Triết học phương đông, phương tây

TriÕt häc lµ h×nh th¸i ý thøc x· héi ra ®êi tõ khi chÕ ®é céng s¶n nguyªn thuû ®­îc thay thÕ b»ng chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ. Nh÷ng triÕt häc ®Çu tiªn trong lÞch sö xuÊt hiÖn vµo kho¶ng thÕ kû VIII – VI tr­íc c«ng nguyªn ë Ên §é cæ ®¹i, Trung quèc cæ ®¹i, Hy L¹p vµ La M· cæ ®¹i vµ ë c¸c n­íc kh¸c. Theo quan ®iÓm cña m¸c xÝt triÕt häc lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, lµ häc thuyÕt vÒ nh÷ng nguyªn t¾c chung nhÊt cña tån t¹i vµ nhËn thøc vÒ th¸i ®é cña con ng­êi ®èi víi thÕ giíi, lµ khoa häc vÒ nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy. Nh­ vËy triÕt häc lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, lµ sù ph¶n ¸nh tån t¹i cña x· héi vµ ®Æc biÖt sù tån t¹i nµy ë x· héi ph­¬ng §«ng kh¸c h¼n víi ph­¬ng T©y vÒ c¶ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ®Þa lý d©n sè mµ h¬n c¶ lµ ph­¬ng thøc cña s¶n xuÊt cña ph­¬ng §«ng lµ ph­¬ng thøc s¶n xuÊt nhá cßn ph­¬ng T©y lµ ph­¬ng thøc s¶n xuÊt cña t­ b¶n do vËy mµ c¸i ph¶n ¸nh ý thøc còng kh¸c: v¨n ho¸ ph­¬ng §«ng mang nÆng tÝnh chÊt céng ®ång cßn ph­¬ng T©y mang tÝnh c¸ thÓ. Sù kh¸c biÖt c¨n b¶n cña triÕt häc ph­¬ng T©y vµ ph­¬ng §«ng cßn ®­îc thÓ hiÖn cô thÓ nh­ sau: Thø nhÊt ®ã lµ triÕt häc ph­¬ng §«ng nhÊn m¹nh sù thèng nhÊt trong mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi vµ vò trô víi c«ng thøc thiªn ®Þa nh©n lµ mét nguyªn t¾c “thiªn nh©n hîp nhÊt”. Cô thÓ lµ: TriÕt häc Trung quèc lµ nÒn triÕt häc cã truyÒn thèng lÞch sö l©u ®êi nhÊt, h×nh thµnh cuèi thiªn niªn kû II ®Çu thiªn niªn kû I tr­íc c«ng nguyªn. §ã lµ nh÷ng kho tµng t­ t­ëng ph¶n ¸nh lÞch sö ph¸t triÓn cña nh÷ng quan ®iÓm cña nh©n d©n Trung hoa vÒ tù nhiªn, x· héi vµ quan hÖ con ng­êi víi thÕ giíi xung quanh, hä coi con ng­êi lµ tiÓu vò trô trong hÖ thèng lín... trêi ®Êt víi ta cïng sinh, v¹n vËt víi ta lµ mét. Nh­ vËy con ng­êi còng chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng tÝnh chÊt, nh÷ng ®iÒu huyÒn bÝ cña vò trô bao la. Tõ ®iÒu nµy cho ta thÊy h×nh thµnh ra c¸c khuynh h­íng nh­: khuynh h­íng duy t©m cña M¹nh Tö