Vai trò của trường thi Hương Gia Định đối với lịch sử dân tộc

liệt. Sau khi đẩy lui được quân Xiêm La, Huỳnh Mẫn Đạt được vua Thiệu Trị ban khen và cho thụ chức Viên ngoại lang. Tháng 6/1844, ông được thăng Thự bố chánh sứ tỉnh Hà Tiên. Tháng Giêng năm 1851, ông được thăng quyền Chưởng tuần phủ Hà Tiên. Như vậy, vùng biên giới Tây Nam tổ quốc thường xuyên bị quân Xiêm xâm lược. Những Hương cống, Cử nhân xuất thân từ trường thi Hương Gia Định đã luôn tiên phong trong công cuộc chống lại sự xâm lấn của quân Xiêm, giữ yên bờ cõi Tây Nam của Tổ quốc. Không những thế, khi thực dân Pháp xâm lược Việt Nam, nhân dân Nam Kỳ cùng với một số Hương cống, Cử nhân tiêu biểu đã anh dũng tiến hành cuộc kháng chiến chống Pháp. Nguyễn Hữu Huân (1841 - 1875), đỗ Thủ khoa trong kỳ thi Hương tại trường thi Gia Định năm 1852, được bổ làm chức Giáo thụ tại huyện Kiến Hưng, tỉnh Định Tường. Khi Pháp nổ súng xâm lược, ông đã liên kết với các sĩ phu yêu nước như Võ Duy Dương, Trương Định, Âu Dương Lân đứng lên khởi nghĩa. Nguyễn Hữu Huân được Trương Định cử làm phó quản đạo, chỉ huy nghĩa quân đánh Pháp ở Mĩ Quý, Tam Bình, Cai Lậy thuộc tỉnh Mĩ Tho, sau đó mở rộng địa bàn hoạt động sang Hà Tiên, Châu Đốc. Khí thế cuộc khởi nghĩa ngày càng mạnh, Pháp hoảng sợ và tìm cách đối phó. Năm 1875, trong một trận chiến đấu, Nguyễn Hữu Huân bị bắt giam tại Mĩ Tho. Sau nhiều lần dụ dỗ, mua chuộc, biết không thể làm lung lạc được ý chí của ông, ngày 19/5/1875, Nguyễn Hữu Huân bị Pháp xử giết. Nguyễn Hữu Huân được đánh giá là một trong những lãnh tụ lớn của phong trào khởi nghĩa chống Pháp ở Nam Kỳ nửa sau thế kỉ XIX (Phạm Thiều, Cao Tự Thanh, Lê Minh Đức, 2001). Cuộc đời chiến đấu kiên cường bất khuất của ông là một tấm gương sáng về tinh thần yêu nước căm thù giặc sâu sắc, về ý chí chiến đấu hi sinh vì độc lập dân tộc. Cùng với Nguyễn Hữu Huân, Bùi Hữu Nghĩa cũng anh dũng cùng nhân dân đứng lên chống Pháp. Bùi Hữu Nghĩa (1807 - 1872) đậu giải nguyên tại trường thi Gia Định (năm 1835), được bổ làm Tri huyện Trà Vang (Trà Vinh) thuộc tỉnh Vĩnh Long. Tại đây, ông đã bảo vệ quyền lợi của bà con người Khmer trong một vụ tranh chấp với một số người Hoa nên bị bắt giam vào ngục. Dù được vua Tự Đức tha tội chết, song ông phải chịu “quân tiền hiệu lực”, phải làm lính ở Vĩnh Thông (Châu Đốc) với nhiệm vụ dẹp các cuộc “nổi dậy của người dân tộc thiểu số”. Để tránh đổ máu vô ích, Bùi Hữu Nghĩa chú trọng thuyết phục nhân tâm hơn là tàn sát. Điều này đã giúp cho ông cùng một số quân triều đình thoát chết khi người dân tộc thiểu số tập kích đồn, bắt các quan quân. Năm 1862, khi triều đình ký hòa ước Nhâm Tuất, cắt ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ cho Pháp, ông bất mãn xin từ quan, về lại Bình Thủy (Cần Thơ) mở trường dạy