Tiểu luận Biến đổi cơ cấu giai cấp công nhân 1991-1995

§¹i häc quèc gia Hµ Néi Tr­êng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n Khoa lÞch sö ********** Tiểu luận hết môn Biến đổi cơ cấu giai cấp công nhân ( 1991 – 1995 ) ( Môn: Biến đổi cơ cấu xã hội Việt Nam thế kỷ XX ) Giảng viên : Sinh viên : Lớp : Hà Nội, 11/ 2006. PHẦN 1. MỞ ĐẦU Giai cấp công nhân Việt Nam chẳng những có một vai trò, vị trí quan trọng trong cách mạng dân tộc, dân chủ, mà trong cách mạng xã hội chủ nghĩa, trong thời kỳ thực hiện công cuộc đổi mới, tiến hành công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước; giai cấp công nhân ( GCCN ) nước ta lại càng có vai trò, vị trí quan trọng. Trong những năm qua, dưới sự lãnh đạo đúng đắn, sáng tạo của Đảng, cùng với những thành tựu to lớn mà nhân dân ta đã đạt được trên nhiều lĩnh vực quan trọng qua quá trình thực hiện đường lối đổi mới, đội ngũ GCCN nước ta cũng đã có những bước phát triển đáng kể và đang có những thay đổi về nhiều mặt. Từ một nền kinh tế tập trung, quan liêu bao cấp với hai thành phần kinh tế quốc doanh và tập thể, chuyển sang một nền kinh tế nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị trường, mở rộng hợp tác kinh doanh với nước ngoài, đội ngũ công nhân nước ta đã và đang có sự biến đổi về số lượng, cơ cấu ngành nghề, cơ cấu xã hội. Khác với đội ngũ công nhân lao động thời kỳ bao cấp, kế hoạch tập trung và gắn liền với một nền công nghiệp chậm phát triển, cơ cấu đội ngũ công nhân lao động thời kỳ đổi mới đa dạng hơn về ngành nghề, có mặt ở nhiều thành phần kinh tế, tiếp cận dần với công nghiệp hiện đại. Thời gian gần đây, đội ngũ công nhân không chỉ là những người sản xuất và dịch vụ lao động thuộc các doanh nghiệp nhà nước và hợp tác xã, mà còn bao gồm những công nhân lao động thuộc khu vực tư nhân, cá thể, hợp tác liên doanh với nước ngoài, 100% vốn nước ngoài. Trong những năm 1991-1995, công cuộc đổi mới kinh tế - xã hội được tiếp tục đẩy mạnh trong phạm vi cả nước. Cơ cấu kinh tế - xã hội bước đầu có những biến chuyển khá nhanh chóng, nhất là trong công nghiệp. Một số ngành nghề, lĩnh vực hoạt động bị thu hẹp hoặc biến mất như: Sản xuất đá mài, máy tiện, cơ sở sản xuất không hiệu qủa,…). Trong khi đó, một số ngành nghề khác lại đang được mở rộng và phát triển như: may mặc, sản phẩm thuộc da và sản phẩm da, sản xuất mỹ phẩm,…. Cơ cấu kinh tế thay đổi, kéo theo cơ cấu giai cấp trong xã hội cũng có những biến đổi nhất định, đặc biệt là GCCN. Từ những chuyển biến trong lĩnh vực sản xuất công nghiệp, bài viết này đi phân tích sự chuyển biến cơ cấu GCCN trong những năm 1991 – 1995 theo: các thành phần kinh tế, ngành sản xuất và theo cơ cấu trình độ. PHẦN 2. NỘI DUNG Bối cảnh kinh tế - xã hội trước năm 1995. Bối cảnh trong nước. * Từ năm 1986 đến 1990: Sau thời gian dài duy trì mô hình kinh tế tập trung, bao cấp, nền kinh tế nước ta bộc lộ nhiều điểm yếu kém và lâm vào khủng hoảng kinh tế kéo dài. - Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ VI (1986) đã mở ra thời kỳ phát triển kinh tế xã hội mới cho đất nước. Đại hội đã thẳng thắn nhìn nhận những hạn chế trong quá trình xây dựng đất nước thời kỳ trước, rút ra những bài học kinh nghiệm trong quá trình hoạch định và tổ chức