Văn học - Sự phát triển của từ vựng

TRƯỜNG THCS – THPT BÁC ÁI Tên bài dạy: SỰ PHÁT TRIỂN CỦA TỪ VỰNG Người soạn: Trương Thị Hồng Dịu Ngày soạn: 16/08/2015 Giáo án giảng dạy: SỰ PHÁT TRIỂN CỦA TỪ VỰNG A. MỤC TIÊU BÀI HỌC 1. Về kiến thức: Giúp HS: - Ghi nhớ được sù biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn nghÜa cña tõ. - Ghi nhớ 2 ph­¬ng thøc ph¸t triÓn nghÜa cña tõ. Về kĩ năng: - Hiểu ý nghÜa cña tõ ng÷ trong c¸c côm tõ vµ trong v¨n b¶n. - Ph©n biÖt c¸c ph­¬ng thøc t¹o nghÜa míi cña tõ ng÷ víi c¸c phÐp tu tõ ho¸n dô, Èn dô. 3. Về thái độ: - Nhận thức được sự phát triển của từ vựng tiếng Việt rất quan trọng để lựa chọn và sử dụng từ phù hợp với mục đích giao tiếp. B. CHUẨN BỊ CỦA GIÁO VIÊN VÀ HỌC SINH Giáo viên: SGK, SGV, giáo án bài soạn, Đọc tài liệu, nghiên cứu soạn bài. Học sinh: SGK, bài soạn. C. PHƯƠNG PHÁP TIẾN HÀNH - Đàm thoại, đọc, thảo luận, gợi mở, hướng dẫn học sinh làm việc với SGK, thảo luận nhóm. D.CÁC BƯỚC LÊN LỚP Ổn định lớp Kiểm tra bài cũ: Hệ thống từ ngữ xưng hô của Tiếng Việt như thế nào? Khi xưng hô người nói cần căn cứ vào đâu để xưng hô cho thích hợp? Bài mới:  Lời vào bài Từ vựng là kho từ, vốn từ của một ngôn ngữ gồm các từ và các đơn vị tương đương với từ. Từ vựng trong Tiếng Việt không ngừng phát triển với nhiều phương thức khác nhau. Để biết được sự phát triển đó như thế nào. Hôm nay Cô và cả lớp cùng tìm hiểu bài “Sự phát triển của từ vựng”. Tiến trình dạy bài mới Hoạt động của GV và HS Nội dung cần đạt Ho¹t ®éng 1. H­íng dÉn HS tìm hiểu về sù biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn nghÜa cña tõ ng÷ Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña x· héi, nhiÒu sù vËt, hiÖn t­îng míi n¶y sinh. Do vËy ng«n ng÷ còng ph¶i cã nh÷ng tõ ng÷ míi ®Ó biÓu thÞ c¸c sù vËt hiÖn t­îng ®ã. Sù ph¸t triÓn cña tõ ng÷ diÔn ra theo 2 con ®­êng. Thø nhÊt, t¹o thªm nghÜa míi cho nh÷ng tõ ng÷ cã s½n ®Ó biÓu thÞ sù vËt, hiÖn t­îng míi. Thø hai, ph¸t triÓn sè l­îng tõ ng÷ b»ng c¸ch s¸ng t¹o hoÆc vay m­în thªm nh÷ng tõ ng÷ míi. GV gọi HS: §äc bµi th¬ “Vµo nhµ ngôc Qu¶ng §«ng c¶m t¸c”. C©u th¬ “Bña tay «m chÆt bå kinh tÕ” “Kinh tÕ” trong bµi cã nghÜa g×? Ngµy nay chóng ta hiÓu nghÜa tõ “kinh tÕ” nh­ thÕ nµo th«ng qua vÝ dô “Anh Êy lµm kinh tÕ giái” ? HS nghe câu hỏi trả lời GV nhận xét, chốt ý. Cho HS đọc vÝ dô 2 SGK 55. Gi¶i nghÜa cña c¸c tõ “xu©n” vµ tõ “tay” trong tõng tr­êng hîp SGK? HS nghe câu hỏi trả lời GV nhận xét, chốt ý. GV đưa thêm bài tập phân tích cho HS hiểu rõ. + Tõ “®Çu” -> Lµ bé phËn trªn hÕt cña ng­êi, ®éng vËt cã chøa bé ãc (nghÜa gèc) -> “§Çu ®Ò” : Bé phËn trªn hÕt cña v¨n b¶n -> “§i ®Çu” : ChØ vÞ trÝ phÝa tr­íc ®oµn ng­êi. -> “Cøng ®Çu” : ChØ th¸i ®é cøng r¾n, ­¬ng b­íng Tõ c¸c vÝ dô trªn ta thÊy tõ ng÷ cã sù h×nh thµnh c¸c nghÜa míi cïng tån t¹i víi nghÜa gèc vµ cã quan hÖ víi nghÜa gèc, dùa trªn c¬ së cña nghÜa gèc. VËy nghÜa chuyÓn ®ã ®­îc h×nh thµnh theo ph­¬ng thøc chuyÓn nghÜa nµo ? GV chèt rót ra bµi häc : + Cã 2 ph­¬ng thøc chuyÓn nghÜa cña tõ ng÷ : Èn dô vµ ho¸n dô. + Ẩn dô : PhÐp chuyÓn nghÜa dùa vµo sù gièng nhau gi÷a hai sù vËt, hiÖn t­îng. + Ho¸n dô : PhÐp chuyÓn nghÜa dùa trªn mèi quan hÖ tiÕp cËn (gÇn nhau). HS ®äc ghi nhí. Sù biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn nghÜa cña tõ ng÷ 1. Bµi tËp (sgk) Bài 1 Bµi th¬ “Vµo nhµ ngôc Qu¶ng §«ng c¶m t¸c”. - Tõ “Kinh tÕ”: Kinh bang tÕ thÕ, lo viÖc n­íc, cøu ®êi, hoµi b·o cøu n­íc cña nh÷ng ng­êi yªu n­íc: NghÜa cò + “Kinh tÕ”: Tæng thÓ nãi chung nh÷ng ho¹t ®éng lao động, sản xuất, phát triển cña con ng­êi nh»m tháa m·n nhu cÇu vËt chÊt: NghÜa míi. - NghÜa cò mÊt ®i nghÜa míi h×nh thµnh. Bài 2 Tõ “xu©n”: - “Xu©n” trong “ch¬i xu©n”: NghÜa gèc chỉ mùa trong năm. - “Xu©n” trong “Ngµy xu©n em ...” NghÜa chuyÓn theo phương thức ẩn dụ chỉ tuổi trÎ. b. Từ “tay”: - “Tay” trong “trao tay”: NghÜa gèc chỉ bộ phËn phÝa trªn cña c¬ thÓ, tõ vai ®Õn c¸c ngãn, dïng ®Ó cÇm, n¾m ... - “Tay” trong “tay bu«n ...” : NghÜa chuyÓn theo phương thức hoán dụ chỉ ng­êi chuyªn ho¹t ®éng giái vÒ mét m«n, mét nghÒ nµo ®ã. -> H×nh thµnh nghÜa míi theo ph­¬ng thøc Èn dô vµ ho¸n dô. 2. Ghi nhí - SGK trang 56 Ho¹t ®éng 2: H­íng dÉn HS luyÖn tËp Ho¹t ®éng nhãm : + Nhãm 1 : bµi tËp 1 (57) + Nhãm 2 : bµi tËp 2 (56) + Nhãm 3 : bµi tËp 5 (57) Tõ “ch©n”. X¸c ®Þnh nghÜa gèc, nghÜa chuyÓn vµ ph­¬ng thøc chuyÓn nghÜa ? a) “Sau ch©n ...” -> Kh¸i niÖm ch©n lµ bé phËn cuèi cïng cña c¬ thÓ ng­êi hoÆc ®éng vËt dïng ®Ó ®øng vµ di chuyÓn. b) “cã ch©n ...” -> ChØ c­¬ng vÞ, phËn sù cña mét ng­êi víi t­ c¸ch lµ thµnh viªn cña mét tæ chøc. c) “ba ch©n” -> Bé phËn cuèi cïng cña mét ®å vËt, cã t¸c dông ®ì cho c¸c bé phËn kh¸c. d) “Ch©n m©y ...” -> PhÇn cuèi cïng cña mét sè vËt, tiÕp gi¸p víi mÆt nÒn. C¸ch dïng tõ “trµ” ë hai tr­êng hîp ? + Gièng nhau : Đ· qua chÕ biÕn pha n­íc uèng + Kh¸c nhau : Dïng ®Ó ch÷a bÖnh + PT chuyÓn nghÜa Èn dô Tõ “mÆt trêi” ®­îc sö dông phÐp tu tõ nµo? Cã thÓ coi ®©y lµ hiÖn t­îng mét nghÜa gèc cña tõ ph¸t triÓn thµnh nhiÒu nghÜa kh«ng ? + PhÐp tu tõ Èn dô – “mÆt trêi” lµ B¸c dùa trªn mèi quan hÖ t­¬ng ®ång gi÷a hai ®èi t­îng ®­îc h×nh thµnh theo c¶m nhËn cña nhµ th¬. + Kh«ng ph¶i lµ hiÖn t­îng ph¸t triÓn nghÜa cña tõ bëi sù chuyÓn nghÜa cña tõ “mÆt trêi” chØ cã tÝnh l©m thêi, kh«ng lµm cho tõ cã thªm nghÜa míi. Chó ý: ph©n biÖt Èn dô, ho¸n dô tõ vùng víi Èn dô vµ ho¸n dô tu tõ. III- LuyÖn tËp : 1. Bµi tËp 1 (56) a. Chân: Nghĩa gèc b. Chân: Ho¸n dô c. Chân: Ẩn dô d. Chân: Ẩn dô 2. Bµi tËp 2 (57) - Nh÷ng c¸ch dïng tên gọi từ "trµ" theo nghÜa chuyÓn ®ã lµ nh÷ng s¶n phÈm tõ thùc vËt dïng chÕ biÕn thµnh d¹ng kh« -> ®Ó pha n­íc uèng-> ph­¬ng thøc Èn dô. 3. Bµi tËp 5 (57) - PhÐp tu tõ Èn dô - Kh«ng ph¶i tõ nhiÒu nghÜa. E. CỦNG CỐ VÀ DẶN DÒ 1. Củng cố - Thấy được sự phong phú và đa nghĩa của hệ thống từ vựng trong tiếng Việt cùng với việc vận dụng các phương thức chuyển nghĩa hay được áp dụng. 2. Dặn dò - HS häc bµi, lµm bµi tËp 3,4 SGK vào vở. H­íng dÉn lµm bµi tËp 4 SGK (57) - Héi chøng : TËp hîp nhiÒu triÖu chøng cïng xuÊt hiÖn bÖnh - Ng©n hµng : Tæ chøc kinh tÕ ho¹t ®éng trong lÜnh vùc kinh doanh vµ qu¶n lý c¸c nghiÖp vô tiÒn tÖ, tÝn dông. - Xem trước bài “Luyện tập tóm tắt văn bản tự sự”. F. RÚT KINH NGHIỆM ...........................................................................................................................................................................................................................................................................