Vấn đề triết học về con người và con người trong quá trình đổi mới hiện nay

Lêi më ®Çu Chóng ta ®ang sèng trong kû nguyªn cña kinh tÕ tri thøc, ®ßi hái mçi con ng­êi ph¶i ®­îc ®µo t¹o tr×nh ®é häc vÊn, n¨ng lùc ; tu d­ìng rÌn luyÖn phÈm chÊt ®¹o ®øc, ý thøc lao ®éng tèt h¬n ®Ó cã thÓ ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu cña sù biÕn ®æi khoa häc c«ng nghÖ hÕt søc nhanh chãng. Trong sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n­íc víi nh÷ng môc tiªu d©n giµu, n­íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh, hiÖn nay, con ng­êi vµ nguån nh©n lùc ®­îc coi lµ nh©n tè quan träng hµng ®Çu, quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn nhanh, hiÖu qu¶ vµ bÒn v÷ng nÒn kinh tÕ n­íc ta. §ã lµ yÕu tè hÕt søc bøc thiÕt vµ cÇn cã tÝnh cËp nhËt, ®¸p øng ®­îc yªu cÇu vÒ con ng­êi vµ nguån nh©n lùc xÐt trong n­íc ta nãi riªng vµ quèc tÕ nãi chung. Chóng ta kh¼ng ®Þnh con ng­êi võa lµ môc tiªu võa lµ ®éng lùc cña ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ®ång thêi ph¶i lµ nh÷ng con ng­êi cã tri thøc vµ ®¹o ®øc. Tõ ®©y mçi con ng­êi dÇn dÇn vÒ ®óng vÞ trÝ lµ mét chñ thÓ s¸ng t¹o ra c¸c gi¸ trÞ, bao gåm c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn vµ gi¸ trÞ vËt chÊt, cho b¶n th©n vµ cho x· héi. V× vËy, vÊn ®Ò cèt lâi lµ, ta ph¶i thùc hiÖn chiÕn l­îc GD§T nguån nh©n lùc, ph¸t triÓn con ng­êi mét c¸ch toµn diÖn c¶ thÓ lùc lÉn trÝ lùc. NhiÖm vô cña GD§T lµ ®­a con ng­êi ®¹t ®Õn nh÷ng gi¸ trÞ phï hîp víi ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ vµ nh÷ng yªu cÇu míi ®Æt ra ®èi víi con ng­êi ViÖt Nam ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh ®æi míi cña n­íc ta còng nh­ xu h­íng ph¸t triÓn kinh tÕ nãi chung trªn thÕ giíi. §Ò tµi: VÊn ®Ò triÕt häc vÒ con ng­êi vµ con ng­êi trong qu¸ tr×nh ®æi míi hiÖn nay Néi dung TriÕt häc nµo còng ph¶i tr¶ lêi b»ng c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c c©u hái: Con ng­êi lµ g×? Con ng­êi sinh ra tõ ®©u, ho¹t ®éng vµ ph¸t triÓn ra sao? Tr­íc khi cã häc thuyÕt M¸c, nh÷ng cè g¾ng cña t­ duy triÕt häc nh»m ®¹t tíi sù hiÓu biÕt vÒ con ng­êi "cô thÓ" hiÖn thùc ®Òu kh«ng ®em l¹i kÕt qu¶, rèt cuéc lµ chñ nghÜa duy t©m vÉn ngù trÞ trong nhËn thøc vÒ con ng­êi vµ vÒ ®êi sèng x· héi. ChØ ®Õn triÕt häc M¸c, vÊn ®Ò con ng­êi míi ®­îc xem xÐt mét c¸ch nhÊt qu¸n, ®Çy ®ñ vµ s©u s¾c h¬n, trªn c¬ së lËp tr­êng cña duy vËt triÖt ®Ó. I. Con ng­êi trong triÕt häc M¸c - Lªnin 1. B¶n chÊt con ng­êi BÊt cø mét häc thuyÕt nµo vÒ con ng­êi ®Òu kh«ng thÓ lÈn tr¸nh mét vÊn ®Ò ®· ®­îc ®Æt ra trong lÞch sö; Con ng­êi lµ g×? B¶n chÊt cña con ng­êi lµ g×? Quan ®iÓm duy t©m quy ®Æc tr­ng, b¶n chÊt con ng­êi vµo lÜnh vùc ý thøc t­ t­ëng, t×nh c¶m, ®¹o ®øc, hoÆc xem b¶n chÊt con ng­êi lµ c¸i g× ®ã ®­îc quy ®Þnh s½n tõ nh÷ng lùc l­îng siªu tù nhiªn. Mét sè trµo l­u triÕt häc kh¸c l¹i gi¶i thÝch b¶n chÊt con ng­êi tõ gãc ®é nh÷ng ®iÓm chung cña mäi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt. B¶n chÊt ®ã lµ b¶n tÝnh tù nhiªn, lµ nh÷ng nhu cÇu thuéc vÒ sù duy tr× thÓ x¸c vµ dôc väng ®Ó ph¸t triÓn gièng nßi; hoÆc t×m kiÕm b¶n chÊt con ng­êi trong khu«n khæ c¸ nh©n riªng lÎ, nghÜa lµ con ng­êi bÞ t¸ch khái mèi quan hÖ x· héi hiÖn thùc cña nã. TÝnh chÊt siªu h×nh cña c¸c quan ®iÓm nµy vÒ b¶n chÊt cña con ng­êi biÓu hiÖn ë chç, con b¶n chÊt lµ c¸i vèn cã trõu t­îng vµ quy nã vÒ b¶n tÝnh tù