Từ điển thảo mộc dược học - Trần Việt Hưng

7͕ng hͣp:khampha8888@yahoo.com 0ͥc lͥc 1. %͓ Kɼt 2. &ɠi Bɶ Trɬng 3. &ɠi Xà Lách 4. Cây cacao 5. Cây Xɉɇng R͓ng 6. &͏ Cú 7. &͏ Mͱc 8. &ͧ Cɠi Trɬng 9. Ĉɪu R͓ng 10.Ĉɪu Tây 11.Ĉu Ĉͧ 12. Gai Ch͑ng 13. Hành Hɉɇng 14. Hành Tăm 15.+ɶ 16. Hoa Dành Dành 17. Hoa Ĉào 18. Hoa Hiên(Kim Châm) 19. Hoa Hoè 20. Hoa Lan - Huʄ 21. Hoa Magnolia 22. Hoa Mai 23. Hoa Mɨu Ĉɇn 24. Hoa Mimosa 25. Hoa Sen 26. Hoa Sͩ 27. Hoa Violet 28. Mãng Cɤu Xiêm 29.0ăng Cͥt 30.0ɇ Lông 31. Ngãi Hoa Vàng 32. Ngò Gai 33.͔i 34. Riɾng 35. Roi (Mɪn) 36.6ɤu Riêng 37. Sim 38. Su Hào 39. Su Su 40. Táo 41. Táo Tɤu 42.7͏i Tây 43. Wasabi %ӗ KӃt .. cây thuӕc ngӯa ÿѭӧc SARS ? ::: DS Trҫn ViӋt Hѭng ::: Trong khi Trung Hoa, Ĉài loan và Canada ÿang phɠi vɢt vɠÿ͑i phó v͛i bʄnh SARS, Viʄt Nam là nɉ͛c ÿɤu tiên ÿɉͣc WHO công nhɪn là ÿã ngăn chɴn ÿɉͣc Vͱ lan truyɾn cͧa SARS.. và có nhͯng tin ÿ͓n.. là do ͟ xông hɇi B͓ kɼt tɞi nhͯng bʄnh viʄn.. và nhͯng nɇi công c͙ng ÿông ngɉ͝i lui t͛i (?). B͓ kɼt ÿã ÿɉͣc dùng trong dân gian ÿʀ g͙i ÿɤu giúp mɉͣt tóc, hɇi b͓ kɼt dùng ÿʀ xông trong nhͯng ÿám tang, giúp trͫ khͭ nhͯng mùi vɉɇng ÿ͍ng.. %͓ kɼt, Gleditschia officinalis, thu͙c gia ÿình thͱc vɪt Cesalpi naceae ( hay Leguminosae), ÿɉͣc dùng trong Ĉông dɉͣc dɉ͛i tên Tɞo giác ( Tsao- chia=Zao-Jia). Anh ngͯ g͍i là Chinese honey locust fruit, soap bean.. Ĉɴc tính thͱc vɪt : %͓ kɼt thu͙c loɞi cây thân m͙c,cao 5-10m, thân có gai to và cͩng chia nhánh. Lá m͍c so le, kép lông chim, hình trͩng thuôn dài , c͡ 25mm x 15mm, mép lá có răng cɉa nh͏. Hoa m͍c thành chùm ͟ nách lá hay ͟ ng͍n, màu trɬng. Quɠ cͩng, khi chín màu ÿen dài 10- 12cm , r͙ng 1-2 cm hɇi cong, hay thɰng : trong quɠ có 10-12 hɞt màu nâu c͡ 7mm; quanh hɞt là P͙t chɢt b͙t màu vàng nhɞt. B͓ kɼt ra hoa vào tháng 5-7, và ra quɠ vào tháng 10-12. B͓ kɼt có ngu͓n g͑c tͫ khu vͱc giͯa Nam Trung Hoa và %ɬc Viʄt Nam, ÿɉͣc tr͓ng hɤu nhɉ khɬp Viʄt Nam ( Riêng ÿɠo Cát Bà có ÿɼn 40 ngàn cây,cung cɢp 40 tɢn b͓ kɼt m͗i năm) B͓ kɼt cŸng ÿɉͣc tr͓ng Wɞi Thái Lan, ɡn Ĉ͙. Quɠÿɉͣc thu hái vào nhͯng tháng 10-11 lúc ÿang màu xanh hay vàng nhɞt, phɇi khô ÿʀ lâu , ÿ͕i sang màu ÿen bóng. Riêng gai b͓ kɼt (cŸng là m͙t vʈ thu͑c) có thʀ thu hái quanh năm , nhɉng t͑t nhɢt là tͫ tháng 9 qua ÿɼn tháng 3 năm sau( mùa ÿông-xuân), cŸng ÿɉͣc phɇi khô.. Thành phɤn hóa h͍c : Quɠ chͩa : 10% h͗n hͣp Saponin loɞi triterpenic trong ÿó g͓m Gleditsia saponin B->G , Australosid, Gledinin. , Gledigenin. Các hͣp chɢt Flavonoids nhɉ Luteolin, Saponaretin,Vitextin Homo-orientin, Orientin. Men Peroxidase Ĉɉ͝ng hͯu cɇ nhɉ Galactose, Glucose, Arabinose.. Các acid béo : Palmitic acid, Stearic acid, Oleic acid Linolic acid, Linoleic acid. Các sterols nhɉ Stigmasterol, Sitosterol Cerylacohol ; tannins Gai b͓ kɼt chͩa : Gleditchia saponin B->G, Palmitic acid, acid béo , hydrocarbon nhɉ nonacosane, heptacosane.. Nghiên cͩu cͧa Duke trên hɞt Gleditsia japonica, tr͓ng tɞi Hoa Kƒ ghi nhɪn hàm luͣng chɢt béo cao hɇn 4. 3 % so v͛i 2. 