thực hiện các nhiệm vụ kinh tế - xã hội; đồng thời, nêu ra những phương hướng, mục tiêu đưa cả nước tiến hành công cuộc đổi mới toàn diện nền kinh tế. Nội dung chính của công cuộc đổi mới năm 1986 là: xây dựng nền kinh tế nhiều thành phần, nhiều hình thức sở hữu với những hình thức kinh doanh đa dạng dưới sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. - Đại hội Đảng lần VI (1986) đã đề ra đường lối phát triển kinh tế đúng đắn, phù hợp sâu sắc với hoàn cảnh xã hội Việt Nam khi đó. Đường lối đổi mới chung này đã tạo động lực và vạch ra phương hướng dẫn dắt toàn bộ nền kinh tế nước ta phát triển. - Những năm 1986 – 1990 là sự khởi đầu của công cuộc đổi mới. Qúa trình thực hiện kế hoạch 5 năm ( 1986 – 1990) đã thu được một số thành tựu cơ bản: Trong các năm 1986 – 1990 tổng sản phẩm lao động xã hội tăng khoảng 6 – 7% và thu nhập kinh tế quốc dân tăng khoảng 8 – 10%1 Theo. PGS.TS NguyÔn §×nh Lª, BiÕn ®æi c¬ cÊu XHVN thÕ kû XX, trang 228. ; Thành phần kinh tế đa dạng bắt đầu hình thành, đầu năm 1990, toàn quốc có 393.518 cơ sở sản xuất công nghiệp, trong đó có 2.762 đơn vị thuộc quốc doanh, 13.086 đơn vị tập thể, 770 đơn vị tư doanh và 376.900 đơn vị thuộc hộ tiểu thủ công nghiệp và cá thể(2)(2) Niªn giÊm thèng kª 1994,tr 212. … Trong thời gian này, nền kinh tế bắt đầu tăng trưởng nhanh, cơ cấu ngành sản xuất khá đa dạng, thu nhập theo đầu người tăng, đời sống người dân được cải thiện. Những thành tựu cơ bản 5 năm ( 1986 – 1990) tạo tiền đề quan trọng cho việc thực hiện thắng lợi kế hoạch 5 năm tiếp theo (1991- 1995). * Từ năm 1991 đến 1995. - Tiếp theo đại hội Đảng lần VI, đại hội Đảng lần thứ VII (1991) đã đưa ra những chính sách nhằm tiếp tục đẩy mạnh sự nghiệp đổi mới kinh tế - xã hội trên phạm vi cả nước. Phương hướng căn bản trong xây dựng kinh tế được Đại hội VII nêu ra là: “ Phát triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần phải đi đôi với vai trò quản lý của nhà nước về kinh tế - xã hội”. + Đại hội Đảng lần VII, khẳng định vai trò chủ đạo của khu vực kinh tế nhà nước, là người mở đường, hướng dẫn, hỗ trợ các thành phần kinh tế khác cùng phát triển. Kinh tế nhà nước được coi là đòn bẩy đẩy nhanh tăng trưởng kinh tế. + Khẳng định thành phần kinh tế cá thể, tiểu chủ, tiểu thương, tư bản tư doanh là một bộ phận quan trọng của nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường. Thành phần kinh tế này chịu sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. - Năm 1993, luật đất đai được Quốc hội thông qua cho phép người sản xuất được quyền: chuyển đổi, chuyển nhượng, cho thuê, thừa kế và thế chấp đất mà nhà nước giao cho gia đình sử dụng. Chính sách này, mở rộng quyền sử dụng đất đai trong quá trình sản xuất, tạo điều kiện thuận lợi cho mọi hoạt động kinh tế nằm trong hành lang pháp luật. - Từ năm 1991 đến 1995, cả nước tiếp tục thực hiện kế hoạch 5 năm lần thứ hai (1991 - 1995) trên cơ sở nền tảng kế hoạch 5 năm lần thứ nhất (1986 – 1990), với nhiệm vụ cụ thể là: xây dựng và phát triển cơ cấu kinh tế nhiều thành phần, xác lập vị trí của từng khu vực kinh tế trong tiến trình xây dựng kinh tế xã hội. Bối cảnh quốc tế.