“Thiên chức của nhà văn” qua tác phẩm “Nghệ nhân và Margarita” của M.A. Bulgakov

31 “THIÊN CHỨC CỦA NHÀ VĂN” QUA TÁC PHẨM “NGHỆ NHÂN VÀ MARGARITA” CỦA M.A. BULGAKOV ThS Đỗ Thị Hồng Nhung Mikhail Afanasyevich Bulgakov là một trong những nhà văn lớn nhất và kỳ bí nhất của nước Nga, hành trình cuộc đời, hành trình văn chương của ông trên dưới trăm năm đầy gian nan thăng trầm nhưng hướng về bất tử. Bulgakov theo đuổi một bút pháp trào phúng chua cay, ở ông có một bản lĩnh nghệ thuật cao cường, không khoan nhượng trước chế độ. Mối quan tâm đối với sự nghiệp sáng tác của Bulgakov mỗi ngày một tăng ở Nga và nhiều nơi trên thế giới, tính “thời sự” của cuộc đời và tác phẩm của ông không hề giảm. Bulgakov quan niệm văn chương phải phản ảnh và thể hiện được cuộc sống một cách chân thực nhất. Với ông khi nhà văn cầm bút viết nên một tác phẩm thì phải có trách nhiệm với tác phẩm của mình, trách nhiệm với xã hội, với loài người. Điều này được thể hiện rõ qua nhân vật Nghệ nhân trong tác phẩm “Nghệ nhân và Margarita”. Trong bài báo khoa học này chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về tác phẩm “Nghệ nhân và Margarita” và quan niệm “thiên chức của nhà văn” của Bulgakov. Từ khóa: Nghệ Nhân và Margarita; nhà văn trào phúng, giả tưởng, hiện thực; quyết liệt chống đối; xã hội Xô Viết; trách nhiệm nhà văn. I. “Nghệ nhân và Margarita” – tác phẩm vượt thời gian Tiểu thuyết ―Nghệ nhân và Margarita‖ được coi là đỉnh cao trong sự nghiệp sáng tác của Bulgakov. Trong di sản văn học nhân loại không ít những tác phẩm để đến được bạn đọc phải trải qua bao gian truân, tốn bao công sức, nhưng một số phận như ―Nghệ nhân và Margarita‖ quả thật hiếm có. Ðược viết trong mười hai năm, bắt đầu từ năm 1928 với cái tên dự định là ―Tiểu thuyết về quỷ sứ‖, bị xé, bị đốt, viết đi viết lại bảy lần; cho đến năm 1940 nằm trên giường bệnh, mắt lòa, Bulgakov vẫn đọc cho vợ sửa chữa; sau khi nhà văn qua đời, người vợ tận tụy là Elena Sergheevna Bulgakova cùng bạn bè và những người hâm mộ ông sau hơn một phần tư thế kỷ chạy vạy mới công bố được tác phẩm bị cắt xén ―một cách man rợ‖ (lời của tiến sĩ Laksin, nhà nghiên cứu Bulgakov hàng đầu ở Nga) trên tờ tạp chí Moskva [4]. Nhưng ngay ở dạng lược bỏ này cuốn tiểu thuyết cũng gây nên chấn động lớn; nhiều người đã tìm cách đánh máy, thậm chí chép tay những đoạn bị cắt bỏ, tỉ mỉ dán thêm vào các trang tạp chí để có được trọn vẹn tác phẩm - hiện nay nhiều tủ sách gia đình ở Nga còn lưu giữ những ―ấn phẩm‖ dày cộm đó mà K. Simonov gọi là ―chứng liệu của thời đại‖ [1]. Năm 1973, ―Nghệ nhân và Margarita‖ lần đầu tiên xuất bản đầy đủ bằng tiếng Nga, và lập tức được dịch ra tiếng Anh ở Anh và Mỹ; tiếng Pháp ở Pháp và Thụy Sĩ; 32 tiếng Hi Lạp in ba lần hai bản dịch. Rồi tiếng Thổ Nhĩ Kỳ, Nhật Bản, Ðức, Rumani... Cho đến năm 1975, ở Budapest ra liên tiếp bốn lần (1969, 1970, 1971, 1975)... Ðược nhiều lần đưa lên sân khấu (kịch nói, nhạc kịch) ở Moskva và nhiều nước khác; được nhiều lần dựng thành phim truyện, phim