Tính đa dạng về xu hướng nghệ thuật và cảm quan thẩm mĩ trong văn học quốc ngữ Việt Nam trước 1945

TÍNH ĐA DẠNG VỀ XU HƯỚNG NGHỆ THUẬT VÀ CẢM QUAN THẨM MĨTRONG VĂN HỌC QUỐC NGỮ VIỆT NAM TRƯỚC 1945 PGS TS Nguyễn Thành Thi ĐHSP TP HCM 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG2. SỰ ĐA DẠNG VỀ XU HƯỚNG NGHỆ THUẬT3-4. CÁI ĐẸP VÀ SỰ ĐA DẠNG THẨM MĨ . TƯƠNG TÁC THỂ LOẠI VÀ TƯƠNG TÁC THẨM MĨ4. CÁI ĐẸP VÀ SỰ ĐA DẠNG THẨM MĨ TRONG CẢM QUAN LÃNG MẠN VÀ HIỆN THỰC Ở VN 1930-1945 5. CÁI ĐẸP ĐA DẠNG TRONG SÁNG TÁC CỦA MỘT SỐ NHÀ VĂN 1930-1945 CÂU HỎI:1) Hiểu biết của anh/ chị về: hiện đại hóa văn học; 2) Cơ sở hình thành và đặc điểm của xu hướng văn học lãng mạn/hiện thực/cách mạng (2)3) Về mối quan hệ giữa các đặc điểm văn học 1930-19454) Bình luận về đặc điểm: tính phức tạp/ sự phân hóa phức tạp của tình hình phát triển văn học 1930-1945 (2)5) Từ thực tiễn sáng tác, lý luận - phê bình văn học, bàn về mối quan hệ giữa sự đa dạng về xu hướng nghệ thuật và sự đa dạng thẩm mĩ trong văn học quốc ngữ VN (2)BÀI TẬP:1) Bàn về sự đa dạng thẩm mĩ trong văn học quốc ngữ Việt Nam trước 1930 (trên cơ sở liên hệ so sánh với văn học Hán Nôm). 2) Bàn về sự đa dạng thẩm mĩ trong sáng tác của một/ một số tác giả văn xuôi thuộc văn học 1930-1945 (Vũ Trọng Phụng, Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Nam Cao, Thạch Lam, Nhất Linh, Khái Hưng,)BÀI TẬP:3) Bàn về sự đa dạng thẩm mĩ trong sáng tác của một/ một số tác giả Thơ Mới 1932-1945 (Xuân Diệu, ,)4) Bàn về sắc điệu của cái bi, cái hài, cái hùng trong Thơ mới5) Bàn về sắc điệu của cái bi, cái hài, cái hùng trong văn xuôi TLVĐ6) Bàn về sắc điệu của cái bi, cái hài, cái hùng trong văn xuôi hiện thực chủ nghĩa 1930-1945.BÀI TẬP:7) Bàn về sự đa dạng thẩm mĩ trong Vũ Như Tô8) Bàn về sự đa dạng thẩm mĩ trong Từ ấy và Nhật kí trong tù9) Sự đa dạng thẩm mĩ nhìn từ các “tuyên ngôn nghệ thuật” của nhà văn thế hệ 1930-1945NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG1.1. Nhìn chung về sự phát triển của văn học quốc ngữ VN trước 19451.1.1. Quá trình quốc ngữ hóa và hiện đại hóa1.1.2. Quá trình đại chúng hóa và đa dạng hóa1.1.3. Từ truyền thống đến hiện đại1.2. Một số khái niệm liên quanNHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG1.2. Một số khái niệm liên quan- “tiến trình văn học”truyền thống và cách tânphân kì lịch sử tiến trình vh- tính cộng đồng loại hình trong sự phát triển của văn học (CN hiện thực trong văn học Nga, Việt Nam)NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG1.2. Một số khái niệm liên quan- “kiểu sáng tác”(PTST), “khuynh hướng”, “xu hướng”/“trào lưu”, “trường phái”, “phương pháp sáng tác”, “phong cách”/ “dòng phong cách” => “xu hướng nghệ thuật”: 1) trào lưu; 2) hướng đi trong nghệ thuật/tập hợp1.2. Một số khái niệm cơ sở“Xu hướng nghệ thuật”: trào lưu: khuynh hướng (nghĩa hẹp): liên kết một nhóm nhà văn cùng chung a) lập trường chính trị-xã hội; b) quan điểm tư tưởng thẩm mĩ; c) quan niệm nghệ thuật về thế giới, con người.2) khuynh hướng: nghĩa rộng hướng đi trong nghệ thuật/tập hợp lỏng3) trường phái: nhóm nhà