(3) ViÕt l¹i theo: PGS.TS NguyÔn §×nh Lª, BiÕn ®æi c¬ cÊu XHVN thÕ kû XX, tr 22. * Từ năm 1986 đến 1990: - Sau một thời gian ngắn phát triển mạnh mẽ về kinh tế, đạt trình độ ngang bằng với hệ thống tư bản chủ nghĩa (đại diện tiêu biểu là Liên Xô), các nước xã hội chủ nghĩa bắt đầu lâm vào tình trạng khủng hoảng kinh tế - xã hội kéo dài. Những năm 80 của thế kỷ XX,bằng sự nỗ lực vươn lên các nước trong hệ thống xã hội chủ nghĩa đã tiến hành công cuộc đổi mới đất nước. - Tiến hành công cuộc đổi mới, ngoài việc cải cách tình hình kinh tế, chính trị trong nước, các nước xã hội chủ nghĩa đã liên kết chặt chẽ với nhau nhằm giúp đỡ nhau phát triển kinh tế thông qua tổ chức Hội Đồng Tương Trợ Kinh Tế Châu Âu. Phương hướng đổi mới này có ảnh hưởng to lớn đến con đường đổi mới ở Việt Nam. Vào đầu những năm 80 – TKXX phương hướng hợp tác toàn diện giữa Việt Nam với các nước xã hội chủ nghĩa, nhất là Liên Xô phát triển mạnh mẽ. Quá trình hợp tác này giúp nước ta tranh thủ được một nguồn lớn các tiềm lực bên ngoài để tiến hành xây dựng đất nước. * Từ năm 1991 đến 1995. - Sự tan rã của Liên Xô và hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu năm 1991 diễn ra khi Việt Nam đang thực hiện công cuộc đổi mới đã gây khó khăn to lớn đối với nước ta: Mất thị trường Đông Âu truyền thống, dễ tính, bạn hàng lớn nhất của Việt Nam khi đó. - Thế giới đang trong thời kỳ “hậu chiến tranh lạnh” vừa đặt ra những khó khăn rất lớn cho cho công cuộc xây dựng đất nước, vừa đặt ra yêu cầu khách quan cho Việt Nam phải nhanh chóng đổi mới kinh tế một cách sâu rộng để tạo thế và lực vừa xây dựng, bảo vệ tổ quốc, vừa chủ động hội nhập kinh tế khu vực và thế giới. - Sau thời kỳ “hậu chiến tranh lạnh” cả thế giới bước vào xu thế “hợp tác” và “hội nhập”. Bối cảnh lịch sử mới tạo điều kiện khách quan cho Việt Nam mở rộng giao lưu hợp tác với bên ngoài, tranh thủ những thành tựu khoa học, kỹ thuật tiên tiến của thế giới vào công cuộc xây dựng đất nước. Bằng sự nỗ lực của mình và sự ủng hộ của quốc tế, năm 1994 Việt Nam đã ra nhập ASEAN ( hội liên hiệp các nước Đông Nam Á ), AFTA (khu vùc mËu dÞch tù do Ch©u Á Th¸i B×nh D­¬ng ). Khu vực Đông Nam Á là khu vực kinh tế mới, năng động của thế giới là cơ hội thuận lợi cho Việt Nam tranh thủ điều kiện để phất triển. Tuy nhiên, khu vực này cũng chưa những xung đột, tranh chấp biên giới trong suốt mấy thập niên qua gây thiếu ổn định và nguy cơ xung đột. Những nguy cơ này là thách thức với Việt Nam trong quá trình phát triển và hội nhập. · Bối cảnh trước năm 1995 hàm chứa những điều kiện thuận lợi và những thách thức. Để tiếp tục tiến hành đổi mới, xây dựng và phát triển nền kinh tế hiện đại, Việt Nam đã tranh thủ tối đa yếu tố thuận lợi, đẩy mạnh hội nhập, hợp tác tạo động lực để phát triển. Những thành tựu kinh tế đặc biệt trong ngành công nghiệp trong 5 năm (1991 – 1995) là kết quả và cũng là minh chứng của quá trình tranh thủ, tận dụng nguồn lực bên trong và bên ngoài vào phát triển kinh tế của Đảng ta. Tình hình phát triển công nghiệp 1991 – 1995. Nếu như những năm trước, từ năm 1986 đến 1990 sự biến đổi kinh tế diễn ra khá sâu sắc trên lĩnh vực nông nghiệp, thì những năm 1991 – 1995 lại diễn ra mạnh mẽ trong công nghiệp. Đây là sự tiếp nối và phát triển những thành tựu của thời gian trước trong điều kiện mới. Công nghiệp trong thời gian