truyền hình. Khắp nơi bùng nổ những cuộc tranh luận về chủ đề tư tưởng, về thi pháp, hình tượng nhân vật của tác phẩm. Ở Nga và nước ngoài lần lượt xuất hiện nhiều công trình nghiên cứu lớn về cuốn tiểu thuyết. Người ta nhận thấy rằng, đây là một miền đất vô tận cho các khám phá, càng khám phá bao nhiêu càng xuất hiện thêm nhiều vấn đề hấp dẫn và bí ẩn bấy nhiêu. Tác phẩm thể hiện thiên tài tuyệt diệu của Bulgakov như một nhà văn trào phúng, giả tưởng và hiện thực. Sự kiện trong tác phẩm được miêu tả xảy ra tại Moskva những năm 20-30, thời kỳ sau chính sách Kinh tế mới. Đám khán giả hám sống phè phỡn, tham lam, trụy lạc trong buổi biểu diễn ảo thuật tại nhà hát Tạp kỹ. Chuyện về ông Chủ tịch Hội đồng nhà cửa Nikanor Ivanovich thiển cận, hay ăn hối lộ. Chuyện trào phúng về ban phụ trách nhà hát Tạp kỹ, cửa hàng dành cho người nước ngoài, Ủy ban biểu diễn. Trào phúng của Bulgakov không chỉ gay gắt ở thái độ thể hiện, mà còn rất thâm trầm. Một bộ com lê không người thản nhiên ngồi trong ghế bành ký các giấy tờ, quyết định một cách chính xác, chuẩn mực không kém gì ông Chủ nhiệm vẫn ngồi trong bộ quần áo đó. Một cơ quan có ông thủ trưởng chỉ chăm chăm tổ chức các hoạt động xã hội, bắt nhân viên tập hát tập thể, và thật lạ lùng: mặc dù phải hát trái với ý muốn của mình, mặc dù mỗi người ở các vị trí khác nhau, nhưng tất cả vẫn hát rất đều, dường như dưới một cây gậy chỉ huy vô hình đầy quyền lực... Nhưng phức tạp hơn, sâu sắc hơn, với tư cách một đối tượng trào phúng của Bulgakov, là hình tượng Berlioz, Chủ tịch Hội nhà văn Moskva, tổng biên tập tạp chí lớn, dung túng cho các nhà phê bình, vu khống, tuyên truyền học thuyết ―sau khi đầu bị cắt, cuộc sống con người cũng chấm dứt, con người biến thành tro bụi và đi vào cõi vô sinh‖ [3]. Thực chất đây là thái độ tự mãn duy lý mang danh ―duy vật‖, toan tính ―lên kế hoạch‖ và ―điều hành‖ mọi hình thức của cuộc sống, phủ nhận mù quáng, thô bạo và ngu dốt tất cả những gì không nằm trong công thức sơ lược đưa từ trên xuống. Mục đích của Berlioz không phải phê phán, mà là xóa bỏ các giá trị đạo đức, thẩm mỹ truyền thống nhân loại đã đạt được qua phát triển. Bulgakov quyết liệt chống lại học thuyết giáo điều, thực chất là ngu dân đó, bởi nó làm nảy sinh thái độ sống thực dụng thô bạo, biến cuộc đời con người thành sự tồn tại thiển cận, nghèo nàn về tinh thần. ―Ðáp lại lời khẳng định của hai nhà văn rằng không những Chúa Trời, mà cả quỷ sứ cũng không tồn 33 tại, chúa quỷ Voland ngơ ngác hỏi: ―Mà sao các ngài lại thế, động tới cái gì cũng đều không cả!