nhiªn, t¸ch khái x· héi vµ trë nªn bÊt biÕn. Víi quan ®iÓm duy vËt triÖt ®Ó vµ ph­¬ng ph¸p biÖn chøng, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· t¹o ra mét b­íc ngoÆt trong viÖc nhËn thøc b¶n chÊt con ng­êi. C¸c «ng xuÊt ph¸t tõ con ng­êi thùc tiÔn, con ng­êi hiÖn thùc, con ng­êi c¶i t¹o thÕ giíi vµ th«ng qua ho¹t ®éng vËt chÊt con ng­êi. §ã lµ mét ®éng vËt cã tÝnh x· héi víi tÊt c¶ nh÷ng néi dung v¨n ho¸ - lÞch sö cña nã. Nh­ vËy, c¸c «ng kh«ng xem xÐt b¶n chÊt con ng­êi mét c¸ch c« lËp vµ phiÕn diÖn mµ ®Æt nã trong mèi quan hÖ víi tù nhiªn, x· héi vµ con ng­êi. Con ng­êi sèng dùa vµo tù nhiªn nh­ hÕt thÈy mäi sinh vËt kh¸c. Nh­ng con ng­êi së dÜ trë thµnh con ng­êi chÝnh lµ ë chç nã khonog chØ sèng dùa vµo tù nhiªn, Ph.¡ngghen lµ ng­êi ®Çu tiªn ®· chØ ra ®­îc b­íc chuyÓn biÕn tõ v­în thµnh ng­êi lµ nhê cã lao ®éng. Qu¸ tr×nh con ng­êi c¶i t¹o tù nhiªn còng lµ qu¸ tr×nh con ng­êi trë thµnh con ng­êi. Ph.¡ngghen nãi "lao ®éng s¸ng t¹o ra con ng­êi lµ theo ý nghÜa Êy". Kh¸c víi tù nhiªn, x· héi kh«ng thÓ cã tr­íc con ng­êi mµ ®· ra ®êi cïng víi con ng­êi, x· héi còng con ng­êi, x· héi còng kh«ng ph¶i lµ c¸i g× trõu t­îng, bÊt biÕn mµ mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi chØ thÝch hîp víi mçi ph­¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh.Nh©n tè quyÕt ®Þnh ph­¬ng thøc s¶n xuÊt ph¸t triÓn l¹i lµ lùc l­îng s¶n xuÊt, bao gåm con ng­êi vµ c«ng cô lao ®éng. Nh­ thÕ, kh«ng ph¶i c¸i g× kh¸c mµ chÝnh lµ con ng­êi, cïng víi nh÷ng c«ng cô do hä chÕ t¹o ra, ®· quyÕt ®Þnh sù thay ®æi bé mÆt x· héi. VËy x· héi ®· s¶n xuÊt ra con ng­êi víi tÝnh c¸ch lµ con ng­êi nh­ thÕ nµo th× con ng­êi còng s¶n xuÊt ra x· héi nh­ thÕ. Trong khi phª ph¸n nh÷ng quan ®iÓm cña Phoi¬b¾c, xuÊt ph¸t tõ nh÷ng c¸ thÓ c« lËp C.M¸c ®· ®­a ra luËn ®iÓm næi tiÕng vÒ b¶n chÊt con ng­êi: "B¶n chÊt con ng­êi kh«ng ph¶i lµ c¸i trõu t­îng cè h÷u cña c¸ nh©n riªng biÖt. Trong tÝnh hiÖn thùc cña nã, b¶n chÊt con ng­êi lµ tæng hoµ nh÷ng quan hÖ x· héi". LuËn ®iÓm trªn thÓ hiÖn nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n sau: - Khi nãi b¶n chÊt con ng­êi lµ tæng hoµ nh÷ng quan hÖ x· héi, còng cã nghÜa lµ tÊt c¶ c¸c quan hÖ x· héi ®Òu gãp phÇn h×nh thµnh b¶n chÊt con ng­êi, nh­ng cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh nhÊt lµ quan hÖ s¶n xuÊt. Bëi v×, c¸c quan hÖ kh¸c ®Òu trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp chÞu sù quy ®Þnh cña quan hÖ nµy. Mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cã mét kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh gi÷ vai trß chi phèi, vµ chÝnh kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt ®ã lµ c¸i xÐt ®Õn cïng, t¹o nªn b¶n chÊt cña con ng­êi trong giai ®o¹n lÞch sö ®ã. ë ®©y, c¸i phæ biÕn (c¸i chung cña nh©n lo¹i) tån t¹i vµ thÓ hiÖn qua c¸i ®Æc thï (h×nh th¸i x· héi, giai cÊp) vµ c¸i ®¬n nhÊt(c¸ nh©n tõng con ng­êi). Do ®ã, khi bµn ®Õn b¶n ch¸t chung cña con ng­êi kh«ng thÓ g¹t bá b¶n chÊt giai cÊp cña c¸c tÇng líp kh¸c nhau; vµ ng­îc l¹i khi nãi b¶n chÊt giai cÊp cña c¸c tÇng líp kh¸c nhau kh«ng ®­îc quªn b¶n chÊt chung cña con ng­êi. Nh­ng tõ ®ã quy b¶n chÊt con ng­êi chØ cßn lµ b¶n chÊt giai cÊp vµ tÊt c¶ mäi ho¹t ®éng cña con ng­êi ®Òu ®­îc gi¶i thÝch trùc tiÕp tõ ®©y l¹i lµ xuyªn t¹c thùc chÊt quan ®iÓm macxÝt vÒ b¶n chÊt con ng­êi. §©y lµ mét quan hÖ kh«ng thÓ t¸ch biÖt cña c¸c thø bËc vÒ b¶n