8% nɇi loài tr͓ng tɞi Nhɪt. Ĉɴc tính dɉͣc h͍c : Ĉa s͑ nhͯng nghiên cͩu vɾ B͓ kɼt ÿɉͣc thͱc hiʄn tɞi Trung Hoa, Nhɪt ( tɞi Viʄt Nam cŸng có m͙t s͑ công trình nghiên cͩu vɾ hoɞt chɢt cͧa b͓ kɼt). Khɠ năng huyɼt giɠi : B͓ kɼt có khɠ năng huyɼt giɠi rɢt mɞnh. Khɠ năng kháng vi trùng : Dung dʈch ly trích bɮng nɉ͛c có tác dͥng ͩc chɼ Escherichia coli, Eberthella typhosa, Pseudomonas aeruginosa, Proteus vulgaris và các vi trùng gram âm (in vitro). H͗n hͣp Saporanetin và Flavonoid trong B͓ kɼt có tác dͥng ch͑ng m͙t s͑ siêu vi trùng trong ÿó có cɠ loɞi Coronavirus. Khɠ năng ch͑ng nɢm : thͭ nghiʄm in vitro cho thɢy khɠ năng ͩc chɼ m͙t s͑ dermatophytes. Tác dͥng long ÿ͝m : Saponins cͧa b͓ kɼt có tác dͥng kích thích màng nhày bao tͭ tɞo phɠn xɞ gia tăng chɢt bài tiɼt nɇi ͑ng hô hɢp, giúp t͑ng xuɢt chɢt ÿ͝m.. Tác dͥng long ÿ͝m này tuy ÿáng chú ý nhɉng không mɞnh bɮng Radix Platycodi Grandiflori. %͓ kɼt trong Ĉông Dɉͣc : 'ɉͣc h͍c c͕ truyɾn Trung Hoa dùng Quɠ B͓ Kɼt và Gai B͓ Kɼt làm 2 vʈ thu͑c có tác dͥng trʈ liʄu khác nhau. Theo các Danh Y c͕ tɞi Trung Hoa nhɉ Lôi Hiʄu, Vɉɇng Hiɼu C͕ (ÿ͝i Nguyên), Lý th͝i Trân,.. Tɞo giác ÿi vào Kinh Quyɼt Âm, lͣi ÿɉͣc 'cͭu khiɼu', sát ÿɉͣc tinh vɪt, chͯa ÿɉͣc nhͭng chͩng bͥng trɉ͛ng.. Ĉa s͑ cá phɉɇng thͩc ÿLɾu trʈ ghi trong 'Giɠn Yɼu tɼ chúng phɉɇng','Ngoɞi ÿài bí yɼu phɉɇng','Thiên kim phɉɇng'.. ÿɾu dùng B͓ kɼt (thiêu t͓n tính) tán thành b͙t, th͕i vào mŸi hay hoà nɉ͛c ÿʀ u͑ng.. Danh y Cù Hi Ung (ÿ͝i Minh) luɪn vɾ Tɞo giác trong 'Bɠn thɠo Kinh sɇ' nhɉ sau : ' Tɞo giác ÿi vɠo Túc quyɼt Âm kinh và Thͧ Thái Âm, Dɉɇng Minh kinh.. Vì Quyɼt Âm là tɞng Phong M͙c.. nên chính chͧ là Phong Tí (Tͩ cɇ tê Eɞi, ÿɤu phong làm chɠy nɉ͛c mɬt.. ) ÿɾu do Kinh Quyɼt Âm phong m͙c gây ra bʄnh. Tɞo giác bɦm thͥ tính tân tán, lͣi các quan khiɼu bình ÿɉͣc m͙c khí nên phá ÿɉͣc phong tà.. Quɠ B͓ Kɼt : Quɠ B͓ Kɼt hay Tɞo Giác (Zao jiao) ( Nhɪt dɉͣc g͍i là sòkaku ; Ĉɞi hàn là Chogak), ghi chép trong Thɤn Nông Bɠn thɠo, ÿɉͣc xem là có vʈ chua, tính ɢm và có ÿ͙c tính nhɶ, tác dͥng vào các kinh mɞch thu͙c Phɼ (Ph͕i) và Ĉɞi tràng. 7ɞo Giác có nhͯng tác dͥng và ÿɉͣc dùng nhɉ sau : Tán ÿ͝m : dùng trong các trɉ͝ng hͣp Ĉ͝m ÿ͍ng, ho và th͟ khò khè do ÿ͝m nghɺn không thʀ t͑ng xuɢt nɇi h͍ng. Tɞo giác ÿɉͣc ph͑ hͣp v͛i Ma hoàng (Ephedra) và Mɪt heo ÿʀ trʈ Sɉng ph͕i kinh niên có nhͯng triʄu chͩng ho, th͟ khò khè, nɴng ngͱc và ÿàm dính nɇi h͍ng. Thông khiɼu và Tái sinh Thɤn : dùng trong các trɉ͝ng hͣp bʈ bɢt tʆnh, tê nɇi Pɴt hay phong giͱt, cͩng hàm do ÿ͝m dɉͩ ; thɉ͝ng ph͑i hͣp v͛i Tɼ tân (Radice Asari= xi xin), bɮng cách th͕i b͙t vào mŸi. Phát tán kh͑i u và làm giɠm sɉng phù : ÿʀ trʈ các mͥn nh͍t m͛i bɬt ÿɤu Vɉng ɢy hay nh͍t sɉng mà mͧ không thoát ra ÿɉͣc Tɞo giác ÿɉͣc dùng ph͑i Kͣp v͛i Kim Ngân hoa Flos Locinerae Japonica (jin yin hua), khi nh͍t bɬt ÿɤu Vɉng tɢy; và v͛i Rʂ Bɞch chʆ Radix Angelicae dahuricae (bai zhi) khi nh͍t có Pͧ mà không thoát ra ÿɉͣc. Khi dùng dɉ͛i dɞng 'thu͑c nhét hɪu môn, B͓ kɼt có tác dͥng x͕, t͑ng xuɢt giun ÿͧa.. Gai B͓ Kɼt : Ĉông dɉͣc dùng Gai B͓ kɼt (Spina Gleditsiae) (Tɞo Giác Thích = Zao jiao ci) làm m͙t vʈ thu͑c riêng. Tɞo Giác Thích ÿɉͣc xem là có vʈ cay, tính ɢm, tác Gͥng vào các kinh mɞch thu͙c Can và Vʈ. 7ɞo Giác Thích có