‖[3]. Ðối với tác giả, sự thật, hiện thực cuộc sống, cái bằng cứ thứ bảy, là tiêu chí cao nhất, là bằng cứ không thể chối cãi của chân lý. Cùng nhóm sự kiện và nhân vật trào phúng là các nhân vật ma quái: chúa quỷ Satan - Voland và đoàn tùy tùng. Phần lớn số trang của tiểu thuyết đã dành để mô tả những gì mà chúa quỷ Voland và đoàn tùy tùng đã ―quậy tưng‖ thành phố Moskva lên theo cách nào. Chỉ ba ngày đêm đến ―du lịch‖ Moskva, nhóm này đã quấy đảo, dồn hút lên bề mặt cuộc sống tất cả những gì xấu xa, ác độc, rọi vào đó những luồng sáng khuếch đại gay gắt đến mức bạn đọc không phải ai cũng chấp nhận nổi [8]. Bằng những phép thuật được sử dụng như thuốc thử, Voland đã buộc giới văn nhân tự lộn trái mình ra, bộc lộ những phẩm chất tồi tệ: Bất tài, dối trá, ăn bám và hám lợi. Nhóm sự kiện thứ hai gắn liền với số phận của Nghệ Nhân, tức là với cuộc đời và số phận văn chương của chính Bulgakov, với quan niệm của ông về nghệ thuật. Trong các bài nghiên cứu, hình tượng Nghệ Nhân thường được coi là ―cái tôi thứ hai‖ của tác giả. Không phải ngẫu nhiên sau nhiều tìm kiếm, Bulgakov đã đặt tên cho tác phẩm của mình là ―Nghệ nhân và Margarita‖. Thông qua hình tượng này, nhà văn tự bộc bạch mình, bộc bạch một cách trung thực, sâu sắc, đầy đủ những quan niệm nghệ thuật của mình. Bên cạnh Nghệ Nhân là nàng Margarita. Ðây là một trong những hình tượng phụ nữ tuyệt vời nhất của văn học Nga, mà nguyên mẫu là người vợ yêu quý của nhà văn Elena Sergheevna với tình yêu trong trắng, cao thượng của mình đã đi vào bất tử. Margarita là hiện thân của tình yêu vô bờ bến, vì tình yêu chấp nhận tất cả. Ðể cứu người tình, nàng sẵn sàng trở thành phù thủy, đi cùng quỷ sứ. Margarita là thần hộ mệnh của Nghệ Nhân, cũng như tình yêu là thần hộ mệnh của Nghệ Thuật - cặp bài trùng làm nên số phận [8]. Một nhóm sự kiện nữa trong ―Nghệ nhân và Margarita‖ là những sự kiện thuộc về lịch sử cổ đại, mà hai nhân vật chính là Ponti Pilat và Christ Giesu. Là một người nắm rất vững Kinh Thánh, Bulgakov coi Kinh Thánh không phải là một giáo điều tôn giáo, mà là một giá trị văn hóa của loài người, để từ đó rút ra những ý nghĩa triết học, đạo đức, thẩm mỹ. Trong tiểu thuyết ―Nghệ nhân và Margarita‖, Bulgakov dựa vào các truyền thuyết về cuộc đời và cái chết của chúa Giesu được ghi lại trong bốn cuốn sách Phúc Âm của Tân Ước mà tạo ra, như các nhà nghiên cứu nhận xét, một sách Phúc Âm mới, ―Phúc Âm của quỷ Voland‖. Thông qua hai hình tượng nhân vật lịch sử Ponti Pilat và Iesua Ha- 34 Notxri (tên gọi khác của Christ Giesu khi còn sống), Bulgakov đưa ra một vấn đề vĩnh cửu nhưng đồng thời luôn luôn là thời sự về trách nhiệm của cá nhân trước lịch sử, trước cuộc đời. Câu chuyện về Ponti Pilat và Iesua Ha-Notxri, theo lời K. Simonov, ―là một trong những trang tuyệt vời nhất của văn học Nga thế kỷ XX‖ [1]. Trong ―Nghệ nhân và Margarita‖ Bulgakov đã làm được cái mà hầu như không một nhà văn nào làm được: để cho nhân vật nhà văn của mình sáng tác ra một cuốn tiểu thuyết trọn vẹn, và cuốn tiểu thuyết đó đích thực là tuyệt tác. II. “Thiên chức của nhà văn” được thể hiện qua nhân vật Nghệ Nhân trong tác phẩm Như chúng ta đã nói ở trên hình tượng Nghệ Nhân trong tác phẩm cũng là ―cái tôi thứ hai‖ của tác giả. Qua hình tượng này, tác giả tự bộc bạch mình một cách sâu sắc, trung thực, đầy đủ những quan niệm của ông về nghệ thuật. Trong tác phẩm, tuy chi tiết về tiểu sử, diện mạo, tính cách của Nghệ Nhân được đưa ra không nhiều, nhưng bấy nhiêu cũng đủ để tạo nên sự trọn vẹn của hình tượng. Là người nghiên cứu lịch sử, làm việc ở viện bảo tàng, biết năm thứ tiếng, trong đó có hai thứ tiếng cổ là Latinh và Hi Lạp, dịch sách, đọc nhiều biết rộng, Nghệ Nhân đã chọn một đề tài lịch sử cổ đại, về Ponti Pilat và Iesua Ha-Notxri, cho cuốn tiểu thuyết của mình. Với kiến thức thu lượm được, với ―sự biết‖ cộng với những suy ngẫm trong lòng đòi hỏi phải được nói ra, tất cả những điều đó đã trở thành nhu cầu thôi thúc sáng tác của Nghệ Nhân. Trong cuốn tiểu thuyết này Bulgakov không kể về bản thân quá trình sáng tạo nghệ thuật. Qua hình tượng Nghệ Nhân, Bulgakov thể hiện cái thái độ đã được nghiệm trải của mình về bản chất, về cội rễ triết học của sự sáng tạo đó, về thiên chức, về bi kịch, chiến công của người nghệ sĩ và về ―phần thưởng‖ mà người nghệ sĩ xứng đáng được nhận. Trong ―Nghệ nhân và Margarita‖ có một câu được nói ra bởi miệng chúa quỷ Voland nhưng đã trở thành châm ngôn về số phận của Bulgakov cũng như số phận nghệ thuật: ―Các bản thảo không cháy‖ [3]. Ðó chính là một trong những quan niệm sâu sắc nhất, một niềm tin mãnh liệt nhất của nhà văn đối với văn chương, một cứu cánh của sự sáng tạo nghệ thuật. Cuốn tiểu thuyết của Nghệ Nhân bị đốt hủy, bản thân anh bị săn đuổi, bị khốn khổ, nhưng nghệ thuật chân chính, một khi đã được sáng tạo ra, sẽ tồn tại bất chấp tất cả, như cuộc sống, biến thành chính bản thân cuộc sống [6]. Cũng vì vậy mà các hình tượng hư cấu của văn học thế giới đi vào tác phẩm Bulgakov cùng với các hiện tượng của cuộc đời thực. Và Ponti Pilat, nhân vật do Nghệ Nhân sáng tạo ra trong cuốn tiểu thuyết của mình, gần hai nghìn năm ngồi trên mỏm đá đợi chờ lời phán quyết của Nghệ 35 Nhân. Ðồng thời, cũng ở đây tác giả đã chỉ ra một mặt khác của quan niệm về sự sáng tạo: cái trách nhiệm, cái nghĩa vụ, cái ―món nợ‖ của người nghệ sĩ, của nghệ thuật trước cuộc đời. Mặc dù căm ghét cuốn tiểu thuyết đã mang lại bao nhiêu tai họa cho mình, Nghệ Nhân cũng đã phải nói lời phán quyết cuối, giải thoát quan tổng trấn Ponti Pilat. Những đau khổ gánh chịu trong đời không làm chết đi bản chất cao thượng, nhân đạo của người nghệ sĩ. Bi kịch của Nghệ Nhân là ở chỗ anh không được người đương thời hiểu và đánh giá đúng. Nó cũng là bi kịch của đời riêng Bulgakov và nhiều thiên tài khác. Nhưng ở đây có điểm khác biệt giữa cuộc đời Nghệ Nhân và đời thực của nhà văn: Bulgakov đã đấu tranh quyết liệt cho số phận của mình, còn Nghệ Nhân thì không. Có lẽ điều khác biệt này thể hiện lập trường của Bulgakov trong nghệ thuật. Về điều này L. Ianovskaia - một nhà nghiên cứu Bulgakov viết: ―Nghệ Nhân không phải là chiến sĩ. Nghệ Nhân là nghệ sĩ. Mỗi người cần phải là chính mình. Và Nghệ Nhân, hơn bất kì một ai khác, đã sống đúng là mình - là hiện thân vừa của sức mạnh vô biên, vừa của sự yếu đuối vô bờ của sự sáng tạo. Tất nhiên, mỗi nhà văn, như bất kì một nghệ sĩ nào, cũng mong muốn thành đạt. Nhưng một nhà văn lớn không chỉ sáng