chÊt trong con ng­êi. - C¸c quan hÖ x· héi kh«ng ph¶i chØ xÐt ë quan hÖ ë tõng h×nh th¸i x· héi riªng biÖt mµ cßn kh¸i qu¸t nh÷ng quan hÖ x· héi chung thÓ hiÖn qua tõng chÕ ®é, thêi ®¹i riªng biÖt. Quan hÖ x· héi võa diÔn ra theo chiÒu ngang (®­¬ng ®¹i) võa theo chiªï däc lÞch sö. C¸c quan hÖ x· héi quy ®Þnh b¶n chÊt con ng­êi bao gåm c¶ quan hÖ x· héi hiÖn t¹i vµ quan hÖ x· héi truyÒn thèng, bëi trong lÞch sö cña m×nh con ng­êi b¾t buéc ph¶i kÕ thõa di s¶n cña nh÷ng thÕ hÖ tr­íc nã. Trong lÜnh vùc v¨n ho¸ tinh thÇn cã nh÷ng truyÒn thèng thóc ®Èy con ng­êi v­¬n lªn, nh­ng còng cã nh÷ng truyÒn thèng "®Ì nÆng lªn nh÷ng con ng­êi ®ang sèng". Do ®ã khi xem xÐt b¶n chÊt con ng­êi kh«ng ®­îc t¸ch rêi hiÖn t¹i vµ qu¸ khø. - C¸i b¶n chÊt kh«ng ph¶i lµ c¸i duy nhÊt, mµ lµ bé phËn chi phèi trong chØnh thÓ cô thÓ phong phó ®a d¹ng. B¶n chÊt vµ thÓ hiÖn b¶n chÊt cña con ng­êi cã kh¸c biÖt. Kh«ng hiÓu b¶n chÊt chung cña con ng­êi hay quy tÊt c¶ nh÷ng g× cña con ng­êi ®Ó chØ vµo b¶n chÊt lµ sai lÇm. B¶n chÊt mét con ng­êi cô thÓ lµ tæng hoµ c¸c quan hÖ x· héi "vèn cã" cña con ng­êi ®ã vµ quy ®Þnh nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n chi phèi mäi hµnh vi cña ng­êi ®ã. Cßn tÊt c¶ nh÷ng hµnh vi cña ng­êi ®ã béc lé ra bªn ngoµi lµ nh÷ng hiÖn t­îng biÓu hiÖn b¶n chÊt cña hä. Sù thÓ hiÖn b¶n chÊt cña con ng­êi kh«ng ph¶i theo con ®­êng th¼ng, trùc tiÕp, mµ th­êng lµ gi¸n tiÕp, quanh co qua hµng lo¹t m©u thuÉn gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi, gi÷a kinh nghiÖm vµ nhËn thøc khoa häc, gi÷a lîi Ých tr­íc m¾t vµ l©u dµi; gi÷a b¶n n¨ng sinh vËt vµ ho¹t ®éng cã ý thøc gi÷a di truyÒn tù nhiªn vµ v¨n ho¸ x· héi… Trong diÔn biÕn ®Çy m©u thaòan ®ã, b¶n chÊt thÓ hiÖn ra nh­ mét xu h­íng chung, xÐt ®Õn cïng míi thÊy sù chi phèi cña xu h­íng ®ã. Con ng­êi lµ mét thùc thÓ sinh vËt - x· héi. Th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn, con ng­êi lµm biÕn ®éng ®êi sèng x· héi ®ång thêi còng biÕn ®æi chÝnh b¶n th©n m×nh. §iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ con ng­êi tiÕp nhËn b¶n chÊt x· héi cña m×nh th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn. Nh­ vËy, b¶n chÊt con ng­êi kh«ng ph¶i lµ trõu t­îng mµ lµ hiÖn thùc, kh«ng ph¶i lµ tù nhiªn mµ lµ lÞch sö, kh«ng ph¶i lµ c¸i vèn cã trong mçi c¸ thÓ riªng lÎ mµ lµ tæng hoµ cña toµn bé quan hÖ x· héi. §©y lµ ph¸t hiÖn cã gi¸ trÞ to lín cña M¸c vÒ b¶n chÊt con ng­êi. Thõa nhËn ý nghÜa quyÕt ®Þnh cña mÆt x· héi ®èi víi viÖc h×nh thµnh b¶n chÊt con ng­êi, song kh«ng cã nghÜa lµ, chñ nghÜa M¸c- Lªnin coi nhÑ mÆt tù nhiªn, phñ nhËn c¸i sinh vËt trong yÕu tè cÊu thµnh b¶n chÊt con ng­êi. Bëi v× theo C. M¸c "giíi tù nhiªn lµ th©n thÓ cña con ng­êi, th©n thÓ mµ víi nã con ng­êi ph¶i ë l¹i trong qu¸ tr×nh th­êng xuyªn giao tiÕp ®Ó tån t¹i. Nãi r»ng ®êi sèng thÓ x¸c vµ tinh thÇn cña con ng­êi g¾n liÒn víi giíi tù nhiªn, nãi nh­ thÕ ch¼ng qua chØ cã nghÜa lµ giíi tù nhiªn g¾n liÒn víi b¶n th©n giíi tù nhiªn, v× con ng­êi lµ mét bé phËn cña giíi tù nhiªn". Con ng­êi vµ con vËt ®Òu cã nh÷ng nhu cÇu nh­ ¨n uãng, tÝnh dôc…, nh­ng C. M¸c ®· tõng v¹ch ra tÝnh chÊt kh¸c nhau cña nh÷ng nhu cÇu Êy: con ng­êi ho¹t ®éng theo b¶n n¨ng, con ng­êi hµnh déng theo ý thøc. Vµ chÝnh mÆt x· héi cña con ng­êi ®· lµm cho mÆt sinh vËt trong con ng­êi ph¸t triÓn ë tr×nh ®é cao h¬n nh÷ng ®éng vËt kh¸c. Con ng­êi sèng, ho¹t ®éng kh«ng