Vận dụng quan điểm triết học Mác về bản chất của con người để phân tích tầm quan trọng của nhân tố con người trong nền kinh tế tri thức

Lêi më ®Çu Trong lÞch sö t­ t­ëng nh©n lo¹i ®· tõng tån t¹i rÊt nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau xung quanh vÊn ®Ò nguån gèc vµ b¶n chÊt cña con ng­êi. Tr­íc C¸c M¸c, vÊn ®Ò b¶n chÊt con ng­êi ch­a ®­îc gi¶i ®¸p mét c¸ch khoa häc. Khi h×nh thµnh quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö, c¸c nhµ s¸ng lËp chñ nghÜa M¸c ®· kh¼ng ®Þnh vai trß c¶i t¹o thÕ giíi, lµm nªn lÞch sö cña con ng­êi. B»ng sù ph¸t triÓn sù ph¸t triÓn toµn diÖn th× con ng­êi võa lµ môc tiªu võa lµ ®éng lùc ph¸t triÓn lùc l­îng s¶n xuÊt. Khi lùc l­îng s¶n xuÊt cµng ph¸t triÓn th× kh¶ n¨ng chiÕm lÜnh vµ sö dông c¸c lùc l­îng tù nhiªn ngµy cµng cao h¬n, con ng­êi t¹o ra ngµy cµng nhiÒu h¬n c¬ së vËt chÊt cho b¶n th©n m×nh, ®ång thêi tõ ®ã thóc ®Èy con ng­êi tù hoµn thiÖn chÝnh b¶n th©n hä. Víi quan ®iÓm nh­ vËy th× chñ nghÜa M¸c ®· kÕt luËn: con ng­êi kh«ng chØ lµ chñ thÓ cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt, ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt, mµ nã cßn lµ chñ thÓ cña qu¸ tr×nh lÞch sö, cña tiÕn bé x· héi. §Æc biÖt khi x· héi loµi ng­êi ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é nÒn kinh tÕ tri thøc th× vai trß cña con ng­êi ®Æt biÖt quan träng, v× con ng­êi t¹o ra tri thøc míi, chøa dùng nh÷ng tri thøc míi. ë n­íc ta, tõ ®¹i héi §¶ng lÇn thø III ®Õn nay §¶ng ta lu«n x¸c ®Þnh c«ng nghiÖp hãa lµ nhiÖm vô trung t©m cña thêi kú qu¸ ®é.Muèn tho¸t khái t×nh tr¹ng nghÌo nµn, l¹c hËu, n©ng cao ®êi sèng nh©n d©n...th× kh«ng cßn con ®­êng nµo kh¸c lµ chóng ta ph¶i ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa -hiÖn ®¹i hãa. §Ó lµm ®­îc nh­ vËy th× mét vÊn ®Ò cÇn ®­îc ®Æt lªn hµng ®Çu ®ã lµ vÊn ®Ò ph¸t triÓn lùc l­îng s¶n xuÊt, n©ng cao kü thuËt, c«ng nghÖ, vµ trong ®ã ®Æc biÖt lµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc. §· cã rÊt nhiÒu ngµnh, m«n khoa häc nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò con ng­êi ®©y ®­îc coi lµ vÊn ®Ò thiÕt thùc nhÊt ®ßi hái sù ph¸t triÓn toµn diÖn nhÊt trªn nhiÒu lÜnh vùc, tuy nhiªn trong khu«n khæ bµi viÕt nµy chóng ta chØ ®Ò cËp tíi mét khÝa c¹nh ®ã lµ: “VËn dông quan ®iÓm triÕt häc M¸c vÒ b¶n chÊt cña con ng­êi ®Ó ph©n tÝch tÇm quan träng cña nh©n tè con ng­êi trong nÒn kinh tÕ tri thøc” I. Quan ®iÓm cña M¸c – Lªnin vÒ b¶n chÊt con ng­êi Con ng­êi lµ mét thùc thÓ thèng nhÊt gi÷a m¾t sinh vËt víi mÆt x· héi. TriÕt häc M¸c ®· kÕ thõa quan niÖm vÒ con ng­êi trong lÞch sö triÕt häc, ®ång thêi kh¼ng ®Þnh con ng­êi hiÖn thùc lµ sù thèng nhÊt gi÷a yÕu tè sinh häc vµ yÕu tè x· héi. TiÒn ®Ò vËt chÊt ®Çu tiªn quy sù tån t¹i cña con ng­êi lµ s¶n phÈm cña giíi tù nhiªn. Con ng­êi tù nhiªn lµ con ng­êi mang tÊt c¶ b¶n tÝnh sinh häc, tÝnh loµi. YÕu tè sinh häc trong con ng­êi lµ ®iÒu kiÖn ®Çu tiªn quy ®Þnh sù tån t¹i cña con ng­êi. V× vËy, giíi tù nhiªn lµ “th©n thÓ v« c¬ cña con ng­êi”. Con ng­êi lµ mét bé phËn cña tù nhiªn. Lµ ®éng vËt cao cÊp nhÊt, tinh hoa cña mu«n loµi, con ng­êi lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn hÕt søc l©u dµi cña thÕ giíi tù nhiªn. Con ng­êi ph¶i t×m mäi ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho sù tån t¹i trong ®êi sèng tù nhiªn nh­ thøc ¨n, n­íc uèng, hang ®éng ®Ó ë. §ã lµ qu¸ tr×nh con ng­êi ®Êu tranh víi thiªn nhiªn, víi thó d÷ ®Ó sinh tån. Tr¶i qua hµng chôc v¹n n¨m, con ng­êi ®· thay ®æi tõ v­în thµnh ng­êi, ®iÒu ®ã ®· ®­îc chøng minh trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña §¸cuyn. C¸c giai ®o¹n mang tÝnh sinh häc mµ con ng­êi ®· tr¶i qua tõ sinh thµnh, ph¸t triÓn ®Õn mÊt ®i quy ®Þnh b¶n tÝnh sinh häc trong ®êi sèng con ng­êi. Nh­ vËy con ng­êi tr­íc hÕt lµ mét tån t¹i sinh vËt, biÓu hiÖn trong nh÷ng c¸ nh©n con ng­êi sèng, lµ tæ chøc c¬ thÓ cña con ng­êi vµ mèi quan hÖ cña nã víi tù nhiªn. Nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh häc, qu¸ tr×nh t©m – sinh lý, c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau nãi lªn b¶n chÊt sinh häc cña c¸ nh©n con ng­êi. Tuy nhiªn, cÇn kh¼ng ®Þnh r»ng, mÆt tù nhiªn kh«ng ph¶i yÕu tè duy nhÊt quyÕt ®Þnh b¶n chÊt con ng­êi. §Æc tr­ng quy ®Þnh sù kh¸c biÖt gi÷a con ng­êi víi thÕ giíi loµi vËt lµ mÆt x· héi. Trong lÞch sö ®· cã nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau ph©n biÖt con ng­êi víi loµi vËt, nh­ con ng­êi lµ ®éng vËt sö dông c«ng cô lao ®éng, lµ “mét ®éng vËt cã tÝnh x· héi”, hay con ng­êi lµ ®éng vËt cã t­ duy… Nh÷ng quan niÖm nµy ®Òu phiÕn diÖn chØ v× nhÊn m¹nh mét khÝa c¹nh nµo ®ã trong b¶n chÊt con ng­êi mµ ch­a nªu lªn ®­îc nguån gèc b¶n chÊt x· héi Êy. Víi ph­¬ng ph¸p biÖn chøng duy vËt, triÕt häc M¸c nhËn thøc vÊn ®Ò con ng­êi mét c¸ch toµn diÖn, cô thÓ, trong toµn bé tÝnh hiÖn thùc x· héi cña nã, mµ tr­íc hÕt lµ vÊn ®Ò lao ®éng s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· nªu lªn vai trß cña lao ®éng s¶n xuÊt ë con ng­êi: “Cã thÓ ph©n biÖt con ng­êi víi sóc vËt, b»ng ý thøc, b»ng t«n gi¸o, nãi chung b»ng bÊt cø c¸i g× còng ®­îc. B¶n th©n con ng­êi b¾t ®Çu b»ng viÖc tù ph©n biÖt víi sóc vËt ngay tõ khi con ng­êi b¾t ®Çu s¶n xuÊt ra nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t cña m×nh - ®ã lµ mét b­íc tiÕn do tæ chøc c¬ thÓ cña con ng­êi quy ®Þnh. S¶n xuÊt ra nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t cña m×nh, nh­ vËy, con ng­êi ®· gi¸n tiÕp s¶n xuÊt ra ®êi sèng vËt chÊt cña m×nh”. Th«ng qua ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt, con ng­êi ®· lµm thay ®æi, c¶i biÕn toµn bé giíi tù nhiªn: “Con vËt chØ t¸i s¶n xuÊt ra b¶n th©n nã, cßn con ng­êi th× t¸i s¶n xuÊt ra toµn bé giíi tù nhiªn”. TÝnh x· héi cña con ng­êi biÓu hiÖn trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt; ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt biÓu hiÖn mét c¸ch c¨n b¶n tÝnh x· héi cña con ng­êi. Th«ng qua ho¹t ®éng s¶n xuÊt, con ng­êi t¹o ra cña c¶i vËt chÊt vµ tinh thÇn, phôc vô ®êi sèng cña m×nh; h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ng«n ng÷ vµ t­ duy; x¸c lËp quan hÖ x· héi. Bëi vËy, lao ®éng lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh h×nh thµnh b¶n chÊt x· héi cña con ng­êi, ®ång thêi h×nh thµnh nh©n c¸ch c¸ nh©n trong céng ®ång x· héi. Lµ s¶n phÈm cña tù nhiªn vµ x· héi nªn qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña con ng­êi lu«n lu«n bÞ quyÕt ®Þnh bëi ba hÖ thèng quy luËt kh¸c nhau, nh­ng thèng nhÊt víi nhau. HÖ thèng c¸c quy luËt tù nhiªn nh­ quy luËt vÒ sù phï hîp c¬ thÓ víi m«i tr­êng, quy luËt vÒ sù trao ®æi chÊt, vÒ di truyÒn, biÕn dÞ, tiÕn hãa…quy ®Þnh ph­¬ng diÖn sinh häc cña con ng­êi. HÖ thèng c¸c quy luËt t©m lý ý thøc h×nh thµnh