khɠ năng làm giɠm sɉng phù, thoát mͧ, tái tɞo huyɼt và giɠm kh͑i u. Gai B͓ kɼt thɉ͝ng ÿɉͣc dùng vào giai ÿRɞn kh͟i phát cͧa nh͍t giúp tɞo mͧ và làm v͡ miʄng cͧa nh͍t ung. Gai B͓ kɼt cŸng t͑ng xuɢt phong, diʄt ký sinh trùng, nên ÿɉͣc dùng trʈ 'hɬc lào' và phong cùi. Không ÿɉͣc dùng nɇi phù nͯ có thai hay khi nh͍t ÿã v͡ miʄng. %͓ kɼt trong Nam dɉͣc : %͓ kɼt ÿɉͣc sͭ dͥng khá ph͕ biɼn trong Dɉͣc h͍c c͕ truyɾn Viʄt Nam và trong sinh hoɞt dân gian : Quɠ B͓ kɼt ÿem ngâm hay nɢu lɢy nɉ͛c ÿʀ g͙i ÿɤu, làm sɞch gɤu, mɉͣt tóc. 1ɉ͛c nɢu B͓ kɼt dùng ÿʀ giɴt quɤn áo len, dɞ.. không làm phai mɤu hay hoen ͑. Quɠ B͑ kɼt (cɠ hɞt) ÿ͑t cháy, tán thành b͙t , th͕i vào mŸi ÿʀ trʈ trúng gió,hôn mê, bɢt tʆnh; có thʀ ph͑i hͣp v͛i Bɞc hà giúp mau hɬt hɇi, h͓i tʆnh. Xông khói B͓ kɼt có thʀ giúp trʈ nghɶt mŸi, khó th͟. %͓ kɼt ÿ͑t (t͓n tính), tán thành b͙t, tr͙n v͛i dɤu mè làm thu͑c nhét hɪu môn, giúp thông hɇi tͫ ru͙t (trung tiʄn sau khi m͕; thông ÿɞi tiʄn, trʈ giun kim. Quɠ B͓ kɼt tán thành b͙t mʈn, ÿɬp vào chân răng ÿʀ trʈ sâu răng, làm nhͩc Uăng. 1ɉ͛c ngâm b͓ kɼt dùng g͙i cho trɸÿʀ trʈ chóc ÿɤu, có thʀÿɬp thêm b͙t B͓ Nɼt ÿà ÿ͑t thành than ÿʀ giúp mau lành.. Tài liʄu sͭ dͥng : Chinese Herbal Medicine Materia Medica (Dan Bensky) Oriental Materia Medica (Hong-Yen hsu) 7ͫĈLʀn Cây thu͑c Viʄt Nam (Võ văn Chi) Jade Remedies (Peter Holmes) Medicinal Plants of China (J Duke & E Ayensu) &ҧi bҽ trҳng, Cҧi trҳng hay Bok Choy .. cây rau rҩt thông dөng.. ::: DS Trҫn ViӋt Hѭng ::: Trong s͑ nhͯng cây thu͙c ÿɞi gia ÿình Cruciferes (nhɉ cɠi bɬp, cɠi cͧ, cɠi xanh..) bok choy có thʀÿɉͣc xem là cây rau có vʈ ngon, và dʂ sͭ dͥng nhɢt khi nɢu ăn. Bok choy trɉ͛c ÿây chʆ có Pɴt tɞi các Chͣ thͱc-phɦm Á ÿông nhɉng nay ÿã hɤu nhɉ là m͙t món hàng thɉ͝ng nhɪt ngay Wɞi các chͣ M͹. Tên g͍i Chinese cabbage ÿã gây nhiɾu nhɤm lɨn cho ngɉ͝i sͭ dͥng vì g͍i chung không nhͯng cho hai loɞi thông dͥng Brassica rapa var chinensis và B. rapa var. pekinensis.mà còn cho ngͯng loɞi khác ít gɴp hɇn nhɉ B.rapa var parachinensis, B. rapa ssp chinensis var rosularis. Ĉʀ dʂ phân biʄt, nên ghi nhɪn tiɼng Trung hoa ÿʀ g͍i chung các loɞi rau là cai (thái) (nɼu nói theo tiɼng Quɠng ÿông sɺ là choy hay choi), không có tiɼng ÿɇn ÿ͙c ÿʀ g͍i bɬp cɠi, và các loɞi cɠi ÿɉͣc g͍i bɮng tên kép ÿʀ mô tɠ hính dáng, màu sɬc.. Do ÿó Bɞch thái = Bai cai (Tiɼng Quɠng ÿông là Pak choi) nghśa là Rau trɬng hay cɠi trɬng và Ĉɞi bɞch thái hay Da bai cai..là Rau trɬng l͛n.. Các cây rau cɠi ÿɉͣc phát triʀn tɞi Trung Hoa song song v͛i các loɞi rau cɠi bên Âu châu và FŸng ÿɉͣc lai tɞo ÿʀ biɼn ÿ͕i thành rɢt nhiɾu dɞng Cɠi trɬng sau ÿó tͫ Trung Hoa ÿã ÿɼn bán ÿɠo Triɾu Tiên và Nhɪt vào cu͑i thɼ kͷ 19 : tɞi Nhɪt, Cɠi trɬng hay Hakusai ÿã ÿɉͣc biɼn ÿ͕i ÿʀ thích ͩng v͛i khí hɪu (Lá to hɇn và màu xanh hɇn, nhăn và phɤn lõi có màu vàng nhɞt) Tên khoa h͍c và nhͯng tên thông dͥng : § Brassica rapa ssp chinensis , thu͙c h͍ thͱc vɪt Brassicaceae. § Nhͯng tên thɉ͝ng g͍i : Pak choi, Baak choi, Chinese White Cabbage, Chinese Mustard cabbage, White Celery Mustard.. § 7ɞi Pháp : Chou de Chine Ĉɴc tính thͱc vɪt : &ɠi bɶ trɬng thu͙c loɞi