th× cho r»ng vò trô, v¹n vËt ®Òu tån t¹i trong ý thøc chñ quan vÇ trong ý niÖm ®¹o ®øc Trêi phó cho con ng­êi. ¤ng ®­a ra quan ®iÓm “v¹n vËt ®Òu cã ®Çy ®ñ trong ta”. Ta tù xÐt m×nh mµ thµnh thùc, th× cã c¸i thó vui nµo lín h¬n n÷a. ¤ng d¹y mäi ng­êi ph¶i ®i t×m ch©n lý ë ngoµi thÕ giíi kh¸ch quan mµ chØ cÇn suy xÐt ë trong t©m, “tËn t©m” cña m×nh mµ th«i. Nh­ vËy theo «ng chØ cÇn tÜnh t©m quay l¹i víi chÝnh m×nh th× mäi sù vËt ®Òu yªn æn, kh«ng cã g× vui thó h¬n. Cßn theo ThiÖn Ung th× cho r»ng: vò trô trong lßng ta, lßng ta lµ vò trô. §èi víi khuynh h­íng duy vËt th« s¬ - kinh dÞch th× biÕt ®Õn cïng c¸i tÝnh cña con ng­êi th× còng cã thÓ biÕt ®Õn c¸i tÝnh cña v¹n vËt, trêi ®Êt: trêi cã chÝn ph­¬ng, con ng­êi cã chÝn khiÕu. ë ph­¬ng §«ng khuynh h­íng duy vËt ch­a râ rµng ®«i khi cßn ®an xen víi duy t©m, mÆc dï nã lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh kh¸i qu¸t nh÷ng kinh nghiÖm thùc tiÕn l©u dµi cña nh©n d©n Trung hoa thêi cæ ®¹i. Quan ®iÓm duy vËt ®­îc thÓ hiÖn râ ë häc thuyÕt ¢m d­¬ng, tuy nã cßn mang tÝnh chÊt trùc quan, chÊt ph¸c, ng©y th¬ vµ cã nh÷ng quan ®iÓm duy t©m, thÇn bÝ vÒ lÞch sö x· héi nh­ng tr­êng ph¸i triÕt häc nµy ®· bé lé râ khuynh h­íng duy vËt vµ t­ t­ëng biÖn chøng tù ph¸t cña m×nh trong quan ®iÓm vÒ c¬ cÊu vµ sù vËn ®éng, biÕn ho¸ cña sù vËt hiÖn t­îng trong tù nhiªn còng nh­ trong x· héi. ë Ên ®é t­ t­ëng triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i ®­îc h×nh thµnh tõ cuèi thiªn niªn kû II ®Çu thiªn niªn kû I tr­íc c«ng nguyªn, b¾t nguån tõ thÕ giíi quan thÇn tho¹i, t«n gi¸o, gi¶i thÝch vò trô b»ng biÓu t­îng c¸c vÞ thÇn mang tÝnh chÊt tù nhiªn, cã nguån gèc tõ nh÷ng h×nh thøc t«n gi¸o tèi cæ cña nh©n lo¹i. ë Ên ®é nguyªn t¾c “thiªn nhiªn hîp nhÊt” l¹i cã mµu s¾c riªng nh­: Xu h­íng chÝnh cña Upanishad lµnh»m biÖn hé cho häc thuyÕt duy t©m, t«n gi¸o trong kinh Vª®a vÒ c¸i gäi lµ “tinh thÇn s¸ng t¹o tèi cao” s¸ngt¹o vµ chi phèi thÕ giíi nµy. §Ó tr¶ lêi c©u hái c¸i g× lµ thùc t¹i cao nhÊt, lµ c¨n nguyªn cña tÊt c¶ mµ khi nhËn thøc ®­îc nã, ng­êi ta sÏ nhËn thøc ®­îc mäi c¸i cßn l¹i vµ cã thÓ gi¶i tho¸t ®­îc linh hån khái