vµ vËn ®éng trªn nÒn t¶ng sinh häc cña con ng­êi nh­ h×nh thµnh t×nh c¶m, kh¸t väng, niÒm tin, ý chÝ. HÖ thèng c¸c quy luËt x· héi quy ®Þnh quan hÖ x· héi gi÷a ng­êi víi ng­êi. Ba hÖ thèng quy luËt trªn cïng t¸c ®éng t¹o nªn thÓ thèng nhÊt trong ®êi sèng con ng­êi bao gåm c¶ mÆt sinh häc vµ mÆt x· héi. Mèi quan hÖ gi÷a sinh häc vµ x· héi lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh hÖ thèng c¸c nhu cÇu sinh häc vµ nhu cÇu x· héi trong ®êi sèng con ng­êi nh­ nhu cÇu ¨n, mÆc, ë; nhu cÇu t¸i s¶n xuÊt x· héi; nhu cÇu t×nh c¶m; nhu cÇu thÈm mü vµ h­ëng c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn. Víi ph­¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng, chóng ta thÊy r»ng quan hÖ gi÷a mÆt sinh häc víi mÆt x· héi còng nh­ nhu cÇu sinh häc vµ nhu cÇu x· héi trong mçi con ng­êi lµ thèng nhÊt. MÆt sinh häc lµ c¬ së tÊt yÕu tù nhiªn cña con ng­êi, cßn mÆt x· héi lµ ®Æc tr­ng b¶n chÊt ®Ó ph©n biÖt con ng­êi víi loµi vËt. Nhu cÇu sinh häc ph¶i ®­îc nh©n hãa ®Ó mang gi¸ trÞ v¨n minh con ng­êi, vµ ®Õn l­ît nã, nhu cÇu x· héi kh«ng thÓ tho¸t ly khái tiÒn ®Ò cña nhu cÇu sinh häc. Hai mÆt trªn thèng nhÊt víi nhau, hßa quyÖn vµo nhau ®Ó t¹o thµnh con ng­êi viÕt hoa, con ng­êi tù nhiªn – x· héi. 1..2. Trong tÝnh hiÖn thùc cña nã, b¶n chÊt con ng­êi lµ tæng hßa nh÷ng quan hÖ x· héi Tõ nh÷ng quan niÖm ®· tr×nh bµy ë trªn, chóng ta thÊy r»ng, con ng­êi v­ît lªn thÕ giíi loµi vËt trªn c¶ ba ph­¬ng diÖn kh¸c nhau: quan hÖ víi tù nhiªn, quan hÖ víi x· héi vµ quan hÖ víi chÝnh b¶n th©n con ng­êi. C¶ ba mèi quan hÖ ®ã, suy ®Ðn cïng, ®Òu mang tÝnh x· héi, trong ®ã quan hÖ x· héi gi÷a ng­êi víi ng­êi lµ quan hÖ b¶n chÊt, bao trïm tÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ kh¸c vµ mäi ho¹t ®éng trong chõng mùc liªn quan ®Õn con ng­êi. Bëi vËy, ®Ó nhÊn m¹nh b¶n chÊt x· héi cña con ng­êi, C.M¸c ®· nªu lªn mét mÖnh ®Ò næi tiÕng LuËn c­¬ng vÒ Ph¬b¸ch: “B¶n chÊt con ng­êi kh«ng ph¶i mét c¸i trõu t­îng cè h÷u cña c¸ nh©n riªng biÖt. Trong tÝnh hiÖn thùc cña nã, b¶n chÊt con ng­êi lµ tæng hßa nh÷ng mèi quan hÖ x· héi”. LuËn ®Ò trªn kh¼ng ®Þnh r»ng, kh«ng cã con ng­êi trõu t­îng, tho¸t ly mäi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh lÞch sö x· héi. Con ng­êi lu«n lu«n cô thÓ, x¸c ®Þnh, sèng trong mét ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ nhÊt ®Þnh, mét thêi ®¹i nhÊt ®Þnh. Trong ®iªu kiÖn lÞch sö ®ã, b»ng ho¹t ®éng thùc tiÔn cña m×nh, con ng­êi t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn c¶ thÓ lùc vµ t­ duy trÝ tuÖ. ChØ trong toµn bé c¸c mèi quan hÖ x· héi ®ã ( nh­ quan hÖ giai cÊp, d©n téc, thêi ®¹i; quan hÖ chÝnh trÞ, kinh tÕ; quan hÖ c¸ nh©n, gia ®×nh, x· héi…) con ng­êi míi béc lé toµn bé b¶n chÊt x· héi cña m×nh. §iÒu cÇn l­u ý lµ luËn ®iÓm trªn kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt x· héi kh«ng cã nghÜa lµ phñ ®Þnh mÆt tù nhiªn trong ®êi sèng con ng­êi; tr¸i l¹i, ®iÒu ®ã muèn nhÊn m¹nh sù ph©n biÖt gi÷a con ng­êi víi thÕ giíi ®éng vËt tr­íc hÕt lµ ë b¶n chÊt x· héi vµ ®Êy còng lµ ®Ó kh¾c phôc thiÕu sãt cña c¸c nhµ triÕt häc tr­íc M¸c kh«ng thÊy ®­îc b¶n chÊt x· héi cña con ng­êi. MÆt kh¸c, c¸i b¶n chÊt víi ý nghÜa lµ c¸i phæ biÕn, c¸i mang tÝnh quy luËt chø kh«ng thÓ lµ c¸i duy nhÊt; do ®ã cÇn ph¶i thÊy ®­îc c¸c biÓu hiÖn riªng phong phó vµ ®a d¹ng cña mçi c¸ nh©n vÒ c¶ phong c¸ch, nhu cÇu vµ lîi Ých