thɠo hɮng niên hay lɉ͡ng niên, cao 25-70 cm, có khi ÿɼn 1m. Rʂ không phình thành cͧ. Lá ͟ g͑c to màu xanh nhɞt, có gân giͯa trɬng, lá trɉ͟ng thành có thʀ dài ÿɼn 40-50 cm; phiɼn lá hình bɤu dͥc, nhɲn m͍c theo t͛i g͑c nhɉng không tɞo ra cánh..các lá trên hình mŸi giáo. Hoa m͍c thành chùm ͟ ng͍n, màu vàng tɉɇi, dài 1-2 cm. Quɠ 4-11 cm. Hɞt tròn nh͏ màu nâu tím..1 gram hɞt chͩa ÿɼn 300 hɞt, có khɠ năng nɦy mɤm kéo dài ÿɼn 5 năm. Có nhiɾu gi͑ng ÿɉͣc tr͓ng và lai tɞo : § Gi͑ng có lá m͍c sát nhau tɞo thành bɬp dài : var. cylindrica.. § Gi͑ng có lá tɞo thành bɬp tròn : var. cephalata.. § Có loɞi không tɞo bɬp chʆ có ít lá : var. laxa.. 7ɞi Viʄt Nam, cɠi bɶ trɬng rɢt thông dͥng. Rɢt nhiɾu gi͑ng ÿã ÿɉͣc du nhɪp tͫ Trung Hoa và ÿʈa phɉɇng hóa nhɉ cài Trung kiên, cɠi Nhɪt Tân, cɠi H͓ Nam..M͙t s͑ gi͑ng ÿɉͣc phân biʄt do màu sɬc hay hình dɞng cͧa lá nhɉ Cɠi trɬng lá vàng, cɠi trɬng lá xɪm..cɠi trɬng tai ngͱa. Ngoài ra còn có cɠi dài Nam Kinh, Hàng châu, Giang tô... 7ɞi Nhɪt, tͫ cɠi trɬng Hakusai, ÿã có thêm nhͯng gi͑ng ÿʈa phɉɇng Santo-sai, Hiroshima-na (không thɢy bán tɞi các nɉ͛c Phɉɇng Tây). &ɠi trɬng ngon nhɢt là thu hái khi còn non, chiɾu dài chͫng 15 cm : lúc này cɠi ÿɉͣc g͍i là baby bok choy Ngoài ra nên ghi nhɪn cây Brassica rapa chinensis var parachinensis, là loɞi ÿã ÿɉͣc chuyʀn ÿ͕i thành Bɬp cɠi tr͕ hoa = Flowering white cabbage, hay 'Thái tâm'= Cai xin (tiɼng Quɠng ÿông là Choi sam=Choy sum), ÿɉͣc tr͓ng ÿʀ lɢy c͍ng hoa, rɢt ÿɉͣc ɉa chu͙ng tɞi HongKong và vùng Nam Trung Hoa, bán lá c͙t thành tͫng bó, có hoa nh͏ màu vàng, c͍ng màu xanh..Choi sum rɢt gi͑ng v͛i phɤn trong ru͙t cͧa Bok choy. Phɤn tâm cͧa Choi sum còn có thêm vʈÿɬng nhɶ, ăn ngon hɇn phɤn lá bên ngoài. Loɞi B. rapa spp chinensis var rosularis hay Chinese flat-headed cabbage = Wu ta cai (Quɠng ÿông là taai gwoo choi), thɉ͝ng g͍i là Cɠi Thɉͣng hɠi, m͍c phát triʀn nhɉ m͙t dśa l͛n, lan r͙ng trong vòng 30 cm bán kính và chʆ m͍c cao 5 cm.. lá tròn, c͍ng lá xanh lͥc.. . Thành phɤn dinh dɉ͡ng : 100 gram phɤn ăn ÿɉͣc chͩa : Rau Tɉɇi Rau Nɢu Chín Calories 13 12 Chɢt ÿɞm 1.50 g 1.56 g Chɢt béo 0.20 g 0.60 g Chɢt xɇ 0.60 g 0.60 g Calcium 105 mg 93 mg 6ɬt 0.80 mg 1.04 mg Magnesium 19 mg 11 mg Phosphorus 37 mg 29 mg Potassium 252 mg 371 mg Sodium 65 mg 34 mg Beta Carotene 3000 IU 2568 IU Thiamine (B1) 0.040 mg 0.032 mg Riboflavine (B2) 0.070 mg 0.063 mg Niacin (B3) 0.500 mg 0.428 mg Ascorbic acid 45 mg 26 mg 9ɾ phɉɇng diʄn dinh dɉ͡ng, Cɠi trɬng có thʀÿɉͣc xem là ngu͓n cung cɢp Calcium, Sɬt và Potassium cho cɇ thʀ. Lɉͣng Vitamin A trong rau cŸng ÿáng chú ý, vì giúp thêm làm sáng mɬt. Rau hɤu nhɉ không cung cɢp calories và rɢt ít chɢt béo nên là cây rau thích hͣp cho nhͯng ngɉ͝i mu͑n giɠm cân.. 