sù lo ©u khæ nµo cña ®êi sèng trÇn tôc vµ rµng buéc cña thÕ giíi nµy lµ “tinh thÇn vò trô tèi cao” Brahman, lµ thùc thÓ duy nhÊt, cã tr­íc nhÊt, tån t¹i vÜnh viÔn, bÊt diÖt, lµ c¸i tõ ®ã tÊt c¶ thÕ giíi ®Òu n¶y sinh ra vµ nhËp vÒ víi nã sau khi chÕt. Tãm l¹i Brahman lµ tinh thÇn vò trô, lµ ®Êng s¸ng t¹o duy nhÊt, lµ ®¹i ng·, ®¹i ®inh, lµ vò trô xung quanh c¸i tån t¹i thùc sù, lµ kh¸ch thÓ. Cßn Atman lµ tinh thÇn con ng­êi, lµ tiÓu ng·, lµ c¸i cã thÓ m« h×nh ho¸, lµ chñ thÓ vµ ch¼ng qua chØ lµ linh hån vò trô c­ tró trong con ng­êi mµ th«i. Linh hån con ng­êi (Atman) chØ lµ sù biÓu hiÖn, lµ mét bé phËn cña “tinh thÇn tèi cao”. V× Atman “linh hån” lµ c¸i tån t¹i trong thÓ x¸c con ng­êi ë ®êi sèng trÇn tôc, nªn ý thøc con ng­êi lÇm t­ëng r»ng linh hån, “c¸i ng·” lµ c¸i kh¸c víi “linh hån vò trô”, kh¸c víi nguån sèng kh«ng cã sinh, kh«ng cã diÖt vong cña vò trô. VËy nªn kinh Vª®a nèi con ng­êi víi vò trô b»ng cÇu khÈn, cóng tÕ b¾t ch­íc hoµ ®iÖu cña vò trô b»ng lÔ nghi, hµnh lÔ ë h×nh thøc bªn ngoµi. Cßn kinh Upanishad quay vµo h­íng néi ®Ó ®i tõ trong ra, ®ång nhÊt c¸ nh©n víi vò trô b»ng tri thøc thuÇn tuý kinh nghiÖm. §èi víi ph­¬ng T©y l¹i nhÊn m¹nh t¸ch con ng­êi ra khái vò trô, coi con ng­êi lµ chñ thÓ, chóa tÓ ®Ó nghiªn cøu chinh phôc vò trô – thÕ giíi kh¸ch quan. Vµ còng chÝnh tõ thÕ giíi kh¸ch quan kh¸ch nhau nªn dÉn ®Õn h­íng nghiªn cøu tiÕp cËn còng kh¸c nhau: Tõ thÕ giíi quan triÕt häc “thiªn nh©n hîp nhÊt” lµ c¬ së quyÕt ®Þnh nhiÒu ®Æc ®iÓm kh¸c cña triÕt häc ph­¬ng §«ng nh­: lÊy con ng­êi lµm ®èi t­îng nghiªn cøu chñ yÕu – tÝnh chÊt h­íng néi; hay nh­ nghiªn cøu thÕ giíi còng lµ ®Ó lµm râ con ng­êi vµ vÊn ®Ò b¶n th¶o luËn trong triÕt häc ph­¬ng §«ng bÞ mê nh¹t. Nh­ng ng­îc l¹i triÕt häc ph­¬ng T©y l¹i ®Æ träng t©m nghiªn cøu vµo thÕ giíi – tÝnh chÊt h­íng ngo¹i; cßn vÊn ®Ò con ng­êi chØ ®­îc nghiªn cøu ®Ó gi¶i thÝch thÕ giíi mµ th«i. Cho nªn ph­¬ng T©y bµn ®Ëm nÐt vÒ b¶n thÓ luËn cña vò trô. C¸i kh¸c biÖt n÷a lµ ngay trong vÊn ®Ò con ng­êi ph­¬ng §«ng còng quan niÖm kh¸c ph­¬ng T©y: ë Ph­¬ng §«ng ng­êi ta ®Æt träng t©m nghiªn cøu mèi quan hÖ ng­êi víi ng­êi