ph¶i chØ theo nh÷ng b¶n n¨ng di truyÒn s½n cã nh­ c¸c ®éng vËt th«ng th­êng mµ chñ yÕu theo sù ph¸t triÓn cña v¨n ho¸, cña tiÕn bé lÞch sö - x· héi. Kh¸c con vËt, con ng­êi ngoµi ch­¬ng tr×nh di truyÒn, cßn cã ch­¬ng tr×nh kÕ thõa vÒ mÆt x· héi. B»ng con ®­êng gi¸o dôc, ch­¬ng tr×nh nµy truyÒn l¹i kinh nghiÖm cña nh÷ng thÕ hÖ tr­íc cho c¸c thÕ hÖ sau. Nh÷ng ®Æc ®iÓm di truyÒn cña tõng ng­êi võa b¶o ®¶m nh÷ng thuéc tÝnh sinh häc cña m×nh, võa b¶o ®¶m ®Ó con ng­êi tiÕp thu ch­¬ng tr×nh x· héi. Ngµy nay, mèi t­¬ng quan gi÷a mÆt sinh vËt vµ mÆt x· héi trong sù ph¸t triÓn cña con ng­êi vÉn lµ ®èi t­îng cña nh÷ng cuéc tranh luËn khoa häc gay g¾t. NhiÒu nhµ khoa häc t­ s¶n vÉn ®em ®èi lËp vµ t¸ch mÆt sinh häc khái mÆt x· héi. Ch¼ng h¹n, ph¶i duy sinh vËt tuyÖt ®èi ho¸ yÕu tè sinh vËt trong sù ph¸t triÓn cña con ng­êi. Hä tuyªn truyÒn thuyÕt §¸cuyn x· héi. §¹i biÓu tr­êng ph¸i nµy lµ: Ph.NÝts¬, Trenher¬len, Kloven¬… NhiÒu t¸c gi¶ nh­ Li«nen Tig¬ vµ R«bin Phècx¬ c¾t nghÜa hµnh vi cña con ng­êi theo quan ®iÓm di truyÒn häc… Chñ nghÜa Ph¬rít cho r»ng, toµn bé c¸i x· héi trong t©m lý häc ng­êi chØ lµ mÆt kh¸c nhau cña giíi tÝnh, lµ sù biÓu hiÖn quanh co cña nh÷ng ®am mª bÈm sinh. Ng­îc l¹i quan ®iÓm x· héi häc tÇm th­êng vÒ con ng­êi th­êng quy kÕt b¶n chÊt con ng­êi lµ mét s¶n phÈm v¨n ho¸ cña x· héi, cña kinh tÕ vµ t­íc bá tÝnh h÷u c¬, tÝnh tù nhiªn cña con ng­êi. Tr­êng ph¸i "TriÕt häc nh©n b¶n hiÖn ®¹i" quan niÖm vÒ b¶n chÊt cña con ng­êi ph¶i ®­îc xuÊt ph¸t tõ nguyªn t¾c tinh thÇn. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng lËp luËn trªn, kÕt luËn tÊt yÕu rót ra lµ: con ng­êi víi t­ c¸ch lµ s¶n phÈm cña giíi tù nhiªn, lµ sù ph¸t triÓn tiÕp tôc cña giíi tù nhiªn, mÆt kh¸c con ng­êi lµ mét thùc thÓ x· héi ®­îc t¸ch ra nh­ mét lùc l­îng ®èi lËp víi tù nhiªn. Sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a mÆt sinh häc vµ mÆt x· héi trong con ng­êi t¹o thµnh b¶n chÊt ng­êi. 2. Mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi. Con ng­êi tån t¹i qua nh÷ng c¸ nh©n ng­êi, mçi c¸ nh©n ng­êi lµ mét chØnh thÓ ®¬n nhÊt gåm mét hÖ thèng nh÷ng ®Æc ®iÓm cô thÓ kh«ng lÆp l¹i, kh¸c biÖt víi nh÷ng c¸ nh©n kh¸c vÒ c¬ chÕ, t©m lý, tr×nh ®é… X· héi bao giê còng do c¸c c¸ nh©n hîp thµnh. Nh÷ng c¸ nh©n nµy sèng vµ ho¹t ®éng trong nh÷ng nhãm céng ®ång, tËp ®oµn x· héi kh¸c nhau do ®iÒu kiÖn lÞch sö quy ®Þnh. Trong mèi quan hÖ víi gièng loµi, tøc lµ trong mèi quan hÖ víi x· héi, c¸ nh©n biÓu hiÖn ra víi t­ c¸ch sau: - C¸ nh©n lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña gièng loµi "ng­êi". Kh«ng cã con ng­êi nãi chung, loµi ng­êi nãi chung tån t¹i c¶m tÝnh. - C¸ nh©n lµ c¸ thÓ ng­êi riªng rÏ, lµ phÇn tö t¹o thµnh céng ®ång x· héi, lµ mét chØnh thÓ toµn vÑn cã nh©n c¸ch. - C¸ nh©n ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn chØ trong quan hÖ x· héi. Nh­ng x· héi thay ®æi theo tiÕn tr×nh lÞch sö c¸ nh©n lµ mét hiÖn t­îng cã tÝnh lÞch sö. Mçi thêi kú lÞch sö cã mét "kiÓu x· héi cña c¸ nh©n" mang tÝnh ®Þnh h­íng vÒ thÕ giíi quan, ph­¬ng ph¸p luËn cho ho¹t ®éng cña con ng­êi trong thêi kú lÞch sö cô thÓ ®ã. NÕu nh­ c¸ nh©n lµ kh¸i niÖm ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a c¸ thÓ víi gièng loµi, sù kh¸c biÖt biÓu hiÖn ra bªn ngoµi cña c¸ nh©n nµy víi c¸ nh©n kh¸c th× nh©n c¸ch lµ kh¸i niÖm ®Ó chØ sù kh¸c biÖt nh÷ng yÕu tè bªn trong riªng biÖt víi toµn bé