'ɉͣc tính và công dͥng : &Ÿng nhɉ các cây rau trong ÿɞi gia ÿình Brassica (Cruciferes), Cãi trɬng là m͙t ngu͓n cung Fɢp các glucosinolates : nhͯng chɢt này ÿɉͣc thͧy giɠi b͟i myrosinase, có sɲn trong cây và ÿɉͣc phóng thích trong giai-ÿRɞn biɼn chɼ và t͓n trͯ. Các chɢt ÿɉͣc thͧy giɠi là nhͯng isothiocyanate nhɉ sulforaphane có khà năng ͩc chɼ m͙t s͑ hóa chɢt gây ung thɉ, và có thêm tác dͥng ch͑ng oxy-hóa giúp cɇ thʀ ch͑ng lɞi các tiɼn trình lão hóa. &ɠi trɬng ÿɉͣc xem là m͙t cây rau thͱc phɦm có tình dɉ͡ng sinh, giúp trɉ͝ng-vʈ, thanh nhiʄt, lͣi tiʀu, ch͑ng sɉng. Hɞt cɠi trɬng có tính kích thích giúp dʀ tiêu, nhuɪn trɉ͝ng. § 7ɞi Viʄt Nam : Cɠi trɬng ÿɉͣc dùng làm thu͑c thanh nhiʄt trʈ các chͩng n͙i nhiʄt Fͧa ngɉ͛i l͛n và trɸ em : môi khô, lɉ͡i ÿ͏ sinh cam, sɉng chân răng, khô c͕ h͍ng.. Có thʀ xay cɠi trɬng lɢy nɉ͛c u͑ng hay nɢu nɉ͛c cɠi trɬng pha sͯa cho trɸ. § 7ɞi Triɾu tiên : Cɠi trɬng là thành phɤn chính cͧa món 'Kim chi' (cɠi trɬng mu͑i , ÿʀ lên men). § 7ɞi Nhɪt, Hakusai còn ÿɉͣc mu͑i ÿʀ giͯ lâu, dùng ăn hàng ngày và nɢu trong nhiɾu món thông dͥng. § Theo Khoa dinh-dɉ͡ng m͛i cͧa Trung Hoa : Cɠi trɬng ÿɉͣc xɼp vào loɞi thͱc phɦm có tính bình hay tính mát, thích hͣp cho nhͱng trɉ͝ng hͣp 'nhiʄt'. Nɉ͛c ép tͫ cɠi trɬng có thʀ dùng ÿʀ trʈ các bʄnh ung loét bao tͭ (Xay hay vɬt 2-3 lá cɠi trɬng tɉɇi, lɢy Qɉ͛c c͑t, hâm cho ɢm, và u͑ng m͗i ngày 2 lɤn trong 10 ngày ÿʀ trʈÿau bao tͭ). Tài liʄu sͭ dͥng : § Pharmacodynamic basis of Herbal Medicine (M. Ebaldi) § Prevention Magazine's Nutrition Advisor. § Chinese Natural Cures (Henri Lu) Giá Trӏ Dinh Dѭӣng và 'ѭӧc Tính Fӫa Rau Xà-Lách ::: DS Trҫn ViӋt Hѭng ::: 5̭t nhi͉u cây rau thông th˱ͥng, thu͡c nhi͉u loài th͹c v̵t khác nhau , ÿ˱ͫc g͕i chung d˱ͣi tên Sà lách. Ngay tên g͕i cͯa Sà lách (Lettuce) trong sách vͧ Anh 0Ϳ cNJng bao g͛m nhi͉u cây rau hình dáng khác nhau.. Tên Lettuce hi͏n dùng ÿ͋ ch͑ nhóm rau thu͡c gia ÿình Lactuca, h͕ Th͹c v̵t Asteraceae. Nhͷng cây rau sà lách khác ÿ˱ͫc g͕i chung là Salad Greens bao J͛m các cây rau nh˱ Arugula, Belgian endive, Chicory, Chard , Escarole.. Tên khoa h͍c và nhͯng tên thông dͥng : Tên thӵc vұt Lactuca phát xuҩt tӯ tiӃng la-tinh 'lac' , nghƭa là 'sӳa' do tӯ chҩt nhӵa ÿөc nhѭ sӳa tiӃt ra tӯ thân cây rau. Sativa là ӣ sӵ kiӋn cây rau ÿã ÿѭӧc trӗng tӯ rҩt lâu ÿӡi. Tên Anh' lettuce' do tӯ tiӃng la-tinh mà ra. Tên gӑi tҥi các nѫi : Laitue cultivée (Pháp), Lattich (Ĉӭc), Latouw (Hoà Lan), Salat Ĉan mҥch), Lattuga (Ý), Lechuga (Tây ban Nha) Vì chҩt 'sӳa' trong lettuce ÿѭӧc cho là có tính kích dөc (aphrodisiac) nên ngѭӡi Ai- Fұp ÿã dùng rau lettuce ÿӇ dâng cho Thҫn Min (coi sóc viӋc phì nhiêu, sanh ÿҿ nhiӅu). Trong ThӃ kӹ thӭ 7 trѭӟc Tây lӏch, ngày Hôi mӯng Phì nhiêu tҥi Hy lҥp hay Ngày hӝi Adonis, lettuce ÿѭӧc trӗng trong chұu và ÿem ra diӉn hành ÿӇ mӯng cho sӵ phì nhiêu.. nhӳng chұu cây lettuce này, gӑi là Vѭӡn hoa Adonis, có lӁ là nguӗn gӕc cho vӋc trӗng cây trong chұu, bày quanh nhà tҥi Âu châu.. Cây lettuce hoang dҥi (Lactuca serriola) có lӁ phát xuҩt tӯ quanh vùng Ĉӏa trung +ҧi, và ÿã là mӝt cây rau ăn tӯ thӡi Cәÿҥi. Lettuce thuӝc chung gia ÿình thӵc vұt vӟi các cây Cúc và Gai sӳa, nhӳng dҥng cây khӣi ÿҫu..có cӑng dài và lá to. Cây xuҩt hiӋn trong nhӳng khu vѭӡn tҥi La Mã và Hy lҥp tӯ khoҧng 500 năm trѭӟc thӡi Ki-Tô giáo, nhѭng lúc ÿó ÿѭӧc xem là món sang trӑng dành cho ngày LӉ hӝi, hay cho giӟi quý tӝc. Antonius Musa, Y sƭ riêng cӫa Hoàng ĈӃ Augustus, ÿã biên toa dùng lettuce làm thuӕc bә dѭӥng.. Hoàng ÿӃ Domitian ÿã sáng chӃ ra nѭӟc sӕt trӝn lettuce (salad dressing), và lettuce ÿã trӣ thành món ăn 'hors d'oeuvre' thông dөng. Horace, sau ÿó, ghi chép rҵng ' muӕn thành mӝt bàn tiӋc cho ÿúng nghƭa, bҳt buӝc phài có món salad (lettuce) hay cӫ cҧi (radish)..