vµ ®êi sèng t©m linh, Ýt quan t©m ®Õn mÆt sinh vËt cña con ng­êi, chØ nghiªn cøu mÆt ®¹o ®øc thiÖn hay ¸c theo lËp tr­êng cña giai cÊp trèng trÞ cho nªn nghiªn c­ó con ng­êi kh«ng ph¶i lµ ®Ó gi¶i phãng con ng­êi mµ lµ ®Ó cai trÞ con ng­êi, kh«ng thÊy quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi trong lao ®éng s¶n xuÊt. ë Ph­¬ng T©y hä l¹i Ýt quan t©m ®Õn mÆt x· héi cña con ng­êi, ®Ò cao c¸i tù nhiªn – mÆt sinh vËt trong con ng­êi, chó ý gi¶i phãng con ng­êi vÒ mÆt nhËn thøc, kh«ng chó ý ®Õn nguyªn nh©n kinh tÕ – x· héi, c¸i gèc ®Ó gi¶i phãng con ng­êi. Thø hai, ë ph­¬ng §«ng nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc Ýt khi tån t¹i d­íi d¹ng thuÇn tuý mµ th­êng ®an xen víi c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c. C¸i nä lÊy c¸i kia lµm chç dùa vµ ®iÒu kiÖn ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn cho nªn Ýt cã nh÷ng triÕt gia víi nh÷ng t¸c phÈm triÕt häc ®éc lËp. Vµ cã nh÷ng thêi kú ng­êi ta ®· lÇm t­ëng triÕt häc lµ khoa häc cña khoa häc nh­ triÕt häc Trung hoa ®an xen víi chÝnh trÞ lý luËn, cßn triÕt häc Ên ®é l¹i ®an xen t«n gi¸o víi nghÖ thuËt. Nãi chung ë ph­¬ng §«ng th× triÕt häc th­êng Èn dÊu ®»ng sau c¸c khoa häc. ë ph­¬ng T©y ngay tõ thêi kú ®Çu triÕt häc ®· lµ mét khoa häc häc ®éc lËp víi c¸c m«n khoa häc kh¸c mµ c¸c khoa häc l¹i th­êng Èn dÊu ®»ng sau triÕt häc. Vµ thêi kú Trung cæ lµ ®iÓn h×nh: khoa häc muèn tån t¹i ph¶i kho¸c ¸o t«n gi¸o, ph¶i tù biÕn m×nh thµnh mét bé phËn cña gi¸o héi. Thø ba, LÞch sö triÕt häc ph­¬ng §«ng Ýt thÊy cã nh÷ng b­íc nh¶y vät vÒ chÊt cã tÝnh v¹ch ra ë c¸c thêi ®iÓm, mµ chØ lµ sù ph¸t triÓn côc bé, kÕ tiÕp xen kÏ. ë Ên ®é, còng nh­ Trung quèc c¸c tr­êng ph¸i cã tõ thêi cæ ®¹i vÉn gi÷ nguyªn tªn gäi cho tíi ngµy nay (tõ thÕ kû VIII – V tr­íc c«ng nguyªn ®Õn thÕ kû 19). Néi dung cã ph¸t triÓn nh­ng chØ lµ sù ph¸t triÓn côc bé, thªm bít hay ®i s©u vµo tõng chi tiÕt nh­: Nho tiÒn tÇn, H¸n nho, Tèng nho vÉn trªn c¬ së nh©n – lÔ – chÝnh danh, nh­ng cã c¶i biªn vÒ mét ph­¬ng diÖn nµo ®ã vÝ nh­ LÔ thêi tiÒn TÇn lµ cung kÝnh, lÔ phÐp, v¨n ho¸, thêi H¸n biÕn thµnh tam c­¬ng ngò