học, bốc thuốc, làm thơ, soạn tuồng và giao du với những bè bạn đồng chí hướng của TRẦN KHẮC HUY TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 79 mình như Nguyễn Đình Chiểu, Phan Văn Trị, Phan Tôn, Phan Liêm, Đỗ Thừa Luông, Đỗ Thừa Tự, v.v. Dù đã từ quan, Bùi Hữu Nghĩa vẫn đau đáu tấm lòng với dân với nước, nên ngoài việc dạy học, ông bí mật tham gia nhóm Văn thân do Thủ khoa Huân lãnh đạo chống thực dân. Khi cuộc khởi nghĩa bị đàn áp, ông bị giặc bắt giam vào nhà tù Vĩnh Long (1868), về sau mới được tha (Bảo Định Giang, 2000). Trần Thiện Chánh (1822 - 1874), đỗ Cử nhân trường thi Hương Gia Định năm 1842, sau đó được bổ làm Huấn đạo Long Xuyên, được thăng lên chức Tri huyện. Ông là một trong những người tham gia chống Pháp đầu tiên, cũng là một nhà thơ yêu nước của đất Gia Định. Năm 1859, thành Gia Định bị thất thủ, Trần Thiện Chánh cùng suất đội Lê Huy tập hợp được hơn 5.800 người trai tráng khỏe mạnh hộ vệ cho đô đốc Trần Trí rút lui khỏi thành, về trụ sở Tây Thái (Hồ Sĩ Hiệp, Hoài Anh, 1990, tr.95). Ngoài ra, một nhân vật văn võ song toàn, vừa có nhiều đóng góp về văn hóa giáo dục, vừa cùng nhân dân chống Pháp xâm lược là Nguyễn Thông. Nguyễn Thông (1827 - 1884) không chỉ là một nhà thơ yêu nước mà còn là một tấm gương lớn về tinh thần và ý chí quyết tâm chống giặc, hi sinh thân mình vì đất nước. Khi thực dân Pháp xâm lược Nam Kỳ, ông được cử làm tham mưu cho Tôn Thất Hiệp. Sau đó, ông giữ chức Phó đề đốc cùng Trương Định chống giặc. Từ năm 1863, ông trở về Vĩnh Long giữ chức Đốc học. Trong thời gian này, Nguyễn Thông đã bí mật liên lạc với các sĩ phu yêu nước ở các tỉnh miền Tây để bàn định phương kế chống giặc. Năm 1867, ba tỉnh miền Tây Nam Kỳ cũng bị Pháp xâm chiếm, ông cùng với nhiều sĩ phu Nam Kỳ không chịu hợp tác, đã tị địa1 tại Bình Thuận để ẩn náu. Tại đây, ông tiếp tục vận động nhân dân tích cực sản xuất, xây dựng lực lượng, chuẩn bị kháng chiến. Cuối năm 1867, Nguyễn Thông được bổ làm Án sát tỉnh Khánh Hòa. Năm 1870, Nguyễn Thông được cử làm biện lý bộ Hình, rồi làm Bố chánh tỉnh Quảng Ngãi. Ông đã làm được nhiều việc có ích cho nhân dân, nhất là công tác thủy lợi. Năm 1877, ông xin về làm Dinh điền sứ ở Bình Thuận. Năm 1880, Nguyễn Thông được cử làm Phó sứ điền nông kiêm Đốc học tỉnh Bình Thuận. Ông mất ở Bình Thuận khi 58 tuổi. Như vậy, cuộc kháng chiến chống lại những âm mưu xâm lược của quân Xiêm và thực dân Pháp trong thế kỉ XIX có sự xuất hiện và đóng góp quan trọng của các Nho sĩ đỗ đạt từ trường thi Hương Gia Định. Những Hương cống, Cử nhân này đều là những người tài đức vẹn toàn. Trong đời thường, họ có thể là những nhà văn, nhà thơ, nhà giáo dục với những đóng góp quan trọng cho xã hội. Khi đất nước lâm nguy, họ là những dũng tướng tài ba, đi đầu trong cuộc chiến