chế tạo thủy tinh, đóng thuyền, ướp xác, rèn đồ kim loại, chế tạo vũ khí.3.2 Tổ chức nhà nước và sự phân hóa xã hội_ Nhà nước Ai Cập cổ đại theo chế độ quân chủ chuyên chế. Vua (pharaon) được thần thánh hóa, đứng đầu nhà nước và tôn giáo, nắm cả vương quyền và thần quyền. Bên dưới có Tổng pháp quan và các chức quan phụ trách công việc cụ thể (thủy lợi, tài chính, tư pháp, quân đội)Pharaon và hoàng hậu_ Xã hội: Tầng lớp thống trị là giai cấp chủ nô (vua, quý tộc, tăng lữ) nắm quyền lực kinh tế, chính trị và có địa vị ưu đãi, có quyền sở hữu nhiều ruộng đất và nô lệ. Những người bị trị gồm nông dân, thợ thủ công, nô lệ. Nô lệ phục dịch công việc trong các gia đình quý tộc. Nông dân là lực lượng sản xuất chính trong nền kinh tế. Thợ thủ công còn ít và nghèo.◎4 - NHỮNG THÀNH TỰU VĂN HÓA4.1 Tín ngưỡngĐa thần Đến thời kỳ thống nhất quốc gia, ngoài việc thờ cúng các vị thần riêng của từng địa phương còn xuất hiện thần chính của các trung tâm lớn. Thần RA (Rê)Thần mặt trờiVị thần đầu tiên, thần Ra-Atum, hàng năm xuất hiện như nước lũ của sông Nin ở xứ sở Ai Cập. Osiris: Thần nước Thần của sự chếtThần Thoth: thần mặt trăng, cai quản về văn bản và kiến thức và là "Vị thần của Thánh thư". * Thoth thường được xem là đại quan của Osiris, vị thần của thảo mộc và người chết, hoặc là thư ký cao cấp của thần này. * Thoth cũng là thần ghi lại phán quyết của tòa án xét xử người chết dưới âm cung. Anubis Thần cai quản việc ướp xácMaat – Biểu tượng của chân lý, đạo đức, cán cân công lý Isis: Thần Isis, hay thần sao Sirius, là nữ thần sáng tạo chủ về sự phồn vinh và tình mẫu tử. Trong Tử Thư Ai Cập, thần Isis được ghi chép “Là nữ thần đã sinh ra Trời và Đất; Thần thấu hiểu cho cô nhi quả phụ, ban công lí cho người nghèo, và che chở kẻ yếu”. Hathor: Thần Hathor là nữ thần bầu trời của người Ai Cập và là con gái của thần Ra, thần mặt trời. Hathor thường được thể hiện dưới dạng một con bò cái. CÔNG VIỆC CỦA OSIRISThần Orisis được thờ cúng phổ biến nhất. Hàng năm, lễ cúng thần Orisis được tổ chức kéo dài 18 ngày với lễ cày ruộng, lễ gieo hạtNgười Ai Cập tin rằng linh hồn là bất tử. Việc chôn cất thi hài gắn liền với quan niệm hồn và xác. Khi chết, linh hồn tuy thoát ra ngoài nhưng vẫn còn tìm chỗ dựa ở nơi xác. Chính vì vậy, khi con người chết đi, cần phải giữ lại xác đó. Việc xây dựng các kim tự tháp tức là các lăng mộ của nhà vua và kỹ thuật ướp xác bắt nguồn từ quan niệm trên.Thế giới quan - triết học Ai Cập cổLinh hồn bất diệtNghệ thuật ướp xácKim tự tháp4.2 Nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc và hội họa Ai Cập từ thời cổ đại đã xây dựng nhiều công trình kiến trúc và điêu khắc như Kim tự tháp, các thành phố cổ và đền đài, tạc tượng các Pharaon, thần linh và cột đá. Với những điều kiện tự nhiên thuận lợi, cư dân