ho¹t ®éng sèng cña nã, cña c¸ nh©n nµy víi c¸ nh©n kh¸c. Nh©n c¸ch lµ néi dung, tr¹ng th¸i, tÝnh chÊt, xu h­íng bªn trong riªng biÖt cña mçi c¸ nh©n. §ã lµ thÕ giíi cña "c¸i t«i" do t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c yÕu tè c¬ thÓ vµ x· héi riªng biÖt t¹o nªn. Mçi c¸ nh©n "dÊn th©n" vµo cuäc sèng, tiÕp thu vµ chuyÓn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña x· héi vµo bªn trong m×nh, thùc hiÖn qu¸ tr×nh so s¸nh läc bá, tù ®¸nh gi¸, tù t¹o nªn thÕ giíi riªng cña m×nh. §©ylµ qu¸ tr×nh kÐp, x· héi ho¸ c¸ nh©n vµ c¸ nh©n ho¸ x· héi, c¸ nh©n x· häi vµ c¸ nh©n nh©n c¸ch lµ thèng nhÊt. Víi nh©n c¸ch riªng, mçi c¸ nh©n cã kh¶ n¨ng ý thøc vÒ m×nh, lµm chñ cuéc sèng cña m×nh, tù lùa chän chøc n¨ng, niÒm vui vµ tr¸ch nhiÖm ho¹t ®éng cô thÓ trong x· héi. VÊn ®Ò c¸ nh©n, nh©n c¸ch kh«ng gi¶i quyÕt mét c¸ch khoa häc nÕu kh«ng cã ph­¬ng h­íng triÕt häc râ rµng gi¶i quyÕt mèi quan hÖ c¸ nh©n vµ x· héi. Mèi quan hÖ nµy ®­îc gi¶i quyÕt liªn tiÕp th«ng qua tËp thÓ c¬ së. Nã t¹o thµnh mét bé phËn hÕt søc quan träng cña mét c¬ thÓ x· héi hoµn chØnh. C¸ nh©n cã nh©n c¸ch gia nhËp vµo tËp thÓ nh­ lµ bé phËn cña c¸i toµn thÓ, thÓ hiÖn b¶n s¾c cña m×nh th«ng qua ho¹t ®éng tËp thÓ, nh­ng kh«ng "hoµ tan" vµo tËp thÓ. §©y lµ mèi quan hÖ biÖn chøng bao hµm mÉu thuÉn c¸ nh©n vµ tËp thÓ. Tuú theo tÝnh chÊt vµ kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn ®ã mµ mèi quan hÖ nµy cã thÓ duy tr× ph¸t triÓn hoÆc tan r·. Mèi quan hÖ c¸ nh©n vµ x· héi lµ mèi quan hÖ biÖn chøng, t¸c ®éng nhau, trong ®ã x· héi gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh. NÒn t¶ng cña quan hÖ nµy lµ quan hÖ lîi Ých. Thùc chÊt cña viÖc tæ chøc trËt tù x· héi lµ s¾p xÕp c¸c quan hÖ lîi Ých sao cho kh¸ch th¸c ®­îc cao nhÊt kh¶ n¨ng cña mçi thµnh viªn vµo c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ, x· héi vµ thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lªn tr×nh ®é cao h¬n. X· héi lµ ®iÒu kiÖn, lµ m«i tr­êng, lµ ph­¬ng thøc ®Ó lîi Ých c¸ nh©n ®­îc thùc hiÖn. C¸ nh©n kh«ng chØ lµ s¶n phÈm cña x· héi mµ cßn lµ chñ thÓ cña sù ph¸t triÓn x· héi, cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ho¹t ®éng x· héi kh¸c. Víi t­ c¸ch lµ chñ thÓ cña lÞch sö, c¸ nh©n hµnh ®éng kh«ng ph¶i riªng rÏ mµ víi t­ c¸ch lµ mét bé phËn cña tËp thÓ x· héi (gia ®×nh, giai cÊp, d©n téc, nh©n d©n). Nh©n d©n lµ céng ®ång lín nhÊt, trong ®ã c¸ nh©n hµnh ®éng nh­ chñ thÓ lÞch sö. C¸ nh©n chØ ®­îc h×nh thµnh ph¸t triÓn trong x· héi, trong tËp thÓ. Sù t¸c ®éng c¸ nh©n vµ x· héi mang h×nh thøc ®Æc thï tuú thuéc vµo c¸c chÕ ®é x· héi vµ tr×nh ®é v¨n minh kh¸c nhau. LÞch sö ph¸t triÓn cña loµi ng­êi lµ lÞch sö ®Êu tranh ®Ó giµnh tù do ngµy cµng cao. Trong c¸c x· héi cã giai cÊp ®èi kh¸ng, tù do cña ng­êi nµy ®­îc thùc hiÖn b»ng c¸ch t­íc ®o¹t tù do cña ng­êi kh¸c. Tù do c¸ nh©n cña giai cÊp thèng trÞ ®­îc ®¶m b¶o b»ng c¸ch t­íc ®o¹t tù do cña giai cÊp bÞ trÞ. Cho nªn, qu¸ tr×nh ®Êu tranh cña giai cÊp vµ quÇn chóng lao ®éng lµ qu¸ tr×nh giµnh tù do cña hä ®· bÞ giai cÊp thèng trÞ c­íp ®o¹t. Tù do cña con ng­êi kh«ng t¸ch rêi nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi, kh«ng t¸ch rêi tr×nh ®é cña con ng­êi chinh phôc thiªn nhiªn. ChØ ®Õn chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n con ng­êi míi thùc sù cã tù do. ë ®©y, tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ lùc