chống ngoại xâm. Mặc dù cuộc kháng Pháp của nhà Nguyễn thất bại, Nam Kỳ trở thành thuộc địa của Pháp nhưng những đóng góp của các Hương cống, Cử nhân trưởng thành từ trường thi Hương Gia Định vẫn còn mãi in dấu trong dòng chảy của lịch sử dân tộc và sống mãi trong lòng nhân dân miền Nam. 3. Kết luận Trường thi Hương Gia Định được thành lập không phải sớm nhất dưới triều Nguyễn nhưng là trường thi duy nhất để tuyển chọn nhân tài, những người học rộng tài cao ra giúp dân, giúp nước cho toàn khu vực Nam Bộ. Trong gần nửa thế kỉ tồn tại, SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 73 (01/2021) 80 trường thi Hương Gia Định đã giữ vai trò quan trọng đối với giáo dục Nam Kỳ nói riêng và với công cuộc xây dựng và phát triển vùng đất phía Nam tổ quốc nói chung. Trường thi Hương Gia Định đã tuyển chọn ra được những người tài – đức vẹn toàn, những người từng giữ những chức vụ cao trong bộ máy nhà nước. Họ là những nhà văn, nhà thơ, nhà giáo dục của nhân dân miền Nam. Mặt khác, họ cũng là những anh hùng dân tộc trong cuộc kháng chiến chống ngoại xâm biên giới Tây Nam và chống Pháp xâm lược. Sự anh dũng trong chiến đấu cùng những đóng góp quan trọng của các Hương cống, cử nhân Nam Kỳ trong công cuộc xây dựng đất nước là minh chứng rõ nét cho vai trò to lớn của trường thi Hương Gia Định đối với lịch sử dân tộc. Hình ảnh trường thi Hương Gia Định cũng sẽ là minh chứng cho sự thành công của nền giáo dục Nho học Nam Kỳ dưới triều Nguyễn. Ngày nay, trường thi Hương Gia Định không còn nhưng những anh hùng, nhà văn hóa xuất thân từ đây vẫn là những tấm gương sáng cho hậu thế noi theo. Chú thích 1 “Tị địa” là phong trào của một số người yêu nước, không chịu hợp tác với Pháp, từ bỏ quê hương tìm đến nơi khác để sinh sống. Phong trào này diễn ra sôi nổi trong buổi đầu kháng Pháp tại Nam Kỳ. TÀI LIỆU THAM KHẢO Bảo Định Giang. (2000). Bùi Hữu Nghĩa - Con người và tác phẩm. Thành phố Hồ Chí Minh: NXB Thành phố Hồ Chí Minh. Ca Văn Thỉnh, Bảo Định Giang. (2002). Nguyễn Thông - Con người và tác phẩm. Thành phố Hồ Chí Minh: NXB Trẻ. Hồ Sĩ Hiệp, Hoài Anh. (1990). Những danh sĩ miền Nam. Tiền Giang: NXB Tiền Giang. Hồ Tường. (13/6/2017). Trường thi Gia Định xưa ở giữa thành Gia Định, nguồn: https://tuoitre.vn/truong-thi-gia-dinh-xua-o-giua-thanh-gia-dinh-1331007.htm. Nguyễn Khắc Thuần, Nguyễn Quảng Tuân. (2001). Phan Văn Trị cuộc đời và tác phẩm. Thành phố Hồ Chí Minh: NXB Trẻ. Phạm Thiều, Cao Tự Thanh, Lê Minh Đức. (2001). Nguyễn Hữu Huân, nhà yêu nước kiên cường, nhà thơ bất khuất. Thành phố Hồ Chí Minh: NXB Trẻ. Nhiều tác giả. (2006). Thế kỷ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản. Tạp chí Xưa & Nay. Đồng Nai: NXB Đồng Nai. Ngày nhận bài: 30/7/2020 Biên tập xong: 15/01/2021 Duyệt đăng: 20/01/2021