Ai Cập ngay từ thời tiền sử đã biết khai thác đá, làm gạch để xây dựng nhà ở và các công trình khác. Đền đài, tượng và cột được xây dựng bằng đá, cao và khang trang, cửa bao giờ cũng trông về sông Nin và bên trong được phân bố thành các khu như khu để tượng thờ chính, khu chứa kinh sách, nơi đặt đồ hiến tếKim tự thápViệc xây dựng lăng mộ được các Pharaon từ vương triều III chú ý. Người khởi xướng xây dựng Kim tự tháp đầu tiên là Inhôtep. Tháp được xây ở Saqaran, cao 60m, đáy hình chữ nhật 120m x 106m, xung quanh có điện thờ. Saqqara: Kim tự tháp đầu tiên Điêu khắcTượng và chạm nổi (điêu khắc) Ảnh chụp Hoàng hậu Nefertiti từ 3 góc khác nhauBức tượng Hoàng hậu Nefertiti, mệnh danh là “Mỹ nữ sông Nile”, được nhà khảo cổ Ludwig Borchardt phát hiện ở sa mạc Amarna năm 1912 và đưa về Đức một năm sau đó. Bức tượng này từ lâu đã trở thành hiện vật quý giá nhất của Bảo tàng Ai Cập ở Berlin, có giá trị bảo hiểm tới 390 triệu USD. Đây là một trong những tuyệt tác điêu khắc được tìm thấy nguyên vẹn nhất, tuyệt mỹ nhất và thể hiện người phụ nữ vào loại đẹp nhất thời cổ đại. Đó là Hoàng hậu Nefertiti (khoảng 1370 - 1330 trước Công nguyên), vợ của Pharaoh Akhenaten. Tượng gỗVương tử Khaber, một kiệt tác điêu khắc thời Cổ vương quốcBức tượng nổi tiếng “Scribe accroupi” (Viên thư lại ngồi xếp bằng, 2600 – 2350 TCN) Giấy papyrus Từ “giấy” trong tiếng Pháp là “papier”, trong tiếng Anh là “paper”. Cả hai đều bắt nguồn từ chữ papyrus trong tiếng La Tinh và chữ này lại bắt nguồn từ chữ gốc của Ai Cập “papyri”- tên của một loại lau sậy mọc ven sông Nin. Người Ai Cập cổ đại đã cắt xén, ép rồi phơi khô để làm thành một loại giấy cổ xưa nhất, còn rõ thớ sậy nhưng khá phẳng phiu để có thể viết chữ và vẽ tranh lên.Kỷ lục thế giới thuộc về cuốn “Châm ngôn của Ptahoteb” viết trên giấy papyrus khoảng 2500 năm trước công nguyên (cách đây gần 4500 năm) được mệnh danh là “cuốn sách tối cổ của nhân loại”. 2300 năm sau “cuốn sách tối cổ” đó, người Trung Quốc cũng chế ra giấy nhưng loại giấy này còn thô, mặt chưa phẳng, khó viết chữ lên trên. Mãi đến đầu thế kỷ thứ hai sau công nguyên, giấy mới chính thức ra đời ở Trung Quốc. Đương thời với Ai Cập và Trung Quốc cổ đại, các nền văn minh sớm khác của nhân loại cũng chỉ khắc văn tự lên đá, gỗ, đồng và viết lên da thuộc.Như vậy, không nghi ngờ gì nữa, người Ai Cập cổ đại đã chế ra giấy đầu tiên trên thế giới.Dân tộc nào vẽ tranh lên giấy đầu tiên?Tranh giấy papyrusBức tranh thực sự trên giấy chỉ xuất hiện khi người Ai Cập cổ đại quyết định làm sách “hướng dẫn người chết sống lại để tiếp tục kiếp sau”. Các học giả phương Tây gọi đó là “Tử thư” hay “Sách của người chết” (Book of the Dead-Livre des morts) Đúng ra, căn chuẩn tiếng Ai Cập cổ, tên sách phải là “Từ cái chết bước ra ban ngày” (theo Nhật