văn đề xướng cương lĩnh sáng tác; có thủ lĩnh mang tầm ảnh hưởng lớn1.3. Một số khuynh hướng và trào lưu vh thế giới có ảnh hưởng đến vh Việt Nama) Những khuynh hướng và trào lưu tiền hiện đại:- Chủ nghĩa cổ điển (Classicism)- Chủ nghĩa tình cảm (sentimentalism)- Chủ nghĩa lãng mạn (Romanticism)- Chủ nghĩa hiện thực (Realism), Chủ nghĩa hiện thực phê phán (Critical Realism)1.3. Một số khuynh hướng và trào lưu vh thế giới có ảnh hưởng đến vh Việt Namb) Những khuynh hướng và trào lưu hiện đại:Chủ nghĩa tự nhiên (Naturalism)- Chủ nghĩa hiện thực XHCN (Socialist Realism)- Chủ nghĩa tân hiện thực (Neorealism)c) Những khuynh hướng và trào lưu hiện đại chủ nghĩa:- Chủ nghĩa ấn tượng (Impressionism)- Chủ nghĩa tượng trưng (Symbolism)- Chủ nghĩa vị lai (Futurism)- Chủ nghĩa dada (Dadaism)- Chủ nghĩa siêu thực (Surrealism)- Chủ nghĩa biểu hiện (Expressionism)- Chủ nghĩa hiện sinh (Existentialism)d) Những khuynh hướng và trào lưu hậu hiện đại chủ nghĩa:- Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo (Magical Realism)- Chủ nghĩa hậu hiện đại (Postmodernism)Câu hỏi:Giải thích khái niệm/cơ sở hình thànhKể tên tác giả tiêu biểu (thế giới)Sự tiếp thu, ảnh hưởng tại Việt NamChủ nghĩa tình cảm (sentimentalism)- Ra đời những năm 50-60 thế kỉ XVIII (Anh – Pháp, Đức, Mỹ)Đề cao tình cảm, thỏa mãn thực tại được lý tưởng hóa; tính cách và hoàn cảnh ít thay đổi. Không phủ nhận thực tại nhân danh một thế giới mang tính lý tưởngChống lại chủ nghĩa duy lý; sùng bái con người tự nhiên, đa cảm nhưng trừu tượngThế giới: J.JNHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG1.4. Một số khái niệm cơ sở- “Cái đẹp” và “cảm hứng/cảm quan thẩm mĩ”- “Cảm quan lãng mạn”/“Cảm quan hiện thực”- “Sự đa dạng thẩm mĩ”/ “đa dạng hóa thẩm mĩ”Xem xét:lập trường chính trị - xã hội; quan điểm tư tưởng - thẩm mĩ; quan niệm nghệ thuật về thế giới, con người.2. SỰ ĐA DẠNG VỀ XU HƯỚNG NGHỆ THUẬT2.1. Xu hướng văn học và xu hướng nghệ thuật2.2. Ba trào lưu và tính đa dạng về xu hướng nghệ thuật2.3. Trào lưu văn học LMCN?2.4. Trào lưu văn học HTCN?2.5. Trào lưu văn học Cách mạng?2. SỰ ĐA DẠNG VỀ XU HƯỚNG NGHỆ THUẬTCác xu hướng văn học (1930-1945)1.2.1. Đặc trưng về nguyên tắc tiếp cận hiện thực1.2.2. Đặc điểm về nội dung, cảm hứng1.2.3. Đặc điểm về phương thức thể hiện, hình thức nghệ thuật2.2. Ba trào lưu và tính đa dạng về xu hướng nghệ thuật2.3. Trào lưu văn học LMCN?Cái đẹp theo nguyên tắc tiếp cận chủ quanCon người cá nhân, cá thể độc đáo; cái đẹp muôn vẻ; cái đẹp-buồn (sầu bi); cái đẹp độc đáo, khác thường, cái cao cảCác phương tiện nghệ thuật đặc thù2.4. Trào lưu văn học HTCN?Cái đẹp theo nguyên tắc tiếp cận khách quan; con người xã hội, con người bi kịch; nhân cách – hoàn cảnh; ấn tượng thực về cái đẹp; cái đẹp - cái bi (bi thương) - cái thương cảm2.5. Trào lưu văn học Cách mạng?Cái đẹp theo nguyên tắc tiếp cận chủ quan mang tính cách mạng; cái đẹp cao cả, hào hùng; con người – dân tộc, cộng đồngXem xét:lập trường chính trị - xã hội; quan điểm tư tưởng - thẩm mĩ; quan niệm nghệ thuật về thế giới, con người.Mấy khái niệm công cụ và quan niệm về sự đa dạng thẩm mĩ: - Thẩm mĩ, cái đẹp, các phạm trù mĩ học (trong văn học); - Sự đa dạng thẩm mĩ văn học và văn học hiện đại chủ nghĩa/ hậu hiện đại hóa và chủ nghĩa hậu hiện đại trong văn học 3. CÁI ĐẸP VÀ SỰ ĐA DẠNG THẨM MĨCÁC CHIỀU HƯỚNG TƯƠNG TÁC THẨM MĨ Lưu ý: - hướng biến đổi thẩm mĩ- tiêu điểm thẩm mĩ3.1. Phạm trù thẩm mĩ/ cái đẹpHướng biến đổi thẩm mĩ- Bất qui phạm hóa: giải phóng, thoát bỏ khỏi những chuẩn mực, thang bậc, mô thức qui phạm.- Đa dạng hóa: làm giàu, mở rộng bổ sung các yếu tố, sắc độ thẩm mĩ.- Đa trị hóa: tạo ra nhiều giá trị, chuyển hóa giá trị.Hướng biến đổi thẩm mĩ- Đa trị hóa: tạo ra nhiều giá trị, chuyển hóa giá trị + thẩm mĩ/ nhận thức; + sắc điệu thẩm mĩ: hài, châm biếm, đả kích, hài hước,Tiêu điểm thẩm mĩ:Phát hiện cái mĩ (đơn trị hoặc đa trị) ở những đối tượng, những nơi tưởng như cái thẩm mĩ không thể tồn tại. Phát hiện cái mĩ (đa trị) trong những đối tượng quen thuộc và đặt chúng vào một vị thế, một tương quan mới.Đề cao vai trò của chủ thể thẩm mĩ trong sáng tác và thưởng thức.- Cái đẹp: sự sống được cảm thấy “Đâu là bản chất của cái đẹp, cái mĩ; cái đẹp, cái mĩ có nguồn cội từ đâu?”.- Cái đẹp vốn tiềm tàng, khuất lấp “Nhà nghệ sĩ tìm kiếm cái đẹp nào, ở đâu?”.- Cái đẹp của sự sáng tạo (vai trò nghệ sĩ) “Giữa khách thể & chủ thể thẩm mĩ có mối liên hệ thế nào?”3. CÁI ĐẸP VÀ SỰ ĐA DẠNG THẨM MĨCÁC CHIỀU HƯỚNG TƯƠNG TÁC THẨM MĨ 3.1. Phạm trù thẩm mĩ/ cái đẹp3.2. Đa dạng hóa bằng vị thế thẩm mĩ3.3. Đa dạng hóa bằng cấu trúc thẩm mĩ3.4. Đa dạng hóa bằng thủ pháp nghệ thuật3.5. Sự thay đổi hệ thống giá trị thẩm mĩ trong văn học Việt Nam 1930-1945 và sau 19753.5.1. Bối cảnh lịch sử – xã hội và nhu cầu thay đổi hệ thống giá trị3.5.2. Đổi mới văn học – sự hình thành hệ thống giá trị thẩm mĩ mới(Vận động đổi mới; sự hình thành hệ thống giá trị thẩm mĩ mới,)3.6 Sự thay đổi cục diện các giá trị thẩm mĩ trong văn học(đa dạng hóa thẩm mĩ qua hai cơ chế vận động: tương tác thẩm mĩ và chuyển hóa thẩm mĩ)3.7. Các sắc điệu của cái đẹp và cái cao cả trong văn học VN 1930-1945 và sau 19753.7.1. Cái đẹp mang tinh thần thời đại(Những tiền đề truyền thống; Tương tác mới và sự phô diễn đối cực; Sự bừng thức của thân thể và giác quan,) 3.7.2. Cái cao cả mang tinh thần thời đại(Quan niệm về đặc trưng thẩm mĩ của cái cao cả; Vị trí của cái cao cả trong hệ thống thẩm mĩ mới; Cái hùng trong hòa phối mới)3.8. Các hình thái của cái bi và cái cảm thương trong văn học VN 1930 -1945 và sau 19753.8.1. Cái bi mang tinh thần thời đại(Vị thế của cái bi trong hệ thống thẩm mĩ mới; Cái nhìn số phận và những dạng thức tiêu biểu; Bi kịch xã hội và bi kịch bản thể)3.8.2. Cái cảm thương mang tinh thần thời đại(Quan niệm về đặc trưng thẩm mĩ của cái cảm thương; Vị trí của cái cảm thương trong hệ thống thẩm mĩ mới; Niềm quan hoài về thân phận, số phận)3.9. Một số chiều hướng tương tác3.9.1. Tương tác thẩm mĩ giữa xu hướng văn học lãng mạn chủ nghĩa và hiện thực chủ nghĩa 3.9.2. Tương tác thẩm mĩ giữa xu hướng văn học lãng mạn chủ nghĩa và văn học cách mạng3.9. Một số chiều hướng tương