th­êng, ®êi Tèng biÕn thµnh ch÷ Lý... C¸c nhµ triÕt häc ë c¸c thêi ®¹i chØ giíi h¹n m×nh trong khu«n khæ ñng hé, b¶o vÖ quan ®iÓm hay mét hÖ thèng nµo ®ã ®Ó hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn nã hín lµ v¹ch ra nh÷ng sai lÇm vµ kh«ng ®Æt ra môc ®Ých t¹o ra thøc triÕt häc míi. Do vËy nã kh«ng m©u thuËn víi c¸c häc thuyÕt ®· ®­îc ®Æt nÒn mãng tõ ban ®Çu, kh«ng phñ ®Þnh nhau hoµn toµn vµ dÉn ®Õn cuéc ®Êu tranh trong c¸c tr­êng ph¸i kh«ng gay g¾t vµ còng kh«ng triÖt ®ªt. Cã t×nh tr¹ng ®ã chÝnh lµ do chÕ ®é phong kiÕn qu¸ kÐo dµi vµ b¶o thñ, kÕt cÊu kinh tÕ, giai cÊp trong x· héi ®an xen céng sinh bªn nhau. Ng­îc l¹i ë ph­¬ng T©y l¹i cã ®iÓm kh¸c biÖt. ë mçi giai ®o¹n, mçi thêi kú, bªn c¹nh c¸c tr­êng ph¸i cò l¹i cã nh÷ng tr­êng ph¸i míi ra ®êi cã tÝnh chÊt v¹ch thêi ®¹i nh­ thêi cè ®¹i bªn c¹nh tr­êng ph¸i TalÐt, Hªraclit... ®Õn §ªm«crit råi thêi ®¹i khai s¸ng Ph¸p, CNDV ë Anh, Hµ lan, triÕt häc cæ ®iÓn §øc... Vµ h¬n n÷a cuéc ®Êu tranh gi÷a duy t©m vµ duy vËt mang tÝnh chÊt quyÕt liÖt, triÖt ®Ó h¬n. Thø t­, Sù ph©n chia tr­êng ph¸i triÕt häc còng kh¸c: ë ph­¬ng §«ng ®an xen c¸c tr­êng ph¸i, yÕu tè duy vËt, duy t©m biÖn chøng, siªu h×nh kh«ng râ nÐt. Sù ph©n chia chØ xÐt vÒ ®¹i thÓ, cßn ®i s©u vµo nh÷ng néi dung cô thÓ th­êng lµ cã mÆt duy t©m cã mÆt duy vËt, s¬ kú lµ duy vËt, hËu kú lµ nhÞ nguyªn hay duy t©m, thÓ hiÖn râ thÕ giíi quan thiÕu nhÊt qu¸n, thiÕu triÖt ®Ó cña triÕt häc v× ph©n kú lÞch sö trong c¸c x· héi ph­¬ng §«ng còng kh«ng m¹ch l¹c nh­ ph­¬ng T©y. Ng­îc l¹i triÕt häc ph­¬ng T©y th× sù ph©n chia c¸c tr­êng ph¸i râ nÐt h¬n vµ c¸c h×nh thøc tån t¹i lÞch sö rÊt râ rµng nh­ duy vËt chÊt ph¸c th« s¬ ®Õn duy vËt siªu h×nh råi ®Õn duy vËt biÖn chøng. Thø n¨m, HÖ thèng thuËt ng÷ cña triÕt häc ph­¬ng §«ng cung kh¸c so víi triÕt häc ph­¬ng T©y ë 3 m¶ng: VÒ b¶n thÓ luËn: Ph­¬ng T©y dïng thuËt ng÷ “giíi tù nhiªn”, “b¶n thÓ”, “vËt chÊt”. Cßn ë ph­¬ng §«ng l¹i dïng thuËt ng÷ “th¸i cùc” ®¹o s¾c, h×nh, v¹n ph¸p,... hay ngò hµnh: Kim, Méc, Thuû, Ho¶, Thæ... §Ó nãi vÒ b¶n chÊt cña vò trô ®Æc biÖt lµ khi bµn vÒ mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi vµ vò trô th× ph­¬ng T©y dïng ph¹m trï kh¸ch thÓ – chñ thÓ; con ng­êi víi tù nhiªn, vËt chÊt víi ý thøc, tån t¹i vµ t­ duy. Cßn ph­¬ng §«ng l¹i dïng T©m – vËt, n¨ng – së, lÝ – khÝ, h×nh – thÇn. Trong ®ã h×nh thÇn lµ nh÷ng ph¹m trï xuÊt hiÖn sím vµ dïng nhiÒu nhÊt. Nãi vÒ tÝnh chÊt, sù biÕn dæi cña thÕ giíi: ph­¬ng T©y dïng thuËt ng÷ “biÖn chøng” siªu h×nh, thuéc tÝnh, vËn ®éng, ®øng im nh­ng lÊy c¸i ®Êu tranh c¸i ®éng lµ chÝnh. §èi víi ph­¬ng §«ng dïng thuËt ng÷ ®éng – tÜnh, biÕn dÞch, v« th­êng, th­êng cßn, v« ng· vµ lÊy c¸i thèng nhÊt, lÊy c¸i tÜnh lµm gèc lµ v× ph­¬ng §«ng triÕt häc ®­îc x©y dùng trªn quan ®iÓm vò trô lµ mét, ph¶i mang tÝnh nhÞp ®iÖu. Khi diÔn ®¹t vÒ mèi liªn hÖ cña c¸c sù vËt, hiÖn t­îng trªn thÕ giíi th× ph­¬ng T©y dïng thuËt ng÷ “liªn hÖ”, “quan hÖ” “quy luËt”. Cßn ph­¬ng §«ng dïng thuËt ng÷ “®¹o” “lý” “mÖnh” “thÇn”, còng xuÊt ph¸t tõ thÕ giíi quan thiªn nh©n hîp nhÊt nªn tÊt c¶ ph¶i mang tÝnh nhÞp ®iÖu, tÝnh quy luËt, tÝnh so¾n èc cña vò trô nh­ th¸i cùc ®Õn l­ìng nghi... Cã nhÞp ®iÖu lµ hµi hoµ ©m d­¬ng, cßn vò trô lµ tËp hîp khæng lå c¸c so¾n èc... Thø s¸u, Tuy c¶ hai dßng triÕt häc ph­¬ng §«ng vµ ph­¬ng T©y ®Òu nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc nh­ng ph­¬ng T©y nghiªng nÆng vÒ gi¶i quyÕt mÆt thø nhÊt cßn mÆt thø hai chØ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cã liªn quan. Ng­îc l¹i ë ph­¬ng §«ng nÆng vÒ gi¶i quyÕt mÆt thø hai cho nªn dÉn ®Õn hai ph­¬ng ph¸p t­ duy kh¸c nhau. Ph­¬ng T©y ®i tõ cô thÓ ®Õn kh¸i qu¸t cho nªnlµ t­ duy tÊt ®Þnh – t­ duy vËt lý chÝnh x¸c nh­ng l¹i kh«ng gãi ®­îc c¸i ngÉu nhiªn xuÊt hiÖn. Cßn ph­¬ng §«ng ®i tõ kh¸i qu¸t ®Õn cô thÓ b»ng c¸c Èn dô triÕt häc víi nh÷ng cÊu c¸ch ng«n, ngô ng«n nªn kh«ng chÝnh x¸c nh­ng l¹i hiÓu c¸ch nµo còng ®­îc, nã gãi ®­îc c¶ c¸i ngÉu nhiªn mµ ngµy nay khoa häc gäi lµ khoa häc hçn mang – dù b¸o. Trªn ®©y lµ mét vµi ®iÓm kh¸c biÖt c¨n b¶n gi÷a triÕt häc ph­¬ng §«ng vµ ph­¬ng T©y mµ chóng ta cã thÓ nhËn thÊy, ngoµi ra chóng cßn cã nhiÒu ®iÓm kh¸c biÖt víi nhau n÷a mµ trong thêi gian cã h¹n t«i cã thÓ ch­a t×m ra ®­îc. RÊt mong sù gãp ý cña c« gi¸o.