l­îng s¶n xuÊt, quan hÖ kinh tÕ, hÖ thèng chÝnh trÞ, ®Êu tranh giai cÊp… ®Òu ®­îc thùc hiÖn theo môc ®Ých ph¸t triÓn tèi ®a n¨ng lùc con ng­êi vµ v× con ng­êi. Tr­íc ®©y C.M¸c vµ Ph. ¡nghen ®· chØ ra r»ng, nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa ®· lµm ph¸t triÓn nh÷ng quan hÖ phæ biÕn, sù phô thuéc phæ biÕn gi÷a c¸c d©n téc, vµ "s¶n xuÊt vËt chÊt ®· nh­ thÕ th× s¶n xuÊt tinh thÇn còng kh«ng kÐm nh­ thÕ". Chñ nghÜa t­ b¶n hiÖn ®¹i ®ang ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh nµy, nh­ng vÒ thùc chÊt ®ã vÉn lµ sù më réng quan hÖ bãc lét vµ n« dÞch con ng­êi sang c¸c d©n téc kh¸c. Nã t¹o ra mét sè n­íc t­ b¶n ph¸t triÓn cao, giµu cã, th× ®ång thêi còng lµm cho ch©u Phi ®ãi, ch©u ¸ nghÌo, ch©u Mü Latinh nî nÇn chång chÊt. Chñ nghÜa x· héi thùc hiÖn qu¸ tr×nh quèc tÕ ho¸ ®êi sèng nh©n lo¹i ®Ó mçi d©n téc cã ®iÒu kiÖn tiÕp cËn nhanh chãng nh÷ng gi¸ trÞ tiÕn bé cña nh©n lo¹i, lµm cho con ng­êi ph¸t triÓn nh©n c¸ch phong phó, biÕt ®Êu tranh chèng nh÷ng quan hÖ kh«ng cã tÝnh ng­êi trong cuéc sèng nh©n lo¹i. §ã lµ ®Æc tr­ng cña chñ nghÜa nh©n ®¹o x· héi chñ nghÜa trong quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi. 3. C¸ nh©n vµ quÇn chóng nh©n d©n trong lÞch sö LÞch sö ch¼ng qua lµ ho¹t ®éng cña con ng­êi theo ®uæi môc ®Ých cña m×nh. Nh­ng lÞch sö kh«ng diÔn ra qua ho¹t ®éng cña tõng c¸ nh©n c« lËp, t¸ch rêi mµ ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng cña quÇn chóng ®«ng ®¶o theo nh÷ng môc ®Ých nhÊt ®Þnh. Kh¸i niÖm quÇn chóng nh©n d©n cã tÝnh lÞch sö, nghÜa lµ ë c¸c chÕ ®é x· héi kh¸c nhau th× kÕt cÊu quÇn chóng nh©n d©n còng kh¸c nhau vµ lu«n lu«n biÕn ®æi theo sù ph¸t triÓn cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt. Nãi chung, quÇn chóng nh©n d©n bao gåm tÊt c¶ nh÷ng lùc l­îng, giai cÊp, nh÷ng tËp ®oµn, nh÷ng c¸ nh©n thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña x· héi, trong ®ã chñ yÕu lµ quÇn chóng lao ®éng. Tr­íc M¸c, triÕt häc duy t©m vµ duy vËt ®Òu hiÓu kh«ng ®óng ®¾n vai trß cña quÇn chóng nh©n d©n vµ mèi quan hÖ gi÷a quÇn chóng nh©n d©n vµ c¸ nh©n trong lÞch sö. T­ t­ëng t«n gi¸o cho r»ng, mäi sù thay ®æi trong x· héi lµ do ý chÝ cña ®Êng tèi cao, lµ do "mÆt trêi", ý chÝ ®ã ®­îc c¸c c¸ nh©n thùc hiÖn. TriÕt häc duy t©m cho r»ng lÞch sö nh©n lo¹i lµ lÞch sö cña c¸c bËc vua chóa, anh hïng hµo kiÖt, thiªn tµi lçi l¹c. Cßn quÇn chóng nh©n d©n chØ lµ "lùc l­îng tiªu cùc", lµ "ph­¬ng tiÖn" mµ c¸c vÜ nh©n cÇn ®Õn ®Ó ®¹t môc ®Ých cña m×nh. C¸c nhµ duy vËt tr­íc M¸c tuy kh«ng tin vµo Th­îng ®Õ, thÇn linh, nh­ng l¹i cho r»ng nh©n tè quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña x· héi lµ ®¹o ®øc, t­ t­ëng, lµ c¸c vÜ nh©n sím nhËn thøc ®­îc ch©n lý vÜnh cöu. Quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin kh¼ng ®Þnh quÇn chóng nh©n d©n lµ lùc l­îng quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña lÞch sö v× nh÷ng lý do sau: - T­ t­ëng tù nã kh«ng dÉn ®Õn biÕn ®æi x· héi. T­ t­ëng chØ cã gi¸ trÞ khi nã dÉn ®Õn hµnh ®éng lµm biÕn ®æi lÞch sö, sù thèng nhÊt gi÷a t­ t­ëng vµ hµnh ®éng lµm ph¸t triÓn x· héi chØ cã thÓ x¶y ra qua ho¹t ®éng cña quÇn chóng nh©n d©n. Søc m¹nh quÇn chóng nh©n d©n lµ søc m¹nh vËt chÊt vµ mäi sù vËn ®éng lÞch sö ®Òu do quÇn chóng trùc tiÕp t¹o ra. Nãi quÇn chóng nh©n d©n quyÕt ®Þnh lÞch sö lµ nãi tíi søc m¹nh nµy. - QuÇn chóng nh©n d©n lµ lùc l­îng c¬ b¶n cña mäi cuéc