này có biến đổi lớn và nhanh chóng về: Tốc độ tăng trưởng, cơ cấu vốn đầu tư, cơ cấu sản phẩm, cơ cấu theo khu vực và ngành sản xuất. Thành tựu. Về tốc độ tăng trưởng công nghiệp: Tốc độ tăng công nghiệp khá cao. Từ năm 1991 đến 1995 tốc độ tăng trưởng công nghiệp của Việt Nam luôn được duy trì ở mức hai chữ số (Bảng 1). Tốc độ tăng trưởng công nghiệp 5 năm (1991 – 1995) đạt khoảng 13,5%, cao hơn những năm từ 1996 đến 2000 khoảng 1,5% ( Tốc độ tăng trưởng công nghiệp 1996 – 2000 đạt 12%). Trong 10 năm, tốc độ tăng trưởng công nghiệp ước đạt khoảng 13% năm.Tốc độ tăng trưởng này đã vượt trội so với tốc độ tăng trưởng của nông nghiệp (4 – 5% năm) và dịch vụ (7 – 8% năm).(1) PGS.TS Vâ §¹i Lùc, Lao ®éng, viÖc lµm vµ sù ph¸t triÓn c«ng nghieepjtrong nh÷ng n¨m 90, tr 139. . Bảng 1. Nhịp độ tăng trưởng công nghiệp,1990-1999( % ) Năm Nhịp độ tăng công nghiệp 1990 0,1 1991 10,4 1992 17,1 1993 12,6 1994 13,7 1995 13,9 1996 14,5 1997 13,8 1998 12,5 1999 10,4 Nguồn: Tổng cục thống kê Về cơ cấu vốn đầu tư: Năm 1995, tổng mức đầu tư của cả nước là 5.559,8 tỷ đồng (giá so sánh năm 1989). Trong đó, số vốn đầu tư lớn nhất tập trung cho ngành công nghiệp, chiếm hơn 30% tổng vốn đầu tư. Trong công nghiệp, số vốn đầu tư vào ngành vật liệu xây dựng là lớn nhất, lên tới 30%. Sau vật liệu xây dựng là thực phẩm, sản xuất thiết bị máy móc(2) PGS.TS NguyÔn §×nh Lª, BiÕn ®æi c¬ cÊu XHVN thÕ kû XX, tr 275. …Ngoài ra nguồn vốn đầu tư nước ngoài cũng được tập trung lớn cho công nghiệp,chỉ sau ngành dịch vụ. Trong 5 năm từ 1991 đến 1995 Việt Nam thu hút được 1.600 dự án thuộc 11 ngành kinh tế. Trong đó, có khoảng 35% tổng dự án đầu tư vào công nghiệp nhẹ, 30% vào công nghiệp nặng. Như vậy, trong thời gian này công nghiệp huy động được nguồn vốn đầu tư lớn. Nguồn vốn lớn đã tạo động lực và điều kiện quan trọng cho quá trình tổ chức, xây dựng và phát triển các ngành công nghiệp thành viên. - Về số tổng sản phẩm: Trong 5 năm (1991 – 1995) tổng sản phẩm toàn ngành công nghiệp tăng lên nhanh chóng: Nếu năm 1991 khu vực công nghiệp, xây dựng chỉ chiếm 23,8% thì năm 1995 khu vực này chiếm đến 30,1% trong cơ cấu tổng sản phẩm cả nước, vượt hẳn so với toàn ngành nông nghiệp (năm 1995, toàn ngành nông nghiệp chiếm 27,5% cơ cấu tổng sản phẩm cả nước). - Cơ cấu tổng sản phẩm theo thành phần kinh tế: Trong các năm này, khu vực công nghiệp quốc doanh luôn phát triển với tốc độ cao, trên 14% năm nên số tổng sản phẩm của khu vực này chiếm tới 66,1% năm 1995 (khu vực ngoài quốc doanh chỉ chiếm 33,9%).(1) PGS.TS Vâ §¹i Lùc, Lao ®éng, viÖc lµm vµ sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp trong nh÷ng n¨m 90, tr 143. Qua những số liệu trên chúng ta có thể thấy rõ bước phát triển của công nghiệp. Nhìn chung tốc độ tăng trưởng công nghiệp những năm này liên tục tăng và đạt mức tăng trưởng khá cao. Đặc điểm nổi bật của giai đoạn này là sự phát triển mạnh mẽ của khu vực kinh tế quốc doanh. Nguyên nhân chủ yếu do: Việc đẩy mạnh phát triển các ngành sản xuất của thời kỳ trước đó; Nhà nước tập trung đầu tư xây dựng, nhằm phát triển mạnh khu vực kinh tế này làm trụ cột cho nền kinh tế quốc dân và do quá trình đổi mới đã dần đi vào ổn định, tạo yếu tố thuận lợi cho các hoạt đông sản xuất. Xét