tác vì sự thành đạt. Bởi vì ý nghĩa của sự sáng tạo dù sao cũng không ở sự thành đạt, mà là ở trong một cái gì khác. Mục đích của sự sáng tạo là sáng tạo, và sự đánh giá tối cao đối với sự sáng tạo là sự tự đánh giá của chính bản thân người nghệ sĩ. Và nghĩa vụ của nhà văn, nói thẳng ra, kết thúc khi tác phẩm của anh ta kết thúc. Cuộc đấu tranh vì sự công nhận đã là một cốt truyện khác, một chủ đề khác, của tác giả và cuốn tiểu thuyết khác‖ [2]. Có lẽ chính vì vậy mà Bulgakov đã chọn cho Nghệ Nhân - mà cũng chính là chọn cho mình - phần thưởng sau khi chết là sự yên tĩnh, phần thưởng dành cho những tâm hồn mệt mỏi, sự đau khổ nhưng lương tâm trong sạch và thanh thản. Nói về tài năng của Bulgakov - K. Simonov đã viết: ―Trong Bulgakov có ba tài năng cùng song hành suốt đời tranh đoạt nhau vị trí số một, đó là tài năng của nhà văn trào phúng, tài năng của nhà văn giả tưởng và tài năng của nhà văn hiện thực‖ [1]. Bulgakov đã có rất nhiều tác phẩm phản ảnh chân thực xã hội Xô Viết thời bấy giờ và xung quanh các tác phẩm của ông luôn diễn ra những cuộc tranh luận quyết liệt. M. Gorky, V. Vereshayev, K. Stanislavsky đánh giá cao M. Bulgakov, nhưng những người phủ nhận ông nhiều hơn và quyết liệt hơn [7]. Từ năm 1929, sau ý kiến Stalin cho rằng vở kịch ―Chạy trốn‖ là một hiện tượng chống Xô Viết, hầu hết các vở kịch của Bulgakov bị cấm diễn. Sách của ông không được in, người quen lánh dần, tiền hết, không có việc làm, muốn xin 36 làm người gác cổng cũng chẳng ai dám nhận. Trong cảnh cùng quẫn đó, ông đã viết một bức thư gửi cho chính phủ Liên Xô, trong thư ông viết: ―Trong khi phân tích những bài báo được lưu trữ trong hồ sơ của tôi, tôi phát hiện ra qua mười năm hoạt động văn học của tôi trên báo chí Liên Xô đã có 301 bài viết về tôi trong đó có ba bài khen, còn số bài thù địch chửi rủa là 298. 298 bài báo này là tấm gương phản chiếu cuộc đời viết văn của tôi. () Tôi xin Chính phủ Liên Xô lưu ý rằng tôi không phải là một nhà hoạt động chính trị, mà là một nhà văn, toàn bộ sản phẩm của tôi, tôi đã trao cho sân khấu Xô Viết (...) Tôi xin lưu ý rằng, không được viết đối với tôi có nghĩa là bị chôn sống (...) Nếu những gì tôi viết không đủ sức thuyết phục và tôi buộc phải chung thân im lặng ở Liên Xô, tôi đề nghị Chính phủ Xô Viết cho tôi việc làm theo nghề nghiệp ở nhà hát với tư cách đạo diễn (...)‖ [7]. Sau khi nhận được bức thư của Bulgakov, Stalin đích thân gọi điện cho ông. Tổng bí thư trung ương Đảng hứa giúp đỡ nhà văn, hẹn sẽ trực tiếp gặp nói chuyện với ông. Và mấy ngày sau ông được nhận vào làm đạo diễn ở Nhà hát Nghệ thuật Moskva. Hai năm sau đó, vào năm 1931 Bulgakov viết tiếp một bức thư đề gửi Tổng bí thư trung ương Đảng Stalin: ―Tôi xin thông báo rằng, sau một năm rưỡi im lặng, trong tôi có những dự định mới lại bùng lên với một sức mạnh không thể kìm nổi, những dự định đó rộng lớn và mãnh liệt, tôi xin Chính phủ tạo điều kiện cho tôi thực hiện chúng (...) Tôi có những dự định, nhưng không có sức lực, không