tác3.9.3. Tương tác thẩm mĩ giữa xu hướng văn học cách mạng và xu hướng văn học lãng mạn chủ nghĩa/ hiện thực chủ nghĩa3.9.4. Tương tác khác 3. CÁI ĐẸP VÀ SỰ ĐA DẠNG THẨM MĨCÁC CHIỀU HƯỚNG TƯƠNG TÁC THẨM MĨ 3.1. Phạm trù thẩm mĩ/ cái đẹp3.2. Đa dạng hóa bằng vị thế thẩm mĩ3.3. Đa dạng hóa bằng cấu trúc thẩm mĩ3.4. Đa dạng hóa bằng thủ pháp nghệ thuật3.5. Sự thay đổi hệ thống giá trị thẩm mĩ trong văn học Việt Nam sau 1930-19453.6 Sự thay đổi cục diện các giá trị thẩm mĩ trong văn học3.7. Các sắc điệu của cái đẹp và cái cao cả trong văn học VN sau 1930-19453.8. Các hình thái của cái bi và cái cảm thương trong văn học VN sau 1930 -19453.9. Một số chiều hướng tương tácCấp độ và thủ pháp gia tăng sự ĐDTM Ba cấp độ 2. “Lạ hóa” & “chủ thể hóa”3. Một số trường hợp cụ thểTính khác biệt và gia tăng ĐDTM TR.L LMCN: tự do cá nhân; cái riêng, bản ngã, bản thể2. TR.L HTCN: cái thực (chân), bi, hài3. TR.L VHCM: tự do cộng đồng, lẽ sống cách mạng, dũng khí hào hùngBa cấp độ: - biến đổi tương tác phạm trù - biến đổi điểm nhìn tri giác - tạo lập hình ảnh, từ ngữ, chi tiết mới; lạ hóa và tăng cường khác biệt“Lạ hóa” : Khả năng khắc phục tình trạng tự động hóa, phản ứng lại áp lực của thói quen. (Shklovski; Bertolt Brecht, sân khấu)=> Điều kì diệu của nghệ thuật: chống lại tự động hóa tri giác ”nhận thức và ngôn từ.“VD1: Tristram Shandy (Sterne)tập trung vào cách thức mà những hành động quen thuộc được lạ hóa bằng cách:trì hoãn kéo dài làm gián đoạnkhông cung cấp nhận thức về nỗi đau mà là một thủ pháp nhằm thu hút sự chú ý của người đọc qua kĩ thuật trình bày ngôn từ (thủ pháp trì hoãn, kéo chậm lại việc miêu tả tư thế của nhân vật)Người cha (Shandy) nghe nói con trai mình (Tristram) bị gãy mũi, Sterne miêu tả: “Lòng bàn tay phải của ông, khi ông ngã xuống giường, chạm vào trán ông và phủ lên gần hết hai mắt, từ từ hạ xuống phía đầu (khuỷu tay ông tuột về phía sau) cho đến khi mũi ông chạm vào tấm chăn, cánh tay trái của ông vắt hờ hững trên cạnh giường, những đốt ngón tay tựa vào tay cầm của chiếc bình”. Tr. 126VD2: Chiến tranh và hòa bình (tiểu thuyết)+ trận Austerlitz nhìn qua mắt N. Rostov; + cảnh bầu trời đầy sao qua mắt của Pie Bezukhov lúc bị bắt làm tù binh.VD3: Kholstormer (truyện ngắn): Những tập quán thiết chế xã hội hiện lên qua cuộc sống của ông chủ và bạn bè ông ta được tái hiện từ điểm nhìn của một con vật (con ngựa). => ngạc nhiên và thất vọng về sự mâu thuẫn và đạo đức giả của con người.C. Cấp độ và thủ pháp gia tăng sự ĐDTM 1. Ba cấp độ: biến đổi tương tác phạm trù; biến đổi điểm nhìn tri giác; tạo lập hình ảnh, từ ngữ, chi tiết mới2. “Lạ hóa” & “chủ thể hóa”3. Một số trường hợp cụ thểC. Gia tăng 3.1. Hai đứa trẻ: Cái đẹp bình dị, man mác (phố huyện, tàu đêm)3.2. Chữ người tử tù: “Chữ” – Cái đẹp đặc tuyển, dị thường (chữ)3.3. Vũ Như Tô: Cái đẹp tráng lệ, siêu đẳng (Cửu trùng đài)D. NHỮNG THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT KHẢM BẰNG NGÔN TỪ 1. BỨC TRANH DỆT BẰNG CẢM GIÁC VÀ KÍ ỨC TUỔI THƠ 2. CÁI ĐẸP VÀ ĐẠO CỦA NGƯỜI CHƠI CHỮ 3. CỬU TRÙNG ĐÀI VÀ BI KỊCH VỠ MỘNGCẢM ƠN SỰ HỢP TÁC