Chiêu- Câu chuyện văn chương phương Đông- Nxb Giáo Dục 1998). Văn học Ai Cập cổTác phẩm văn học cổ xưa nhất của Ai Cập có lẽ là các tác phẩm sách giấy papyrus (chỉ thảo), có niên đại 1800 TCN. Hiện nay bộ sưu tập về các tác phẩm cổ đại Ai cập còn có:Sách giấy papyrus Westcar (1600 TCN)Sách giấy papyrus Tulli (1400 TCN)Sách giấy papyrus Ebers (1300 TCN)Sách giấy papyrus Harris I (1180 TCN)Chuyện của Wenamun (1000 TCN)Một cuốn sách của người chết viết trên giấy papyrusTrong hàng ngàn năm phát triển lịch sử, cư dân Ai Cập đã sáng tạo ra nền văn học phong phú về nội dung, đa dạng về thể loại. Những tác phẩm thơ, ca, truyện kể đều tập trung phản ánh hiện thực xã hội.Ở giai đoạn đầu, văn học còn mang đậm tính tôn giáo như ca ngợi các thần, miêu tả nghi lễ thờ cúng và tang lễ. Nhưng đến thời Trung và Tân vương quốc, văn học đã phản ánh những mâu thuẫn xã hội, phê phán bọn quan lại và nói lên nỗi khổ của những người lao động.Tiêu biểu cho nền văn học trên là các tác phẩm: “Truyện kể của Ipuxe” đề cập đến cuộc đấu tranh quyết liệt của quần chúng nghèo khổ. “Truyện Xinuhê” viết về cuộc đời phiêu lưu của Xinuhê từ Ai Cập đến Xyri rồi trở về Ai Cập. Tập truyện “Người nông phu biết nói những điều hay” phê phán tầng lớp quan lại ức hiếp người dân và sự khốn khổ của những người lao động.Nhưng đáng lưu ý hơn là thể loại thơ ca trữ tình. Các bài thơ ca ngợi tình yêu giữa con người với thiên nhiên được tập hợp trong cuốn “Papyrus Haris”4.4 Các tri thức khoa họcVề số học, ở thời Trung vương quốc, người Ai Cập đã tìm ra hệ đếm cơ số 10, cách giải phương trình bậc nhất, cách cộng, trừ và nhân (chưa có phép chia)Về hình học, người Ai Cập biết tính diện tích tam giác, tứ giác, thể tích hình tháp đáy vuông, biết số π ≈ 3,160484Trong lĩnh vực thiên văn học, dân cư lưu vực sông Nin đã phát hiện được nhiều vì sao (như Bắc đẩu, Thiên lang) và lập ra lịch, một năm có 365 ngày chia thành 12 tháng, 3 mùa, mỗi mùa 4 tháng.Ngày nay, bằng những phương tiện đo đạc chính xác, người ta thấy các thi hài của các Pharaon trong Kim tự tháp đều được đặt cho mắt hướng về sao Bắc đẩu, độ dung sai không quá vài phút.Về y học, từ thời Cổ vương quốc, người Ai Cập đã hiểu biết về cấu tạo cơ thể con người, biết cách trị liệu vết thương, nối xương gãy và làm các phẫu thuật đơn giản, tìm ra các loại thuốc chữa bệnh và thuật ướp xác. Các thi hài của Pharaon còn lưu lại đến ngày nay là thành tựu của nền y học Ai Cập. Sách thuốc (Papyrus Medical) được biên soạn khoảng năm 1500 – 1450 tr.CNNhững giá trị tri thức của cư dân sông Nin được lưu giữ, bảo tồn trong thư viện Alexandria. Có hơn 50.000 cuốn sách, gồm đủ các lĩnh vực đã được các nhà khoa học sưu tầm và bảo quản. Đó là kho tàng văn hóa vô giá không chỉ của nhân dân Ai Cập mà còn là di sản văn hóa của cả nhân loại.