c¸ch m¹ng x· héi. C¸ch m¹ng lµ ngµy héi cña quÇn chóng, lµ sù nghiÖp cña quÇn chóng. Cuéc ®Êu tranh cña quÇn chóng nh©n d©n lao ®éng lµ ®éng lùc ph¸t triÓn cña x· héi. - QuÇn chóng nh©n d©n lµ ng­êi ®ãng vai trß to lín trong sù ph¸t triÓn v¨n ho¸, nghÖ thuËt vµ khoa häc. Trong lÞch sö, do sù ph©n c«ng lao ®éng dÉn ®Õn t¹o ra mét líp ng­êi chuyªn vÒ s¸ng t¹o tinh thÇn t­ t­ëng, nh÷ng ho¹t ®éng nµy cña hä còng chØ diÔn ra ®­îc trªn c¬ së ®êi sèng tinh thÇn vµ s¸ng t¹o cña quÇn chóng. QuÇn chóng nh©n d©n lµ ng­êi trùc tiÕp s¸ng t¹o ra v¨n häc nghÖ thuËt. Ho¹t ®éng thùc tiÔn cña quÇn chóng lµ c¸i gèc, lµ nguån v« tËn cho v¨n häc nghÖ thuËt s¸ng t¹o, ®ång thêi quÇn chóng nh©n d©n cßn lµ ng­êi th­ëng thøc, phª ph¸n, kiÓm nghiÖm c¸c gi¸ trÞ ®ã. Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi, kh«ng cã v¨n häc d©n gian th× còng kh«ng thÓ cã v¨n häc b¸c häc, kh«ng cã kinh nghiÖm cña ®a sè ng­êi lao ®éng th× còng kh«ng cã c¸c khoa häc. §©y lµ hai mÆt kh«ng thÓ t¸ch rêi cña ®êi sèng tinh thÇn trong x· héi. - Ho¹t ®éng thùc tiÔn cña quÇn chóng nh©n d©n lµ c¸i n«i, lµ c¬ së cho sù h×nh thµnh c¸c nh©n vËt ­u tó cña x· héi. Søc m¹nh vµ tµi n¨ng cña l·nh tô còng chØ ®­îc ph¸t huy trong phong trµo quÇn chóng, g¾n bã mËt thiÕt víi quÇn chóng. Mét nh©n d©n anh hïng, mét ®¹i chóng c¸ch m¹ng n¨ng ®éng sÏ lµ c¬ së ®Ó s¶n sinh ra nh÷ng anh hïng, nh÷ng l·nh tô tiªu biÓu cña m×nh. Nh­ vËy, xÐt tÊt c¶ c¸c mÆt trong ®êi sèng x· häi tõ kinh tÕ ®Õn chÝnh trÞ, tõ thùc tiÔn ®Õn tinh thÇn t­ t­ëng, khi quÇn chóng nh©n d©n ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh lÞch sö. Song, theo quan niÖm duy vËt lÞch sö, quÇn chóng nh©n d©n vµ c¸ nh©n l·nh tô trong lÞch sö kh«ng t¸ch rêi nhau. C¸ nh©n l·nh tô lµ nh÷ng ng­êi cã n¨ng lùc vµ phÈm chÊt tiªu biÓu nhÊt trong phong trµo quÇn chóng, ®­îc quÇn chóng tin yªu. Vai trß to lín cña hä trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö ®­îc thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm sau: - L·nh tô lµ ng­êi ®óc kÕt trÝ tuÖ, nhu cÇu nguyÖn väng cña quÇn chóng ®Ó ®Þnh h­íng cho ho¹t ®éng cña quÇn chóng. C¸ nh©n ­u tó lµ con ®Î cña quÇn chóng vµ chØ cã nh÷ng c¸ nh©n nh­ thÕ míi "sèng m·i" víi lÞch sö. - L·nh tô do cã tr×nh ®é nhËn thøc cao, hä nh×n xa tr«ng réng, thÊy ®­îc xu h­íng tÊt yÕu kh¸ch quan cña lÞch sö, tõ ®ã, hä ®­a ra nh÷ng dù ®o¸n khoa häc thiªn tµi vµ chñ ®éng tæ chøc quÇn chóng ho¹t ®éng thèng nhÊt tiÕp nhËn vµ thùc hiÖn xu h­íng lÞch sö ®ã. - L·nh tô lµ ng­êi gi¸o dôc, thøc tØnh, tæ chøc, tËp hîp quÇn chóng ®Êu tranh, h­íng phong trµo qua nh÷ng khã kh¨n, ®­a ph¸t triÓn ph¸t triÓn nhanh chãng. Vµ, quÇn chóng chuyÓn ho¹t ®éng tõ tù ph¸t sang tù gi¸c, tõ kinh nghiÖm sang khoa häc, tõ ph©n t¸n sang cã tæ chøc thèng nhÊt, tõ nhu cÇu hµng ngµy sang biÕn ®æi lÞch sö ph¶i qua mÊt kh©u trung gian lµ ho¹t ®éng kh¸i qu¸t t­ t­ëng vµ tæ chøc l·nh ®¹o cña c¸c c¸ nh©n l·nh tô, ®¹i diÖn cho lîi Ých quÇn chóng. Hä kh«ng ph¶i lµ ng­êi ®øng bªn ngoµi, hay bªn trªn quÇn chóng mµ lµ s¶n phÈm, lµ mét nh©n tè tù nhiªn cña phong trµo quÇn chóng, sèng vµ ph¸t triÓn phô thuéc vµo sù chÊp nhËn tÝn nhiÖm cña quÇn chóng. Chñ nghÜa M¸c LªNin ®¸nh gi¸ cao vai trß cña c¸ nh©n l·nh tô trong sù ph¸t triÓn cña lÞch sö, ®ång thêi kiªn quyÕt chèng tÖ sïng b¸i c¸ nh©n. TÖ sïng b¸i c¸ nh©n lµ thÇn th¸nh ho¸ c¸ nh©n, l·nh ®¹o, ®i ®Õn chç chØ thÊy vai trß cña c¸ nh©n