Thiết kế tình huống xuất phát trong dạy học Hóa học theo phương pháp bàn tay nặn bột nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh trung học cơ sở

dạng hình thù của cacbon và nêu tình huống xuất phát: Hãy tìm những sự đối lập của cacbon trong video clip. Tại sao có những sự khác biệt đó của cacbon? Khi nhận ra các quan niệm ban đầu của bản thân về nguyên tố cacbon là chưa chính xác, sẽ tạo cho HS nhu cầu nhận thức về cacbon, mong muốn được hiểu biết Phần 3. ĐÁNH GIÁ PHÁT TRIỂN NĂNG lỰc NGƯỜI HỌc 329 một cách tường minh về nguyên tố này. b. Khai thác sự đa dạng trong các đề xuất của HS Ý tưởng thiết kế Trong DH theo PP BTNB, HS luôn được khuyến khích đề xuất và bảo vệ quan điểm của cá nhân, vì vậy trong mỗi chủ đề HT các đề xuất của các em sẽ rất đa dạng, trong đó có cả những đề xuất mà GV chưa dự đoán trước. GV cần phải linh hoạt sắp xếp, phân loại các ý kiến đề xuất, khéo léo khai thác sự đa dạng đó làm tình huống xuất phát trong thiết kế bài học. Ví dụ: Để sản xuất vỏ máy bay cần có những vật liệu nào? HS sẽ có rất nhiều đề xuất: các kim loại như: sắt, nhôm, đồng, chì, thiếc kẽm... GV khéo léo khai thác và thiết kế tình huống xuất phát cho nội dung HT về “Nhôm”. “Để bay được trong không trung, đòi hỏi các nhà thiết kế phải giảm khối lượng và tăng độ bền trong từng chi tiết cũng như cả hệ thống cấu trúc của máy bay, vậy trong các đề xuất trên, chúng ta nên chọn vật liệu nào?”. c. Khai thác ý tưởng sáng tạo của HS trong thiết kế phương án thí nghiệm của HS Ý tưởng thiết kế: Quá trình HT theo PP BTNB đòi hỏi HS phải đặt ra các giả thuyết và đề xuất các phương án thực nghiệm để xác minh giả thuyết nhằm bảo vệ quan điểm của mình. Các ý tưởng thiết kế phương án thực nghiệm của các em rất đa dạng và mang tính sáng tạo, GV nên trân trọng các ý tưởng này, không nên bình luận đúng sai hay bác bỏ mà nên khéo léo định hướng để các em có thể thực hiện các ý tưởng của mình, tự kiểm chứng và nhận ra kiến thức mới. Thiết kế phương án thực nghiệm không chỉ là các thí nghiệm mà còn nhiều hình thức khác, tạo nên sự đa dạng, phong phú về phương tiện để HS thực hiện ý tưởng một cách sáng tạo. Nhiệm vụ của người GV là phải biết làm chủ các hình thức thực nghiệm đó để có thể phán đoán khả năng thành công của các ý tưởng, từ đó thiết kế thành tình huống có vấn đề trong thiết kế bài học. Ngoài thí nghiệm hóa học, các hình thức thực nghiệm khác có thể là: - Quan sát trực tiếp hay có sử dụng dụng cụ: Sự quan sát này được định hướng bởi cách đặt vấn đề chính xác, dẫn HS đến việc quan sát tập trung và chính xác một yếu tố nhằm thử nghiệm một giả thuyết. Ví dụ: Quan sát các mẫu kim loại hoặc các mẫu vật của cacbon, các loại quặng, các loại phân bón hóa học... Kỷ yếu Hội tHảo quốc tế CáC vấn đề mới trong khoa họC giáo dụC: tiếp Cận liên ngành và xuyên ngành330 - Mô hình hóa: tạo ra hay sử dụng một mô hình, maket để có thể hiểu được hiện tượng. Ví dụ: Mô hình về các loại mạng tinh thể, quy trình sản xuất axit sunfuaric... - Điều tra và tham quan: được tiến hành để HS tiếp xúc với môi trường ở địa phương, thu thập các vật liệu, các thông tin... gợi ra các thắc mắc từ đó GV thiết kế tình huống xuất phát. Ví dụ: Đưa HS đến tham quan các vùng nuôi thủy sản để quan sát máy quạt khí trong hồ nuôi, quá trình khử trùng đáy hồ trước và sau mỗi mùa vụ nuôi thủy sản; tham quan các cơ sở sản xuất vôi... - Tìm kiếm tài liệu: cách này có thể thay thế cho việc thực nghiệm trực tiếp khi không thể tiến hành các thực nghiệm. Ví dụ: Tra cứu tài liệu về khối lượng riêng của nhôm và khối lượng riêng nhỏ hơn 5g/cm3 để so sánh và xác định nhôm là kim loại nhẹ. 3. Kết luận Thiết kế tình huống xuất phát tốt là pha đặc trưng của PPBTNB nhằm đặt HS vào tình huống có vấn đề, tạo động lực đề xuất các giả thuyết nghiên cứu và phương án thực nghiệm tìm tòi..., tạo tiền để để phát triển NL GQVĐVST. Bài báo đã đề xuất những tiêu chuẩn của một tình huống xuất phát tốt, quy trình thiết kế và các hướng thiết kế tình huống xuất phát trong PP BTNB vận dụng cho dạy học phần Hóa học vô cơ ở THCS. Hy vọng bài báo sẽ góp phần triển PP BTNB, một PP dạy học tích cực nhằm phát triển NL GQVĐVST cho HS. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn Thị Minh An (2015), “Sử dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong dạy học môn Hóa học lớp 8 Trung học cơ sở”, Tạp chí Khoa học Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, số 8 (74), tr. 94-104. 2. Lê Thị Đặng Chi và Trần Trung Ninh (2017), “Thiết kế bộ công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh THCS và thử nghiệm dạy học Hóa học theo phương pháp Bàn tay nặn bột”. Kỷ yếu hội thảo khoa học quốc tế xu hướng phát triển giáo dục trong thế giới toàn cầu hóa. Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh, tr. 475-482. 3. Phạm Ngọc Định, Nguyễn Ngọc Yến và Lương Việt Thái (2012), Phương pháp Bàn tay nặn bột trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội, môn Khoa học ở trường tiểu học, Bộ Giáo dục và Đào tạo. Phần 3. ĐÁNH GIÁ PHÁT TRIỂN NĂNG lỰc NGƯỜI HỌc 331 4. Nguyễn Vinh Hiển (Chỉ đạo nội dung), Phạm Ngọc Định và Nguyễn Xuân Thành (2011), Phương pháp Bàn tay nặn bột trong dạy học các môn Khoa học ở trường Tiểu học và Trung học cơ sở, Dự án THCS vùng khó khăn nhất - Tài liệu tập huấn thí điểm. 5. Gorger Charpak (Chủ biên) (Người dịch: Đinh Ngọc Lân) (1999), Bàn tay nặn bột - Khoa học ở trường tiểu học, NXB Giáo dục. 6. Cao Thị Thặng và Phạm Thị Bích Đào (2014), “Bước đầu áp dụng phương pháp Bàn tay nặn bột theo hướng phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh Trung học phổ thông trong dạy học Hóa học”, Tạp chí Khoa học Giáo dục, số 108, tr. 11. 7. Cao Thị Thặng và Nguyễn Thị Thu Hằng (2012), “Bước đầu nghiên cứu áp dụng phương pháp bàn tay nặn bột ở bộ môn hóa học theo hướng phát triển một số năng lực cho học sinh phổ thông”, Tạp chí Giáo dục, số 283 tháng 4/2012, tr. 51-53. 8. Cao Thị Thặng và Lê Ngọc Vịnh (2014), “Thiết kế bộ công cụ đánh giá kết quả dạy học theo phương pháp bàn tay nặn bột trong môn Hóa học”, Tạp chí Giáo dục, số 341 (kì 1 tháng 9), tr. 51-53. 9. Ths. Nguyễn Thị Thủy và PGS.TS. Đỗ Hương Trà (2015), “Bồi dưỡng năng lực giải quyết vấn đề qua vận dụng tiến trình dạy học của Lamap trong dạy học Vật lý”, Tạp chí Giáo dục, số đặc biệt, tháng 10/2015, tr.133-135. 10. Đỗ Hương Trà (2013), Lamap một phương pháp dạy học hiện đại, NXB ĐHSP Hà Nội. 11. Phạm Ánh Tuyết và các cộng sự, (2016), “Vận dụng dạy học “bàn tay năn bột” để dạy học nội dung kiến thức “nguyên tố và hợp chất cụ thể” trong dạy học Hóa học ở Trường Trung học cơ sở Thanh Nưa – huyện Điện Biên – tỉnh Điện Biên”, Tạp chí Khoa học Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, số 61 (6A), tr. 174 – 185. 12. Lê Ngọc Vịnh và Cao Thị Thặng (2014), “Thiết kế và tổ chức các họat động dạy học tích cực theo phương pháp Bàn tay nặn bột trong môn Hóa học nhằm nâng cao hiệu quả dạy học”, Tạp chí Khoa học giáo dục, số 109, tr. 52-45. Kỷ yếu Hội tHảo quốc tế CáC vấn đề mới trong khoa họC giáo dụC: tiếp Cận liên ngành và xuyên ngành332 DESIGNING STARTING SITUATIONS IN TEACHING CHEMISTRY BASED ON THE HANDS-ON METHOD TO DEVELOP PROBLEM-SOLVING AND CREATIVE ABILITIES FOR SECONDARY SCHOOL STUDENTS Abstract: The designing starting situation in Hands on method is a difficult task. The original conception is only revealed by students when teachers create a good starting situation which puts them in a problematic state as if there is an inner conflict that needs to be solved. Based on theoretical and practical research on the Hands-on method and problem solving and creative ability of secondary school students, this article will clarify the following issues: - Standard of a good starting situation; - Design process of starting situations; - Design directions of starting situation in teaching chemistry in secondary school according to the method Hands-on to develop problem solving and creative abilities for students. Keywords: Capacity, Problem-solving and creative, Chemistry teaching; Hands- on method, starting situations.