ÿӇ khai Yӏ..' 7ҥi Trung Ĉông, các nhà Vua Ba tѭÿã biӃt dùng lettuce tӯ 550 BC Columbus ÿã ÿѭa hҥt giӕng lettuce ÿӃn Châu Mӻ vào năm 1493 và cây rau ÿã phát triӇn nhanh chóng ngay tӯ năm 1494 tҥi Bahamas, ÿӃn 1565 cây trӣ thành loҥi rau thông dөng nhҩt tҥi Haiti và cây ÿӃn Ba Tây tӯ 1610. Tҥi Hoa KǤ, lettuce cNJng theo chân các tay thӵc dân..và ÿӃn 1806 ÿã có ÿӃn 16 loài lettuce ÿѭӧc trӗng tҥi các nhà vѭӡn Mӻ, ÿӇ sau ÿó trӧ thành loҥi cây hoa màu ÿáng giá nhҩt và 85 % sҧn lѭӧng tҥi Mӻ là do Vùng phía Tây cung cҩp : California, Arizona, Colorado, Washington, Oregon và Idaho.. NhiӅu chӫng loҥi sau ÿó ÿã ÿѭӧc lai tҥo, cho nhӳng cây rau hình dáng thay ÿәi, tӯ lá úp lҥi nhѭ bҳp cҧi ÿӃn lá xoăn, lá mӑc dài.. Lettuce ÿѭӧc xӃp thành 5 nhóm thông dөng gӗm : Crisphead (Iceberg); Butterhead (Boston, Bibb), Cos (Romaine), Lá (Bunching) và C͕ng.. Riêng Á châu có lo̩i Asparagus lettuce hay Stem lettuce, còn có thêm tên tiêng là Celtuce. § Crisphead lettuce hay Iceberg lettuce (L. sativa var. capitata) (Tҥi Âu châu, nhóm sà lách này còn ÿѭӧc gӑi là Cabbage lettuce : Tên Pháp là Laitues pommées; Ĉӭc là Kopfsalat; Ý : Lattuga a cappucino; Tây ban Nha : Lechuga acogollada..). Tҥi ViӋt Nam, ÿây là cây rau chính thӭc mang tên Xà lách ( loài có lá xӃp vào nhau thành mӝt ÿҫu tròn trông nhѭ cҧi bҳp ÿѭӧc gӑi là Xà lách Ĉà lҥt) Ĉây là loҥi sà lách lettuce thông thѭӡng nhҩt, nhѭng O̩i ít có giá tr͓ dinh d˱ͩng nh̭t trong các loҥi sà lách. Tên 'Iceberg' là do ӣ phѭѫng thӭc chuyên chӣ rau trong thѭѫng mãi : thѭӡng dùng các toa xe lӱa chӭa nѭӟc ÿá ÿӇ cho rau giӳÿѭӧc ÿӝ dòn. Ĉa sӕ sà lách loài Iceberg ÿѭӧc trӗng tҥi California và chӣÿi phân phӕi tҥi các nѫi khác. Lettuce Iceberg có lá lӟn, dòn, xanh nhҥt. Bҳp sà lách tѭѫng ÿӕi chҳc, vӏ nhҥt. Ĉây là Pӝt trong nhӳng loài rau bӏ dùng nhiӅu hóa chҩt nhҩt trong khi nuôi trӗng. Cây thuӝc loҥi thân thҧo, hҵng niên, có rӉ trө và có xѫ. Thân hình trө , thҷng có thӇ cao ÿӃn 60 cm, phân nhánh ӣ phҫn trên. Lá ӣ gӕc xӃp hình hoa thӏ. Nѫi cây trӗng, lá tҥo thành búp dҫy ÿһc hình cҫu; lá màu xanh lөc sáng, gҫn nhѭ tròn hay hѫi thuôn, dài 6020 cm, rӝng 3-7 cm, mép có răng không ÿӅu. Hoa mӑc thành cөm, hình chùy ӣ ngӑn, màu vàng. Quҧ thuӝc loҥi bӃ quҧ, nhӓ và dҽp, màu xám có khía.. § Butterhead lettuce : Bibb và Boston lettuce Hai loҥi thông dөng nhҩt trong nhóm 'butterhead' là Bibb và Boston. Sà lách Bibb thuӝc loҥi sà lách ÿҫu tròn, nhӓ, lá giӕng nhѭ cánh hoa hӗng, và ÿѭӧc tên ÿӇ ghi nhӟ John Bibb (tӯ Kentucky), ngѭӡi ÿã lai tҥo ra giӕng rau này. Lá mӅm, màu xanh lөc xұm, ÿôi khi có màu nâu ÿӓ nѫi mép lá, càng vào trong lõi lá càng xanh nhҥt lҫn. Khá dòn, hѭѫng Yӏ thѫm ngon ngӑt. Ĉ˱ͫc xem là lo̩i ngon nh̭t và ÿ̷t nh̭t trong các lo̩i sá lách lettuce. Lettuce loҥi Boston, lӟn bҵng trái banh softball, ÿҫu bҳp tѭѫng ÿӕi ít chҳc, lá có Fҧm giác hѫi nhӟt. Lá bên ngoài xanh ÿұm, bên trong chuyӇn vӅ màu trҳng, nhҩt là nѫi lõi. Sá làch Boston không dòn lҳm, nhѭng lá mӅm và ngӑt, lá càng bên trong gҫn lõi càng ngӑt dӏu. § Romaine hay Cos lettuce (Lactuca sativa var. longifolia) (Tên gӑi tҥi các nѫi : Pháp là Laitues romaines; Ĉӭc : Romischer oder Bind-Salat; Ý : Lattuga romana; Tây ban Nha : Lechuga romana..) 7ҥi ViӋt nam, cây ÿѭӧc gӑi là Rau diӃp. Sà lách Romaine có ÿҫu tѭѫng ÿӕi lӓng, dài và dҥng hình trө, lá rau rӝng cӭng có màu tӯ xanh vàng nhҥt ӣ gӕc chuyӇn sang xanh ÿұm vӅ phía ngӑn. Lá rau rӡi hình thuôn dài, có dҥng chiӃc muӛng, tuy rau có vҿ thô, nhѭng tѭѫng ÿӕi ngӑt, lá phía trong mӅm và nhiӅu hѭѫng vӏ hѫn. Tên Romaine, có lӁ do ӣ viӃt sai chӳ Roman, ngay tên Cos, do tӯ tên hòn ÿҧo Kos (Hy lҥp), Qѫi sanh ra cӫa Y sƭ Hippocrates, cNJng là nѫi ngѭӡi La mã ÿã tìm ra..cây rau sà lách loҥi này. Ĉây là lo̩i có giá tr͓ dinh d˱ͩng cao nh̭t. Cây thuӝc loҥi thân thҧo, lѭӥng niên, có thân thҷng, hình trө. Lá mӑc tӯ gӕc thân, càng lên cao càng nhӓ dҫn. Lá ӣ gӕc có cuӕng, lá ӣ thân không cuӕng. Khác vӟi xá lách ӣ ÿLӇm lá không cuӝn bҳp, và mӅm màu xanh xұm. Hoa hӑp thành chùy ÿôi, màu vàng. Quҧ loҥi bӃ quҧ , dҽp, màu nâu. Rau diӃp ÿѭӧc du nhұp tӯ Âu châu ÿӇ trӗng tҥi ViӋt Nam và có nhiӅu chӫng nhѭ DiӃp vàng, diӃp xanh, diӃp lѭӥi hә.. § Leaf lettuce hay Sà lách bó, lá rӡi Ĉây là loҥi sá làch thѭӡng trӗng trong các Yѭӡn nhӓ, tѭ gia. Sá lách loҥi này có lá thҹng, soăn hay cuӕn..ÿӫ màu tӯ xanh sáng, ÿӓ xұm ÿӃn màu ÿӗng.. 9ӏ khá ngon, nhѭng khó tӗn trӳ và chuyên chӣ.. § Sá lách Á châu : Asparagus lettuce hay Stem lettuce= Celtuce Ĉây là loài sá lách cӫa Trung Hoa . Năm 1938, mӝt nhà TruyӅn giáo tҥi vùng Tây Trung Hoa, gҫn biên giӟi Tây tҥng, ÿã gӱi mӝt ít hҥt giӕng vӅ cho mӝt nhà vuӡn Hoa .Ǥ. Cây ÿѭӧc ÿһt tên là Celtuce vì hình dҥng có vҿ giӕng nhѭ mӝt cây lai tҥo giӳa Cҫn tây (Celery) và Lettuce.. Cây rau hiӋn ÿѭӧc trӗng tҥi Hoa KǤ. Sà lách Celtuce cho lá xanh nhҥt dҥng hoa : vӏ có vҿ giӕng các loҥi Romaine và Cos. Lá già có nhӵa, khiӃn có vӏÿҳng. Cây phát triӇn có Fӑng dài có thӇÿӃn 1.5 m. Cӑng, giӕng nhѭ cӑng cҫn tây giӳÿѭӧc vӏ ngӑt cho ÿӃn khi cây trә hoa. Muӕn ăn cho ngon, nên hái cӑng khi phҫn chân cӑng lӟn tӕi ÿa 2.5 cm ÿѭӡng kính, cҫn tѭӟc bӓ vӓ có chӭa nhӵa ÿҳng.. Tҥi Trung Hoa, celtuce ÿѭӧc gӑi là Wo ju và mӝt sӕ chӫng loҥi ÿѭӧc trӗng, có nhӳng tên các nhau nhѭ : § Wo jun sun (Lettuce bamboo shoot) , thân bҳp dày có thӇăn nhѭ măng. § Qiu ye wo ju (Cҫu diӋp) : hình dҥng giӕng bҳp cҧi. § Zhou ye wo ju (Châu diӋp), hay thông thѭӡng hѫn là Sheng cai § Chang ye wo ju (Trѭӡng diӋp), hay Chun cai. Thành phɤn dinh dɉ͟ng: 100g phҫn ăn ÿѭӧc chӭa: Iceberg Bibb/Boston Leaf Romaine Celtuce Calories 13 13 18 16 22 Chɢt ÿɞm 1.01 g 1.29 g 1.30 g 1.62 g 0.85 g Chɢt béo :0.19 g 0.22 g 0.30 g 0.20 g 0.30 g Chɢt sɇ 0.53 g n/a 0.70 g 0.70 g 0.40 g Calcium 19 mg n/a 68 mg 36 mg 39 mg 6ɬt 0.50 mg 0.30 mg 1.40 mg 1.10 mg 0.55 mg Magnesium 9 mg n/a 11 mg 6 mg 28 mg Phosphorus 20 mg n/a 25 mg 45 mg 39 mg Potassium 158 mg 257 mg 264 mg 290 mg 330 mg Sodium 9 mg 5 mg 9 mg 8 mg 11 mg .