về cơ cấu ngành sản xuất, phải kể đến sự phát triển và đóng góp lớn về giá trị tổng sản lượng của ngành sản xuất thực phẩm, nhiên liệu, hoá chất – phân bón – cao su và sản xuất vật liệu xây dựng.Trong kế hoạch 5 năm (1991 - 1995) lĩnh vực công nghiệp đã thu được một số thành tựu . Tuy nhiên, sản xuất công nghiệp thời kỳ này cũng tồn tại một số hạn chế nhất ®Þnh. 2.2. H¹n chÕ. - NhÞp ®é t¨ng tr­ëng c«ng nghiÖp nh÷ng n¨m nµy kh¸ cao (kho¶ng 13%). Tuy nhiªn, nhÞp ®é t¨ng tr­ëng n¨m sau so s¸nh víi n¨m tr­íc t¨ng kh«ng ®¸ng kÓ: N¨m 1993-1994 chØ t¨ng thªm 1,1% (tõ 12,6 lªn 13,7); N¨m 1994-1995 hÇu nh­ kh«ng t¨ng thªm ( t¨ng 0,2%). Nh÷ng sè liÖu nµy chøng tá néi lùc nÒn kinh tÕ n­íc ta nãi chung vµ ngµnh c«ng nghiÖp nãi riªng lµ ch­a ®ñ m¹nh. - S¶n xuÊt c«ng nghiÖp trong nh÷ng n¨m nµy diÔn ra ch­a ®ång ®Òu ë c¸c khu vùc kinh tÕ. Khu vùc kinh tÕ quèc doanh cã b­íc ph¸t triÓn m¹nh mÏ nhÊt, chiÕm tû lÖ lín trong tæng s¶n phÈm ngµnh c«ng nghiÖp (n¨m 1995, c«ng nghiÖp quèc doanh chiÕm 72%), trong khi ®ã, c«ng nghiÖp tËp thÓ vµ t­ nh©n chØ ®¹t h¬n 27%. Khu vùc kinh tÕ ngoµi quèc doanh cã b­íc ph¸t triÓn ®¸ng kÓ nhÊt lµ trong khu vùc kinh tÕ t­ nh©n vµ kinh tÕ hçn hîp. Tuy nhiªn, tû träng vÉn rÊt nhá so víi tû träng khu vùc kinh tÕ quèc doanh. - C¬ së s¶n xuÊt c«ng nghiÖp nh÷ng n¨m nµy cã sù mÊt c©n ®èi lín theo khu vùc ®Þa lý. C¸c ngµnh s¶n xuÊt chñ yÕu tËp trung ë hai khu vùc : §«ng Nam Bé vµ §ång b»ng S«ng Hång. MiÒn nói vµ trung du, nh÷ng n¬i cã c¬ së vËt chÊt kh«ng thuËn lîi cã mËt ®é ph©n bè vµ tû träng gi¸ trÞ tæng s¶n l­îng thÊp (vïng rõng nói vµ trung du phÝa b¾c, vïng khu 4 cò, T©y Nguyªn). Sù ph©n bè bÊt hîp lý theo l·nh thæ kh«ng ph¸t huy hÕt thÕ m¹nh vµ tiÒm n¨ng cña tõng vïng, c¶n trë tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ chung c¶ n­íc. - VÒ c¬ cÊu s¶n phÈm chñ yÕu tËp trung vµo s¶n xuÊt c¸c mÆt hµng tiªu dïng, phôc vô s¶n xuÊt ( ho¸ chÊt, ph©n bãn, cao su, ®iÖn n¨ng vµ vËt liÖu x©y dùng). MÆt hµng cã hµm l­îng kü thuËt, hµng tiªu dïng chÊt l­îng cao ch­a ®­îc tró träng ph¸t triÓn. Do yÕu kÐm vÒ tr×nh ®é qu¶n lý, ho¹ch ®Þnh x©y dùng ph¸t triÓn, thiÕu kinh nghiÖm trong qu¸ tr×nh l·nh ®¹o toµn ngµnh kinh tÕ ®i theo c¬ chÕ thÞ tr­êng nªn s¶n xuÊt c«ng nghiÖp 5 n¨m (1991 - 1995) cã tån t¹i mét sè h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. Nh÷ng h¹n chÕ nµy mét mÆt lµm c¶n trë tèc ®é ph¸t triÓn c«ng nghiÖp trong thêi gian nµy, mét mÆt gióp nhµ l·nh ®¹o rót ra nh÷ng kinh nghiÖm quý b¸u cho c«ng cuéc x©y dùng kinh tÕ giai ®o¹n tiÕp theo. Tãm l¹i, trong 5 n¨m (1991- 1995) nÒn c«ng nghiÖp n­íc ta cã b­íc ph¸t triÓn kh¸ nhanh: XÐt ë tÇm vÜ m«, lµ sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu ngµnh s¶n xuÊt míi nhÊt lµ trong thµnh phÇn kinh tÕ ngoµi quèc doanh; Khu vùc kinh tÕ quèc doanh ®­îc ®Çu t­ ph¸t triÓn m¹nh vµ trë thµnh trô cét cña nÒn kinh tÕ. Trong kho¶ng thêi gian nµy, ngµnh c«ng nghiÖp ®ãng gãp mét khèi l­îng cña c¶i vËt chÊt t­¬ng ®èi lín vµo c¬ cÊu tæng s¶n phÈm nÒn kinh tÕ quèc d©n; Nhµ x­ëng vµ co së vËt chÊt ngµnh c«ng nghiÖp ®­îc x©y dùng nhanh chãng; Nh÷ng thµnh tùu ngµnh c«ng nghiÖp ®¹t ®­îc ®· gãp phÇn lµm thay ®æi bé mÆt kinh tÕ ViÖt Nam, t¹o nhiÒu viÖc lµm cho ng­êi lao ®éng, t¨ng møc thu