quyÕt ®Þnh tÊt c¶ mµ kh«ng thÊy, hoÆc coi nhÑ vai trß cña quÇn chóng. §©y lµ biÓu hiÖn cña quan niÖm duy t©m vÒ lÞch sö, hoµn toµn tr¸i ng­îc víi thÕ giíi quan cña giai cÊp v« s¶n. Trong x· héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp, quÇn chóng nh©n d©n lµ nh÷ng bÞ trÞ, sèng phô thuéc vµo lîi Ých vµ quyÒn lùc cña thiÓu sè giai cÊp bãc lét vµ cÇm quyÒn lùc cña thiÓu sè giai cÊp bãc lét vµ cÇm quyÒn thèng trÞ. Trong chñ nghÜa x· héi, quÇn chóng nh©n d©n lµ ng­êi lµm chñ x· héi. TÊt c¶ nh÷ng c¸ nh©n vµ bé m¸y l·nh ®¹o, qu¶n lý ®Òu lµ c«ng cô thùc hiÖn quyÒn lµm chñ cña quÇn chóng nh©n d©n. Nh÷ng ng­êi cÇm ®Çu cña giai cÊp bãc lét cã t¸c dông tiÕn bé trong thêi kú mµ vai trß lÞch sö cña giai cÊp ®ã cßn phï hîp víi tiÕn tr×nh lÞch sö.Nh­ng khi giai cÊp ®ã trë thµnh ph¶n ®éng, nh÷ng ng­êi cÇm ®µu cña nã trë thµnh lùc l­îng c¶n trë, k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lÞch sö. Nãi mét c¸ch kh¸c lµ, trong nh÷ng thêi kú lÞch sö nhÊt ®Þnh cã nh÷ng c¸nh©n ®¹i diÖn cho c¸c lùc l­îng tiÕn bé vµ nh÷ng c¸ nh©n cÇm ®Çu c¸c lùc l­îng x· héi ph¶n ®éng. C«ng lao to lín cña C.M¸c, Ph.¡ngghen, V.I. Lªnin vµ l·nh tô v« s¶n vÜ ®¹i kh¸c lµ ë chç, c¸c «ng ®· chØ cho giai cÊp v« s¶n vµ quÇn chóng bÞ ¸p bøc hiÓu ®­îc nhiÖm vô lÞch sö cña hä, søc m¹nh vÜ ®¹i cña hä vµ con ®­êng ®i ®Õn tù gi¶i phãng khái mäi ¸ch ¸p bøc bãc lét. Giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n ViÖt Nam v« cïng tù hµo cã vÞ l·nh tô lµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. ë Ng­êi ®· kÕt tinh nh÷ng phÈm chÊt tiªu biÓu nhÊt cña mét l·nh tô v« s¶n. Th¾ng lîi cña "c¸ch m¹ng ViÖt Nam, ngãt löa thÕ kû nay m·i m·i g¾n liÒn víi tªn tuæi cña chñ tÞch Hå ChÝ Minh, ng­êi s¸ng lËp vµ rÌn luyÖn §¶ng ta, ng­êi khai sinh nÒn Céng hoµ d©n chñ ViÖt Nam, ng­êi vun trång khèi ®¹i ®oµn kÕt d©n téc vµ x©y dùng lùc l­îng vò trang c¸ch m¹ng, vÞ l·nh tô thiªn tµi cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n ta, ng­êi anh hïng d©n téc vÜ ®¹i, ng­êi chiÕn sÜ lçi l¹c cña phong trµo céng s¶n quèc tÕ. II. VÊn ®Ò con ng­êi trong sù nghiÖp ®æi míi ë ViÖt Nam 1. Kh¸i niÖm nh©n tè con ng­êi, chiÕn l­îc con ng­êi NhËn thøc ®óng ®¾n vÒ kh¸i niÖm nh©n tè con ng­êi lµ sù ph¸t triÓn s¸ng t¹o quan ®iÓm M¸c - Lªnin vÒ con ng­êi víi t­ c¸ch lµ ng­êi s¸ng t¹o cã ý thøc, lµ chñ thÓ cña lÞch sö. Trong thêi igan gÇn ®©y, xuÊt hiÖn nhiÒu kh¸i niÖm: nh©n tè con ng­êi, nguån nh©n lùc, nguån lùc con ng­êi, ph¸t triÓn ng­êi… Kh¸i niÖm nh©n tè con ng­êi ®· ®­îc nhiÒu t¸c gi¶ trong vµ ngoµi n­íc ®Ò cËp víi nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau, c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau. Cã t¸c gi¶ ®Ò cËp d­íi gãc ®é qu¶n lý, cã t¸c gi¶ ®Ò cËp d­íi gãc ®é ph©n tÝch t©m lý - x· héi. Trong tµi liÖu triÕt häc - x· héi vÒ nh©n tè con ng­êi còng næi lªn nhiÒu c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau. Tùu trung l¹i, cã hai c¸ch tiÕp cËn chÝnh: - Thø nhÊt, coi nh©n tè con ng­êi nh­ lµ ho¹t ®éng cña nh÷ng con ng­êi riªng biÖt, nh÷ng n¨ng lùc vµ kh¶ n¨ng cña hä do c¸c nhu cÇu vµ lîi Ých còng nh­ tiÒm n¨ng trÝ lùc vµ thÓ lùc cña mçi ng­êi quyÕt ®Þnh. - Thø hai, coi nh©n tè con ng­êi nh­ lµ mét tæng hoµ c¸c phÈm chÊt thuéc tÝnh, ®Æc tr­ng, n¨ng lùc ®a d¹ng cña con ng­êi, biÓu hiÖn trong c¸c d¹ng thøc ho¹t ®éng kh¸c nhau. Nh­ vËy, c¸i chung trong c¸c quan niÖm nµy lµ coi nh©n tè con