ɺm 0.22 mg 0.17 mg n/a n/a n/a Ĉ͓ng 0.028 mg 0.023 mg n/a n/a n/a Manganese 0.151 mg 0.133 mg Beta-carotene (A) 330 IU 970 IU 1900 IU 2600IU 3500 IU Thiamine (B1) 0.046 mg 0.060 mg 0.05 mg 0.1 mg 0.055 mg Riboflavine (B2 0.030 mg 0.060 mg 0.08 mg 0.1 mg 0.075 mg Niacin (B3) 0.187 mg 0.3 mg 0.4 mg 0.5 mg 0.4 mg Pantothenic acid 0.046 mg n/a 0.2 mg n/a n/a Pyridoxine 0.04 mg n/a n/a n/a n/a Folic acid 56 mcg 73.3 mcg 135.7 mcg n/a Ascorbic acic (C) 3.9 mg 8 mg 18 mg 24 mg 19.5 mg Thành phɤn hoá h͍c: Trong lá lettuce (Lactuca sativa) có nhӳng enzyme nhѭ : § Lettucine , thuӝc loҥi protease có nhӳng hoҥt tính loҥi trypsine, ly giҧi casein.. § Succinic semialdehyde dehydrogenase (SSADH). Ngoài ra còn có : § Lactucarium ( nhӵa cӫa cây, khi ÿӇ ngoài không khí, chuyӇn sang màu nâu). Ĉây là mӝt hәn hӧp chӭa mӝt lactone loҥi ssesquiterpen: lactucin (0.2%), Pӝt tinh dҫu bay hѫi, caoutchouc, mannitol và lactucerol (taraxa sterol). Trong nhӵa còn có lactucerin là chҩt chuyӇn hóa acetyl cӫa taraxasterol.. Các báo cáo cho r̹ng Lactucarium có chͱa Hyoscyamine ÿã b͓ bác b͗. § Chlorophyll, Asparagin.. 0͙t s͑ÿɴc tính dɉͣc h͍c: Ch̭t nh͹a tr̷ng ḽy tͳ các cây Lactuca virosa (Xà lách hoang) và lactuca sativa var capitata , còn ÿѭӧc gӑi là Lettuce opium. *ҫn ÿây trên thӏ trѭӡng 'Health Food' , lettuce opium ÿѭӧc quҧng cáo là có tác dөng' kích thích', thay thӃÿѭӧc ma túy có thӇ dùng 'hút' riêng hay phӕi hӧp vӟi cҫn sa ÿӇ tăng thêm ÿӝ 'phê'!.. Mӝt sӕ thành phҭm nhѭ Lettucine, Black Gold, Lettucene, Lettuce Hash, Lopium..có chӭa các chҩt chuyӇn hóa tӯ sà lách, phҫn chính là Lactucarium, phѭѫng thӭc sӱ dөng là hút bҵng ӕng vӕ hay bҵng ÿLӃu bát (kiӇu hút thuӕc lào), thѭӣng cҫn phҧi 'nuӕt hѫi' : có thӇ có mӝt sӕҧo giác nhҽ loҥi hallucinogic. Tuy nhiên các nghiên cӭu dѭӧc Kӑc chѭa chӭng minh ÿѭӧc hoҥt tính này : Tuy lactucin và lactucopicrin có nhӳng tác Gөng gây trҫm cҧm và trҩn an thҫn kinh trung ѭѫng, nhѭng các chҩt này ÿӅu ít әn ÿӏnh và có rҩt ít hay hҫu nhѭ không có trong các chӃ phҭm kӇ trên. Tác dͭng trên Ṋm candida : Chҩt nhӵa Sà lách có khà năng ngăn chһn sӵ tăng trѭӣng cӫa Candida albicans bҵng cách tҥo ra sӵ hӫy biӃn nѫi thành phҫn tӃ bào chҩt cӫa nҩm, tác ÿӝng này ÿѭӧc cho là do ӣ các enzymes loҥi glucanase có trong nhӵa sá lách (Nghiên cͱu t̩i Laboratoire de Botanique et Cryptogamie, Faculté de Pharmacie, Marseille, Pháp.- Trên Mycoses S͙ Jul-Aug 1990). 0͙t s͑ phɉɇng thͩc sͭ dͥng trong Y-dɉͣc dân gian : Xà lách ÿѭӧc xem là có vӏ ngӑt/ÿҳng có nhӳng tác dөng giҧi nhiӋt, lӑc máu, khai vӏ (khi ăn vào ÿҫu bӳa ăn, có tác dөng kích thích các tuyӃn tiêu hóa), cung cҩp khoáng chҩt, giҧm ÿau, gây ngӫ.. nên ÿѭӧc dùng trong các trѭӡng hӧp thҫn kinh căng thҷng, tâm thҫn suy nhѭӧc, ÿau bao tӱ.. Rau diӃp ÿѭӧc xem là có vӏÿҳng, tính lҥnh, có tác dөng bӗi bә gân cӕt, lӧi cho tҥng phӫ, thông kinh mҥch làm sáng mҳt, giúp dӉ ngӫ . 'ѭӧc hӑc cә truyӅn Trung hoa dùng nhӵa sà lách thoa ngoài da trӏ các vӃt thѭѫng có mӫ; hҥt dùng giúp sinh sӳa nѫi sҧn phө; hoa và hҥt giúp hҥ nóng sӕt. Tài liʄu sͭ dͥng : § The Review of Natural Products (Facts and Comparison) § The Whole Foods Companion (Dia