nhËp kinh tÕ theo ®Çu ng­êi vµ tõng b­íc n©ng cao chÊt l­îng cuéc sèng cña nh©n d©n. XÐt ë tÇm vi m«, sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nh÷ng n¨m nµy kÐo theo qóa tr×nh thay ®æi c¬ cÊu lao ®éng trong c¶ n­íc, nhÊt lµ trong giai cÊp c«ng nh©n. TÊt c¶ nh÷ng hÖ qu¶ nµy lµ sù nèi tiÕp thµnh qu¶ cña nh÷ng n¨m tr­íc ®ã, ®ång thêi tiÕp tôc ph¸t triÓn trªn c¬ së nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cña 5 n¨m nµy, theo sù dÉn d¾t cña kinh tÕ thÞ tr­êng d­íi sù l·nh ®¹o cña §¶ngvµ nhµ n­íc. BiÕn ®æi c¬ cÊu giai cÊp c«ng nh©n 1991- 1995. Quan niÖm vÒ giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam.(1) ViÕt l¹i theo. NguyÔn Thanh TuÊn, Giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam thùc tr¹ng, quan niÖm vµ ®Þnh h­íng chÝnh s¸ch.( t¹p chÝ céng s¶n, sè 118 n¨m 2006) Tõ thùc tÕ vµ ®èi chiÕu víi quan niÖm cña c¸c nhµ kinh ®iÓn chñ nghÜa M¸c – Lªnin, cã thÓ tiÕp cËn giai cÊp c«ng nh©n tõ hai ph­¬ng diÖn cã quan hÖ víi nhau lµ: Ph­¬ng thøc lao ®éng – s¶n xuÊt vµ ®Þa vÞ kinh tÕ x· héi. Ph­¬ng thøc lao ®éng – s¶n xuÊt: GCCN lµ s¶n phÈm ®ång thêi lµ chñ thÓ cña s¶n xuÊt c«ng nghiÖp víi c¸c tÝnh chÊt: - §­îc tuyÓn mé tõ nhiÒu giai cÊp, tÇng líp x· héi kh¸c nhau, nhÊt lµ giai cÊp n«ng d©n. - ViÖc lµm vµ ®êi sèng GCCN g¾n víi s¶n xuÊt c«ng nghiÖp hoÆc cã tÝnh c«ng nghiÖp vµ chñ yÕu g¾n víi c¸c trung t©m c«ng nghiÖp; ®« thÞ. - Lµ nh÷ng ng­êi thî cã chuyªn m«n kü thuËt nhÊt ®Þnh, phï hîp víi tr×nh ®é lùc l­îng s¶n xuÊt cña x· héi (s¶n xuÊt c«ng nghiÖp c¬ khÝ ho¸, s¶n xuÊt tù ®éng ho¸). - Chñ yÕu sèng b»ng søc lao ®éng, nguån thu nhËp chÝnh lµ tiÒn c«ng vµ còng cã thÓ cã cæ phÇn ,cæ phiÕu. - Cã t©m lý v« s¶n quèc tÕ vµ lèi sèng c«ng nghiÖp - ®« thÞ. §Þa vÞ kinh tÕ - x· héi: GCCN ®ãng vai trß chñ ®éng vµ tiªn phong trong nÒn kinh tÕ – x· héi. V.I.Lª-nin ®· kh¼ng ®Þnh: d­íi chñ nghÜa x· héi, kÓ c¶ trong thêi kú qu¸ ®é, GCCN lµ “lùc l­îng s¶n xuÊt hµng ®Çu”, do ®ã trong nÒn s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, cã tÝnh c«ng nghiÖp GCCN còng gi÷ ®Þa vÞ nh­ vËy. Giai cÊp nh÷ng ng­êi lao ®éng c«ng nghiÖp vµ cã tÝnh c«ng nghiÖp kh«ng chØ cã ®éi ngò nh÷ng ng­êi lao ®éng c«ng nghiÖp c¬ khÝ, mµ gåm c¶ c«ng nh©n n«ng nghiÖp, th­¬ng nghiÖp…nh­ Ph. ¡ng-ghen ph©n tÝch trong t¸c phÈm “t×nh c¶nh cña giai cÊp lao ®éng ë Anh”(1844). C. M¸c, vµo nh÷ng n¨m 1850-1860, khi xem xÐt qu¸ tr×nh l­u th«ng c¶ t­ b¶n, ®· coi nh©n viªn v¨n phßng, nh©n viªn th­¬ng nghiÖp lµ c«ng nh©n lµm thuª cã tÝnh chuyªn m«n cao h¬n lao ®éng trung b×nh. Ngµy nay, ®éi ngò nµy ®­îc c¸c nhµ qu¶n lý Mü gäi lµ “knowledge employees”, tøc lµ “nh©n viªn tri thøc”. Trong thµnh phÇn giai cÊp nh÷ng ng­êi lao ®éng c«ng nghiÖp vµ cã tÝnh c«ng nghiÖp cßn cã ®éi ngò “v« s¶n tri thøc” nh­ Ph. ¡ng-ghen ®· x¸c ®Þnh trong th­ “Göi ®¹i héi quèc tÕ sinh viªn x· héi chñ nghÜa”(1893). ¤ng cho r»ng “v« s¶n tri thøc” ®­îc h×nh thµnh tõ ®éi ngò sinh viªn, tøc lµ nh÷ng c«ng nh©n kü thuËt cã tr×nh ®é ®¹i häc ë “ bªn c¹nh vµ trong hµng ngò nh÷ng ng­êi b¹n cña nã – c¸c c«ng nh©n thñ c«ng nghiÖp”. Ngµy nay, ®éi ngò nµy ®­îc biÕt d­íi thuËt ng÷ ngµy cµng th«ng dông lµ “knowledge Worker” tøc lµ “ng­êi lao ®éng tri thøc”. C«ng nh©n ViÖt Nam lµ mét bé phËn cña c«ng nh©n quèc