cña mçi c¸ nh©n trong céng ®ång x· héi. Con ng­êi lµ chñ thÓ vµ lµ s¶n phÈm cña lÞch sö Kh«ng cã thÕ giíi tù nhiªn, kh«ng cã lÞch sö x· héi th× kh«ng tån t¹i con ng­êi. Bëi vËy con ng­êi lµ s¶n phÈm cña lÞch sö, cña sù tiÕn hãa l©u dµi cña giíi h÷u sinh. Song, ®iÒu quan träng h¬n c¶ lµ, con ng­êi lu«n lu«n lµ chñ thÓ cña lÞch sö – x· héi. C.M¸c ®· kh¼ng ®Þnh: “C¸i häc thuyÕt duy vËt chñ nghÜa cho r»ng con ng­êi lµ s¶n phÈm cña nh÷ng hoµn c¶nh vµ cña gi¸o dôc… c¸i häc thuyÕt Êy quªn r»ng chÝnh b¶n th©n nhµ gi¸o dôc còng cÇn ph¶i ®­îc gi¸o dôc”. Trong t¸c phÈm BiÖn chøng cña tù nhiªn. Ph.¡ngghen còng cho r»ng: “Thó vËt còng cã mét lÞch sö ph¸t triÓn dÇn dÇn cña chóng cho tíi tr¹ng th¸i hiÖn nay cña chóng. Nh­ng lÞch sö Êy kh«ng ph¶i do chóng lµm ra vµ trong chõng mùc mµ chóng tham dù vµo viÖc lµm ra lÞch sö Êy th× ®iÒu ®ã diÔn ra mµ chóng kh«ng hÒ biÕt vµ còng kh«ng ph¶i do ý muèn cña chóng. Ng­îc l¹i, con ng­êi cµng c¸ch xa con vËt, hiÓu theo nghÜa hÑp cña tõ nµy bao nhiªu th× con ng­êi l¹i cµng tù m×nh lµm ra lÞch sö mét c¸ch cã ý thøc bÊy nhiªu”. Nh­ vËy, víi t­ c¸ch lµ mét thùc thÓ x· héi, con ng­êi ho¹t ®éng thùc tiÔn, t¸c ®éng vµo tù nhiªn, c¶i biÕn giíi tù nhiªn, ®ång thêi thóc ®Èy sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña lÞch sö x· héi. ThÕ giíi loµi vËt dùa vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn cã s½n cña tù nhiªn. Con ng­êi th× tr¸i l¹i, th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña m×nh ®Ó lµm phong phó thªm thÕ giíi tù nhiªn, t¸i t¹o l¹i mét tù nhiªn thø hai theo môc ®Ých cña m×nh. Trong qu¸ tr×nh c¶i biÕn tù nhiªn, con ng­êi còng lµm ra lÞch sö cña m×nh. Con ng­êi lµ s¶n phÈm cña lÞch sö, ®ång thêi lµ chñ thÓ s¸ng t¹o ra lÞch sö cña chÝnh b¶n th©n con ng­êi, võa lµ ph­¬ng thøc ®Ó lµm biÕn ®æi ®êi sèng vµ bé mÆt x· héi. Trªn c¬ së n¾m b¾t quy luËt cña lÞch sö x· héi, con ng­êi th«ng qua ho¹t ®éng vËt chÊt vµ tinh thÇn, thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao, phï hîp víi môc tiªu vµ nhu cÇu do con ng­êi ®Æt ra. Kh«ng cã ho¹t ®éng cña con ng­êi th× còng kh«ng tån t¹i quy luËt x· héi, vµ do ®ã, kh«ng cã sù tån t¹i cña toµn bé lÞch sö x· héi loµi ng­êi. Kh«ng cã con ng­êi trõu t­îng, chØ cã con ng­êi cô thÓ trong mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña lÞch sö x· héi. Do vËy, b¶n chÊt con ng­êi, trong mèi quan hÖ víi ®iÒu kiÖn lÞch sö x· héi lu«n lu«n vËn ®éng biÕn ®æi, còng ph¶i thay ®æi cho phï hîp. B¶n chÊt con ng­êi kh«ng ph¶i lµ mét hÖ thèng ®ãng kÝn, mµ lµ mét hÖ thèng më, t­¬ng øng víi ®iÒu kiÖn tån t¹i cña con ng­êi. MÆc dï lµ “tæng hßa c¸c quan hÖ x· héi”, con ng­êi cã vai trß tÝch cùc trong tiÕn tr×nh lÞch sö víi t­ c¸ch lµ chñ thÓ s¸ng t¹o. Th«ng qua ®ã, b¶n chÊt con ng­êi còng vËn ®éng biÕn ®æi cho phï hîp. Cã thÓ nãi r»ng mçi sù vËn ®éng vµ tiÕn lªn cña lÞch sö sÏ quy ®Þnh t­¬ng øng (mÆc dï kh«ng trung kh¾p) víi sù vËn ®éng vµ biÕn ®æi cña b¶n chÊt con ng­êi. V× vËy, ®Ó ph¸t triÓn b¶n chÊt con ng­êi theo h­íng tÝch cùc, cÇn ph¶i lµm cho hoµn c¶nh ngµy cµng mang tÝnh ng­êi nhiÒu h¬n. Hoµn c¶nh ®ã chÝnh lµ toµn bé m«i tr­êng tù nhiªn vµ x· héi t¸c ®éng ®Õn con ng­êi theo khuynh h­íng ph¸t triÓn nh»m ®¹t tíi c¸c gi¸ trÞ cã tÝnh môc ®Ých, tù gi¸c, cã ý nghÜa ®Þnh h­íng gi¸o dôc. Th«ng qua ®ã con ng­êi tiÕp cËn hoµn c¶nh mét c¸ch tÝch cùc vµ t¸c ®éng trë l¹i hoµn c¶nh trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn kh¸c nhau: ho¹t ®éng thùc tiÔn, quan hÖ øng xö , hµnh vi con ng­êi, sù ph¸t triÓn cña phÈm chÊt trÝ tuÖ vµ n¨ng lùc t­ duy, c¸c quy luËt nhËn thøc h­íng con ng­êi vµ hoµn c¶nh trong bÊt kú giai ®o¹n nµo cña lÞch sö x· héi loµi ng­êi. 1.3 Sù ph¸t triÓn x· héi loµi ng­êi trong nÒn kinh tÕ tri thøc Trong thêi gian 150 n¨m, tõ n¨m 1750 ®Õn 1900 (thêi kú cña c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp), chñ nghÜa t­ b¶n vµ c«ng nghÖ ®· chinh phôc toµn thÕ giíi vµ t¹o ra mét nÒn v¨n minh thÕ giíi míi. NÐt míi quan träng cña t­ b¶n vµ c¸c ph¸t triÓn c«ng nghÖ trong thêi kú nµy lµ nhÞp ®é lan truyÒn vµ ¶nh h­ëng cã tÝnh toµn cÇu cña chóng ®èi víi nhiÒu nÒn v¨n hãa, giai cÊp vµ khu vùc ®Þa lý. NhÞp ®é vµ ph¹m vi ®ã ®· biÕn t­ b¶n thµnh “chñ nghÜa t­ b¶n”, vµ biÕn nh÷ng tiÕn bé vÒ khoa häc c«ng nghÖ thµnh cuéc “ C¸ch m¹ng c«ng nghiÖp”. Chñ nghÜa t­ b¶n vµ C¸ch m¹ng c«ng nghiÖp – do nhÞp ®é vµ quy m« cña chóng - ®· t¹o ra mét nÒn v¨n minh thÕ giíi míi. Sù chuyÓn ®æi nµy ®· ®­îc thóc ®Èy bëi nh÷ng thay ®æi c¨n b¶n vÒ ý nghÜa tri thøc. ë c¶ ph­¬ng §«ng vµ ph­¬ng T©y tr­íc ®©y, tri thøc ®­îc quan niÖm lµ phôc vô cho chÝnh nã. Nh­ng sau mét kho¶ng thêi gian ng¾n, tri thøc ®· ®­îc ¸p dông vµo tæ chøc lao ®éng, trë thµnh mét nguån lùc cã gi¸ trÞ sö dông vµ trë thµnh mét lo¹i hµng hãa c«ng céng. Sù biÕn ®æi ý nghÜa cña tri thøc tr¶i qua 3 giai ®o¹n: Trong giai ®o¹n ®Çu (kho¶ng 100 n¨m), tri thøc ®­îc ¸p dông cho c¸c c«ng cô s¶n xuÊt, ph­¬ng ph¸p s¶n xuÊt vµ s¶n phÈm. §iÒu nµy t¹o ra cuéc C¸ch m¹ng c«ng nghiÖp ®ång thêi còng t¹o ra ®iÒu mµ Marx gäi lµ c¸c giai cÊp míi, c¸c cuéc ®Êu tranh giai cÊp vµ g¾n liÒn víi chóng lµ Chñ nghÜa céng s¶n. Trong giai ®o¹n thø hai, b¾t ®Çu tõ kho¶ng cuèi thÓ kû 19 vµ kÕt thóc vµo ChiÕn tranh thÕ giíi thø 2, tri thøc ®­îc ¸p dông cho tæ chøc lao ®éng. Giai ®o¹n nµy t¹o ra cuéc C¸ch m¹ng n¨ng suÊt trong 75 n¨m vµ chuyÓn nh÷ng ng­êi v« s¶n trë thµnh tÇng líp trung l­u víi thu nhËp gÇn víi tÇng líp th­îng l­u. Giai ®o¹n cuèi cïng th× tri thøc ®ang ®­îc ¸p dông cho chÝnh b¶n th©n tri thøc. §ã lµ cuéc c¸ch m¹ng qu¶n lý. Tri thøc trë thµnh mét nh©n tè s¶n xuÊt, lµm gi¶m vai trß cña c¶ vèn lµ lao ®éng. Cã thÓ lµ hÊp tÊp khi nãi r»ng chung ta hiÖn nay ®ang ë trong “x· héi tri thøc”- hiÖn nay chóng ta míi chØ cã mét nÒn kinh tÕ tri thøc. Nh­ng râ rµng x· héi cña chóng ta hiÖn nay ®· lµ “x· héi hËu t­ b¶n” C¸c ph¸t minh trong thêi tr­íc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp (ch¼ng h¹n nh­ kÝnh m¾t) còng ®· ®­îc lan truyÒn rÊt nhanh nh­ng chóng ta chØ g¾n víi mét ngµnh, nghÒ thñ c«ng hoÆc mét øng dông cô thÓ nµo ®ã. Nh÷ng ph¸t minh trong thêi c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp (ch¼ng h¹n nh­ ®éng c¬ h¬i n­íc) nhanh chãng ®­îc øng dông trªn diÖn réng vµ t¸c ®éng ®Õn tÊt c¶ c¸c ngµnh, nghÒ thñ c«ng. Chóng ta hiÓu r»ng nh÷ng sù kiÖn lÞch sö träng ®¹i b¾t nguån kh«ng chØ tõ mét nguyªn nh©n duy nhÊt vµ mét c¸ch gi¶i thÝch duy nhÊt mµ th­êng lµ kÕt qu¶ héi tô cña nhiÒu tiÕn triÓn riªng rÏ vµ ®éc lËp. Cã thÓ lÊy vÝ dô vÒ viÖc ph¸t triÓn m¸y tÝnh ph¶i dùa vµo rÊt nhiÒu ph¸t minh khoa häc tr­íc ®ã. Tuy nhiªn, cã mét nh©n tè rÊt quan träng mµ kh«ng cã nã th× t­ b¶n vµ tiÕn bé kü thuËt cã lÏ kh«ng thÓ cã t¸c ®éng lan truyÒn mang tÝnh x· héi vµ réng kh¾p ®Õn thÕ trªn thÕ giíi. §ã lµ sù thay ®æi c¨n b¶n ý nghÜa cña tri thøc vµo nh÷ng n¨m 1700 vµ mét thêi gian ng¾n sau ®ã. Vµo thêi kú Plato (nh÷ng n¨m 400 tr­íc c«ng nguyªn) cã 2 häc thuyÕt ë ph­¬ng §«ng vµ 2 häc thuyÕt ë ph­¬ng T©y vÒ ý nghÜa vµ chøc n¨ng cña tri thøc. Nhµ hiÒn triÕt Socrates, ng­êi ph¸t ng«n cña ph¸i triÕt häc Plato, cho r»ng chøc n¨ng cña tri thøc lµ v× chÝnh tri thøc: sù ph¸t triÓn tri thøc, ®¹o ®øc vµ tinh thÇn cña c¸ nh©n. §Þch thñ cña «ng ta, nhµ triÕt häc Protagoras l¹i cho r»ng môc ®Ých cña tri thøc lµ lµm cho ng­êi cã tri thøc cã thÓ hiÓu ®­îc nh÷ng g× cÇn ph¶i nãi vµ lµm thÕ nµo ®Ó nãi chóng. Theo Protagoras, tri thøc cã nghÜa lµ logich, ng÷ ph¸p vµ hõng biÖn (tu tõ). ë ph­¬ng §«ng còng cã hai häc thuyÕt t­¬ng tù vÒ tri thøc. §èi víi Khæng gi¸o, tri thøc lµ biÕt ®­îc nh÷ng g× cÇn nãi vµ lµm thÕ nµo ®Ó nãi chóng lµ con ®­êng dÉn tíi tiÕn bé vµ thµnh c«ng trªn trÇn thÕ. Theo §¹o L·o vµ ph¸i ThiÒn (PhËt gi¸o) th× tri thøc lµ vi tri thøc, vµ lµ con ®­êng ®i ®Õn sù th«ng th¸i vµ kh«n ngoan. Kh¸c víi nh÷ng ng­êi ®­¬ng thêi cña m×nh cña m×nh ë ph­¬ng §«ng, tøc lµ nh÷ng ng­êi theo Khæng gi¸o ë Trung Quèc, nh÷ng ng­êi coi th­êng bÊt cø nh÷ng g× kh«ng thuéc nghiªn cøu s¸ch vë, c¶ Socrates lÉn Protagoras ®Òu coi träng kü thuËt (techne) mÆc dï c¶ hai «ng nµy ®Òu cho r»ng kü thuËt kh«ng ph¶i lµ tri thøc dï nã cã ®¸ng kh©m phôc ®Õn ®©u. Kü thuËt g¾n víi mét øng dông cô thÓ vµ kh«ng cã tÝnh nguyªn t¾c ®Ó ¸p dông cho tÊt c¶ c¸c tr­êng hîp. NÒn t¶ng t¹o ra 3 giai ®o¹n cña tri thøc – C¸ch m¹ng c«ng nghiÖp, C¸ch m¹ng n¨ng suÊt, vµ C¸ch m¹ng qu¶n lý – lµ sù thay ®æi vÒ c¨n b¶n ý nghÜa cña tri thøc. Chóng ta ®· chuyÓn tõ chç tri thøc lµ sè Ýt lªn tri thøc lµ sè nhiÒu. Tri thøc theo kiÓu truyÒn thèng lµ mét thøc chung chung. Cßn tri thøc b©y giê lµ nh÷ng kiÕn thøc cÇn thiÕt cùc kú chuyªn s©u. Kh¸c víi c¸ch hiÓu vÒ tri thøc trong thêi kú Plato nh­ ®· nãi ë trªn, tri thøc b©y giê ®­îc hiÓu lµ tri thøc th«ng minh cho chÝnh nã trong ho¹t ®éng. C¸i mµ b©y giê chóng ta hiÓu vÒ tri thøc chÝnh lµ th«ng tin thùc tÕ ®èi víi ho¹t ®éng, th«ng tin nhÊn m¹nh ®Õn kÕt qu¶. Nh÷ng kÕt qu¶ nµy n»m ngoµi mét c¸ nh©n- n»m trong mét x· héi vµ mét céng ®ång. §Ó cã thÓ thùc hiÖn ®­îc c«ng viÖc, tri thøc ph¶i cã tÝnh chuyªn m«n hãa cao. §©y chÝnh lµ lý do gi¶i thÝch t¹i sao tr­íc ®©y ng­êi ta l¹i coi tri thøc chuyªn s©u cã vÞ trÝ tÇm th­êng nh­ kü thuËt vµ kü x¶o. Nã kh«ng häc ®­îc còng kh«ng d¹y ®­îc; nã còng kh«ng cã mét nguyªn t¾c chung nµo. Nh­ng ngµy nay, chóng ta kh«ng gäi nh÷ng tri thøc chuyªn s©u nµy lµ “bÝ quyÕt”, chóng ta nãi ®ã lµ “nh÷ng m«n häc”. §©y chÝnh lµ mét sù thay ®æi lín h¬n bÊt cø sù thay ®æi nµo trong lÞch sö tri thøc. Mçi m«n häc sÏ chuyÓn mét “bÝ quyÕt” thµnh mét ph­¬ng ph¸p luËn, sÏ chuyÓn tõng kinh nghiÖm riªng lÎ thµnh mét hÖ thèng vµ chuyÓn giai tho¹i thµnh th«ng tin. Mçi m«n häc sÏ chuyÓn c¸c kü n¨ng thµnh c¸c thø cã thÓ dËy vµ häc ®­îc. B­íc chuyÓn tõ ®¬n tri thøc lªn ®a tri thøc ®· lµm cho tri thøc cã søc m¹nh t¹o ra mét x· héi míi. Nh­ng x· héi nµy ph¶i ®­îc x©y dùng trªn nh÷ng tri thøc cã tÝnh chuyªn s©u, vµ nh÷ng con ng­êi cã tri thøc nh­ lµ mét chuyªn gia. Nã còng ®Æt ra nh÷ng c©u hái c¬ b¶n – vÒ gi¸ trÞ, vÒ nh©n sinh quan, vÒ niÒm tin, vÒ tÊt c¶ mäi thø lµm cho x· héi g¾n kÕt víi nhau vµ lµm cho cuéc sèng cña chóng ta cã ý nghÜa. II. Nh©n tè con ng­êi trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ ë ViÖt Nam 2.1 Vai trß cña con ng­êi ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ ë ViÖt Nam Sù thµnh c«ng cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ ë n­íc ta ®ßi hái ngoµi m«i tr­êng chÝnh trÞ æn ®Þnh, ph¶i cã nh÷ng nguån lùc cÇn thiÕt nh­ : nguån lùc con ng­êi, vèn, tµi nguyªn thiªn nhiªn, c¬ së vËt chÊt kü thuËt, vÞ trÝ ®Þa lý... C¸c nguån lùc nµy cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau cïng tham gia vµo qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa hiÖn ®¹i hãa nh­ng víi møc ®é kh¸c nhau trong ®ã nguån lùc con ng­êi lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh. Vai trß nguån lùc con ng­êi quan träng nh­ thÕ nµo ®· ®­îc chøng minh trong lÞch sö kinh tÕ cña nh÷ng n­íc t­ b¶n ph¸t triÓn nh­ NhËt B¶n, Mü. Ngµy nay, ®èi víi nh÷ng n­íc l¹c hËu ®i sau, kh«ng thÓ ph¸t triÓn nhanh chãng nÕu kh«ng tiÕp thu nh÷ng tiÕn bé khoa häc kü thuËt- c«ng nghÖ hiÖn ®¹i cña c¸c n­íc ph¸t triÓn. Nh­ng kh«ng ph¶i cø nhËp c«ng nghÖ tiªn tiÕn b»ng mäi gi¸ mµ kh«ng cÇn tÝnh ®Õn yÕu tè con ng­êi, cßn nhí r»ng c«ng nghÖ tiªn tiÕn cña n­íc ngoµi khi ®­îc tiÕp thu sÏ ph¸t huy t¸c dông tèt hay bÞ l·ng phÝ thËm chÝ bÞ ph¸ ho¹i lµ hoµn toµn phô thuéc vµo hµnh vi cña con ng­êi khi sö dông chóng. §ã lµ mét ®iÒu rÊt ®¸ng l­u ý. Nh­ mäi quèc gia kh¸c trªn thÕ giíi, sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ ë ViÖt Nam còng ph¶i phô thuéc vµo nguån lùc con ng­êi vµ do nguån lùc nµy quyÕt ®Þnh. Bëi nh÷ng lÝ do sau: Thø nhÊt, c¸c nguån lùc kh¸c nh­ vèn tµi nguyªn thiªn nhiªn, vÞ trÝ ®Þa lý... chØ tån t¹i d­íi d¹ng tiÒm n¨ng chóng, chØ ph¸t huy t¸c dông vµ cã ý nghÜa tÝch cùc khi ®­îc kÕt hîp víi nguån lùc con ng­êi th«ng qua ho¹t ®éng cã ý thøc cña con ng­êi. Bëi lÏ con ng­êi lµ nguån lùc duy nhÊt biÕt t­ duy cã trÝ tuÖ vµ cã ý chÝ, biÕt lîi dông c¸c nguån lùc kh¸c vµ g¾n kÕt chóng l¹i víi nhau, t¹o thµnh mét søc m¹nh tæng hîp cïng t¸c ®éng vµo qu¸ tr×nh CNH-H§H ph¸t triÓn kinh tÕ. C¸c nguån lùc kh¸c ®Òu lµ kh¸ch thÓ chÞu sù c¶i t¹o vµ khai th¸c cña con ng­êi, v× thÕ cho nªn hÕt th¶y chóng ®Òu phôc vô cho nhu cÇu, lîi Ých con ng­êi nÕu hä biÕt c¸ch t¸c ®éng vµ chi phèi. Do ®ã trong c¸c yÕu tè cÊu thµnh lùc l­îng s¶n xuÊt, ng­êi lao ®éng lµ yÕu tè quan träng nhÊt, lµ lùc l­îng s¶n xuÊt hµng ®Çu cña nh©n lo¹i. - Thø hai, c¸c nguån kh¸c lµ h÷u h¹n, cã thÓ bÞ khai th¸c c¹n kiÖt, trong khi ®ã nguån lùc con ng­êi lµ v« tËn. Nã kh«ng chØ t¸i sinh vµ tù sinh s¶n vÒ mÆt sinh häc mµ cßn tù ®æi míi kh«ng ngõng nÕu biÕt ch¨m lo, båi d­ìng vµ khai th¸c hîp lÝ. §ã lµ c¬ së lµm lµm cho n¨ng lùc nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi ph¸t triÓn kh«ng ngõng, nhê vËy con ng­êi ®· biÕt lµm chñ tù nhiªn, kh¸m ph¸ ra nhiÒu nguån tµi nguyªn míi, ph¸t minh ra nhiÒu c«ng cô s¶n xuÊt hiÖn ®¹i h¬n, ®­a x· héi chuyÓn tõ thÊp ®Õn cao. - Thø ba, trÝ tuÖ con ng­êi cã søc m¹nh v« cïng to lín mét khi nã ®­îc vËt thÓ hãa, trë thµnh lùc l­îng s¶n xuÊt trùc tiÕp. Sù ph¸t triÓn nh­ vò b·o cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc kÜ thuËt vµ c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i ®ang dÉn nÒn kinh tÕ cña c¸c n­íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn vµ vËn ®éng ®Õn nÒn kinh tÕ cña trÝ tuÖ. G׬ ®©y søc m¹nh cña trÝ tuÖ ®· ®¹t ®Õn møc mµ nhê nã con ng­êi cã thÓ s¸ng t¹o ra nh÷ng ng­êi m¸y “ b¾t ch­íc’’ hay “pháng theo’’ nh÷ng ®Æc tÝnh trÝ tuÖ cña chÝnh con ng­êi. Râ rµng lµ b»ng nh÷ng kü thuËt c«ng nghÖ hiÖn ®¹i do chÝnh bµn tay khèi ãc con ng­êi lµm ra mµ ngµy nay nh©n lo¹i ®­îc chøng kiÕn nhiÒu biÕn ®æi thÇn kú tr­íc c¶ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh. - Thø t­, kinh nghiÖm nhiÒu n­íc vµ thùc tiÔn cña chÝnh n­íc ta cho thÊy sù thµnh c«ng cña ph¸t triÓn kinh tÕ phô thuéc chñ yÕu vµo viÖc ho¹ch ®Þnh ®­êng lèi chÝnh s¸ch còng nh­ c¸ch tæ chøc thùc hiÖn cña con ng­êi. C¬ cÊu lao ®éng cÇn cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ ph¶i bao gåm : c¸c chÝnh kh¸ch, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, c¸c häc gi¶, c¸c nhµ kinh doanh, nhµ kü thuËt vµ c«ng nghÖ, c¸c c«ng nh©n lµnh nghÒ...NÕu kh«ng cã c¸c nhµ chÝnh kh¸ch, c¸c häc gi¶ th× khã cã thÓ cã ®­îc nh÷ng chiÕn l­îc nh÷ng chÝnh s¸ch ph¸t triÓn ®óng ®¾n. NÕu kh«ng cã c¸c nhµ kinh doanh th× còng sÏ kh«ng cã nh÷ng ng­êi sö dông mét c¸ch cã hiÖu qu¶ c¸c nguån vèn nh©n lùc c«ng nghÖ. Sù thiÕu v¾ng, kÐm cái cña mét trong c¸c bé phËn cÊu thµnh nh©n lùc trªn sÏ cã h¹i cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n­íc. Qua toµn bé ph©n tÝch trªn ®©y, ta cã thÓ ®i ®Õn kÕt luËn r»ng nguån lùc con ng­êi cã vai trß quyÕt ®Þnh cho sù thµnh c«ng cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n­íc. Do vËy, muèn ph¸t trriÓn kinh tÕ thµnh c«ng th× ph¶i ®æi míi c¬ b¶n c¸c chÝnh s¸ch ®Çu t­ cho c¸c ngµnh khoa häc, v¨n hãa, y tÕ, gi¸o dôc ë ViÖt Nam nh»m ph¸t triÓn nguån lùc con ng­êi. §©y lµ nhiÖm vô lín nhÊt vµ còng ®­îc coi lµ khã kh¨n nhÊt trong c«ng cuéc ®æi míi hiÖn nay. 2.2. Thùc tr¹ng cña vÊn ®Ò ®µo t¹o, sö dông vµ ph¸t triÓn con ng­êi ë ViÖt Nam. XÐt vÒ mÆt tæng thÓ mµ nãi th× sau 10 n¨m thùc hiÖn CNH-H§H, chóng ta ®· ®i nh÷ng b­íc v÷ng ch¾c vµ quan träng, t¹o tiÒn ®Ò cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn sau nµy. Con ®­êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ngµy cµng ®­îc x¸c ®Þnh râ h¬n. Nh­ng nh×n l¹i nguån lùc con ng­êi ViÖt Nam chóng ta kh«ng khái b¨n kh¬¨n lùc l­îng lao ®éng tuy dåi dµo, cÇn cï, s¸ng t¹o song chÊt l­îng cßn h¹n chÕ, sù bÊt hîp lý vÒ ph©n c«ng lao ®éng, khã kh¨n vÒ ph©n bè d©n c­. Theo thèng kª n¨m 1989 cho thÊy ; nguån lao ®éng ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c ngµnh c¸c vïng :80%ë n«ng th«n ,70%lµm trong lÜnh vùc nhµ n­íc; 14% sèng, lµm viÖc trong khu vùc nhµ nhµ n­íc ; 10% lao ®éng tiÓu thñ c«ng nghiÖp; 90% lao ®éng thñ c«ng. Do n¨ng suÊt lao ®éng thÊp nªn t×nh tr¹ng thiÕu viÖc lµm vÉn diÔn ra th­êng xuyªn c¶ ë thµnh thÞ vµ n«ng th«n, c¶ sè lao ®éng trong khu vùc nhµ n­íc vµ quèc doanh. Theo mét sè nhËn ®Þnh th× trong nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû nµy t×nh tr¹ng d­ thõa lao ®éng vÉn diÔn ra. Lao ®éng ë n­íc ta chñ yÕu lµ lao ®éng phæ th«ng, lao ®éng nhµn rçi trong n«ng nghiÖp c«ng nh©n phÇn biªn chÕ... Song do nhu cÇu CNH, H§H yªu cÇu con ng­êi lao ®éng ph¶i cã tay nghÒ, cã chuyªn m«n th× vÊn ®Ò viÖc lµm mét nan gi¶i. Trong qu¸ tr×nh CNH, H§H ®Êt n­íc hiÖn nay ®ang cÇn nhiÒu lao ®éng cã trÝ tuÖ, cã thÓ coi ®©y lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ®¶m bao cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng, nhanh chãng nÒn kinh tÕ. Trong mét sè n¨m gÇn ®©y trÝ thøc ViÖt Nam ph¸t triÓn nhanh c¶ vÒ sè l­îng vµ chÊt l­îng. HiÖn nay c¶