tÕ, v× vËy còng sÏ mang nh÷ng ®Æc ®iÓm míi cña c«ng nh©n thÕ giíi. Víi lËp luËn trªn ®©y cã thÓ ®Þnh nghÜa: GCCN ViÖt Nam lµ tËp ®oµn (hay céng ®ång) nh÷ng ng­êi lao ®éng c«ng nghiÖp vµ cã tÝnh c«ng nghiÖp trong nÒn s¶n xuÊt vËt chÊt, cã xu h­íng ph¸t triÓn c¶ vÒ l­îng vµ chÊt,vµ lµ lùc l­îng s¶n xuÊt hµng ®Çu trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ®Êt n­íc. BiÕn ®æi c¬ cÊu giai cÊp c«ng nh©n (1991 - 1995). C«ng nh©n ViÖt Nam ®· hoµn thµnh sø mÖnh lÞch sö cña m×nh trong giai ®o¹n c¸ch m¹ng ®©n téc d©n chñ còng nh­ trong b­íc ®Çu x©y dùng c¬ së vËt chÊt, kü thuËt cho sù nghiÖp c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa. Nh­ng dÊu Ên lÞch sö còng ®Ó l¹i trong GCCN ViÖt Nam 3 ®Æc ®iÓm nÆng nÒ: Thø nhÊt: §ã lµ mét GCCN sinh ra tõ ®«ng ®¶o n«ng d©n cña nÒn n«ng nghiÖp l¹c hËu, s¶n xuÊt nhá. Thø hai: §ã lµ mét GCCN h×nh thµnh trong c¬ chÕ bao cÊp, rÊt xa l¹ víi kinh tÕ thÞ tr­êng. Thø ba: Mét GCCN tr­ëng thµnh trong mét nÒn c«ng nghiÖp chËm ph¸t triÓn. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy lµ t¸c nh©n cña khñng ho¶ng kinh tÕ x· héi cuèi thÕ kû XX ë n­íc ta. Bëi vËy, c¬ chÕ thÞ tr­êng míi chØ h×nh thµnh vµ vËn hµnh trong thêi gian ng¾n ( so víi mèc n¨m 1990), nh­ng ®· g©y ra nh÷ng biÕn ®æi s©u xa, nhiÒu mÆt trong ®êi sèng x· héi vµ t¸c ®éng m¹nh mÏ nhÊt vµo GCCN . Sù biÕn ®æi nµy tr­íc hÕt ë sè l­îng ®éi ngò c«ng nh©n, thø ®Õn lµ trong c¸c ngµnh vµ c¸c thµnh phÇn kinh tÕ. Sè l­îng c«ng nh©n. §éi ngò c«ng nh©n trong nh÷ng n¨m 1991 – 1995 t¨ng lªn kh«ng ®¸ng kÓ, n¨m 1995 cã kho¶ng 6 triÖu ng­êi (n¨m 1986 cã kho¶ng 4,5 triÖu c«ng nh©n), chiÕm kho¶ng 55% tæng sè lùc l­îng lao ®éng phi n«ng nghiÖp. Lùc l­îng c«ng nh©n cã mÆt kh¾p mäi ngµnh vµ mäi thµnh phÇn kinh tÕ. Nh­ng tËp trung chñ yÕu trong c¸c ngµnh c«ng nghiÖp vµ lùc l­îng nµy vÉn gi÷ vÞ trÝ träng yÕu träng yÕu nhÊt trong nÒn kinh tÕ quèc d©n. Sè l­îng c«ng nh©n ph©n bè kh«ng ®Òu nhau gi÷a c¸c ngµnh s¶n xuÊt. Ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn tËp trung sè l­îng c«ng nh©n cao nhÊt; sau ®ã ®Õn ngµnh x©y dùng, n«ng nghiÖp (bé phËn c«ng nh©n trong c¸c n«ng tr­êng, trang tr¹i), thø ®Õn lµ l©m nghiÖp, giao th«ng vËn t¶i, s¶n xuÊt ph©n phèi ®iÖn – khÝ ®èt vµ n­íc, th­¬ng nghiÖp – söa ch÷a xe cã ®éng c¬. L­îng c«ng nh©n cña mçi ngµnh s¶n xuÊt cã gia t¨ng, tuy nhiªn kh«ng nhiÒu. Ngµnh t¨ng nhanh nhÊt lµ c«ng nh©n c«ng nghiÖp (nhÊt lµ c«ng nghiÖp chÕ biÕn), th­¬ng nghiÖp – cung øng vËt t­ – söa ch÷a xe cã ®éng c¬. C«ng nh©n c«ng nghiÖp ë ngµnh khai th¸c má vµ chÕ biÕn vÉn lµ lùc l­îng chiÕm tû träng cao nhÊt trong lùc l­îng c«ng nh©n. Trong 5 n¨m ( 1991 - 1995) lùc l­îng nµy chiÕm kho¶ng 2,5 triÖu ng­êi, chiÕm kho¶ng trªn 40% tæng sè c«ng nh©n n­íc ta. Lùc l­îng c«ng nh©n trong nhãm ngµnh th­¬ng nghiÖp – söa ch÷a xe cã ®éng c¬ - m« t« xe m¸y vµ ®å dïng c¸ nh©n cã sè l­îng ®«ng thø 2, kho¶ng trªn 1,5 triÖu ng­êi, chiÕm 25% tæng sè c«ng nh©n. Sè c«ng nh©n x©y dùng kho¶ng 90 v¹n ng­êi, chiÕm kho¶ng 15% tæng sè c«ng nh©n. C«ng nh©n vËn t¶i - kho b·i vµ th«ng tin liªn l¹c kho¶ng 65 v¹n ng­êi, chiÕm kho¶ng 10%. C«ng nh©n trong ngµnh thuû s¶n cã 55 v¹n ng­êi, chiÕm 9% tæng sè c«ng nh©n, cßn l¹i lµ thuéc c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c.(1) PGS.TS NguyÔn §×nh Lª, BiÕn ®æi c¬ cÊu XHVN thÕ kû XX,tr 290. Cã thÓ thÊy r»ng: S¶n xuÊt c«ng nghiÖp trong 5 n¨m (1991 - 1995) cã b­íc ph¸t triÓn kh¸ m¹nh, nhiÒu ngµnh s¶n xuÊt míi ra ®êi thu hót ®«ng nguån lao ®éng. Tuy nhiªn, sè l­îng c«ng nh©n trong thêi gian nµy l¹i t¨ng rÊt Ýt. Lý do lµ nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp cã tèc ®é t¨ng tr­ëng kh¸ cao nh­: ®iÖn, nhiªn liÖu, luyÖn kim…®Òu lµ nh÷ng ngµnh thu hót Ýt lao ®éng, mÆt kh¸c do nhiÒu xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp ®· gi¶m sè lao ®éng trong qu¸ tr×nh ®æi míi. H¬n n÷a, c¸c ngµnh s¶n xuÊt ®­îc ®Çu t­ ph¸t triÓn m¹nh chñ yÕu tËp trung trong c«ng nghiÖp quèc doanh, ®©y ®Òu lµ nh÷ng c«ng tr×nh lín, c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, nªn sö dông Ýt lao ®éng. Qu¸ tr×nh x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn nh÷ng n¨m nµy ®· t¸c ®éng ®Õn sù ph©n ho¸ c¬ cÊu GCCN trong c¸c khu vùc kinh tÕ. N¨m 1995, lùc l­îng c«ng nh©n quèc doanh chiÕm kho¶ng 35% lùc l­îng c«ng nh©n c¶ n­íc, c«ng nh©n ë khu vùc ngoµi quèc doanh chiÕm kho¶ng 65%. C¬ cÊu lùc l­îng c«ng nh©n theo thµnh phÇn kinh tÕ. C¬ cÊu ®éi ngò c«ng nh©n quèc doanh: + Theo khu vùc qu¶n lý: Ph©n theo khu vùc qu¶n lý, c«ng nh©n quèc doanh cã hai bé phËn: Trung ­¬ng qu¶n lý hoÆc ®Þa ph­¬ng qu¶n lý. Trong 5 n¨m (1991 - 1995), c«ng nghiÖp quèc doanh ph¸t triÓn m¹nh tuy nhiªn khu vùc nµy hµng n¨m l¹i kh«ng thu hót thªm lao ®éng. So víi n¨m 1991, lùc l­îng cña 2 khu vùc ®Õn n¨m 1995 ®Òu gi¶m vµ gi¶m trªn 10 v¹n ng­êi. Trong ®ã, lùc l­îng c«ng nh©n do ®Þa ph­¬ng qu¶n lý gi¶m kho¶ng 7 v¹n ng­êi, do trung ­¬ng qu¶n lý gi¶m kho¶ng 3 v¹n ng­êi. N¨m 1991, lùc l­îng c«ng nh©n do ®Þa ph­¬ng qu¶n lý chiÕm kho¶ng 58%, do trung ­¬ng qu¶n lý chiÕm 42%; §Õn n¨m 1995, lùc l­îng c«ng nh©n do trung ­¬ng qu¶n lý cßn gÇn 40%, do ®Þa ph­¬ng qu¶n lý chiÕm h¬n 60%. Nh­ vËy, lùc l­îng c«ng nh©n do ®i¹ ph­¬ng qu¶n lý cã t¨ng h¬n tr­íc. Sè l­îng c«ng nh©n quèc doanh trong thêi gian nµy gi¶m chñ yÕu do : NhiÒu c¬ së s¶n xuÊt quèc doanh khi vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr­êng, ph¶i chÞu søc c¹nh tranh lín, h¬n n÷a thiÕu kinh nghiÖm ®iÒu hµnh s¶n xuÊt, l¹i chÞu nh÷ng t¸c ®éng cña bèi c¶nh quèc tÕ nªn nhiÒu ngµnh s¶n xuÊt ph¶i dõng s¶n xuÊt hoÆc gi¶i thÓ, kÐo theo sè l­îng c«ng nh©n gi¶m. Nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt tån t¹i ®­îc ph¶i n©ng cao n¨ng lùc s¶n xuÊt, n©ng cao chÊt l­îng s¶n phÈm, muèn vËy ph¶i ®Çu t­ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, cã tÝnh tù ®éng ho¸ cao. HÖ th«ng s¶n xuÊt míi nµy ®ßi hái Ýt lao ®éng. Mét lÝ do còng quan träng n÷a ph¶i kÓ ®Õn sù ra ®êi cña khu vùc kinh tÕ ngoµi quèc doanh. Khu vùc s¶n xuÊt nµy ®· l«i kÐo mét l­îng c«ng nh©n nhÊt ®Þnh tõ khu vùc quèc doanh sang lao ®éng trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt cña m×nh. Trong c¬ cÊu kinh tÕ – x· héi, c«ng nh©n quèc doanh n¾m vÞ trÝ quyÕt ®Þnh h­íng ph¸t triÓn cña toµn bé nÒn kinh tÕ – x· héi. Lùc l­îng c«ng nh©n quèc doanh do trung ­¬ng qu¶n lý lµ bé phËn quan träng n¾m nh÷ng ngµnh kinh tÕ then chèt nhÊt cña kinh tÕ quèc d©n. Lùc l­îng c«ng nh©n do ®Þa ph­¬ng qu¶n lý ngoµi vÞ trÝ chung cña GCCN, cßn cã vai trß to lín trong c«ng