có những điều kiện cần thiết để làm việc‖ [5]. Bulgakov tự gọi mình là ―Con sói văn học duy nhất trên văn đàn Nga‖. Trong thư ông viết: ―Người ta khuyên tôi nên nhuộm lông đi. Một lời khuyên vô nghĩa. Sói dù có nhuộm, có cắt lông đi thì nó vẫn không thể nào giống với chó cảnh nuôi nhà được (). Người ta đối xử với tôi như đối với một con sói. Và đã nhiều năm nay người ta săn đuổi tôi như săn đuổi một con thú bị bắt nhốt vào trong khoảng sân rào kín theo các nguyên tắc của một cuộc đầu độc văn học. Tôi không căm giận, nhưng tôi rất mệt, và cuối năm 1929 thì tôi gục. Bởi vì con thú cũng có thể mệt lắm chứ. Con thú đã tuyên bố rằng nó không phải là sói nữa, không phải là nhà văn nữa. Từ bỏ nghề nghiệp của mình. Im lặng. Điều đó, xin nói thẳng ra, là hèn nhát. Không có một nhà văn nào lại có thể im lặng được. Nếu anh ta im lặng, thì có nghĩa đó không phải là nhà văn chân chính. Còn nếu nhà văn chân chính mà im lặng thì anh ta sẽ chết‖ [5]. Những lời trên của M. Bulgakov nói lên cốt lõi quan niệm của ông về ―thiên chức của nhà văn‖, quan niệm này của ông đã được thể hiện đầy đủ và trọn vẹn 37 qua hình tượng Nghệ Nhân trong cuốn tiểu thuyết lớn nhất của mình - ―Nghệ nhân và Margarita‖. Cho đến cuối đời Bulgakov đã làm trọn ―thiên chức‖ đó: ông không im lặng, ông sáng tác. Mặc dù từ cuối những năm 1920 cho đến khi ông mất, và thêm cả gần một phần tư thế kỉ tiếp theo, ông không được in một dòng nào, hàng loạt tác phẩm của ông vẫn lần lượt ra đời: các vở kịch ―Adam và Eva‖, ―Đảo thắm‖, ―Niềm hoan lạc‖, ―Những ngày cuối cùng (Pushkin)‖, kịch bản chuyển thể ―Những linh hồn chết‖, ―Chiến tranh và hòa bình‖, v.v. tổng số ông viết đến mười bốn vở kịch; văn xuôi có ―Molier‖ (truyện danh nhân), ―Tiểu thuyết sân khấu‖ (Những ghi chép của người quá cố), và tác phẩm bất hủ ―Nghệ Nhân và Margarita‖. Ông không ―im lặng‖, mặc dù tiếng nói của ông bị bưng bít không đến được với công chúng [6]. Nhưng ―Các bản thảo không cháy‖, số phận nhà văn được định đoạt trên hết bởi nghệ thuật, - bởi tài năng và trách nhiệm trước Nghệ Thuật. III. Kết luận Có thể nói, trong văn học, Bulgakov đã lựa chọn cho mình một con đường nguy hiểm nhất: con đường của việc trào lộng, phê phán một cách sâu cay, độc địa mà hết sức thẳng thắn, dũng cảm trong việc mô tả hiện thực của xã hội Xô Viết. Chính với những tác phẩm đó Bulgakov đã trở thành ―hiện tượng‖ trong độc giả Xô Viết và vượt ra biên giới ngoài nước. Tuy nhiên, giới phê bình chính thống, các giáo sư vẫn chưa đánh giá cao ông. Phải đến thời ―Cải tổ‖ cuối thập kỉ 1980, Bulgakov mới thực sự hiện diện hết tầm cỡ của mình. Tất cả những gì ông viết ra đều được in đi in lại, nhiều tác phẩm được dịch ra tiếng nước ngoài, đưa lên sân khấu. Đặc biệt, tác phẩm của ông có một sức hút ma quái đối với các nhà làm phim - hầu hết những tiểu thuyết, truyện vừa của ông đã được đưa lên màn bạc. Xuất hiện vô vàn các công trình nghiên cứu, các sách chuyên luận về sự nghiệp sáng tác của ông. Những nhà văn lớn của thế kỉ, từ Tr. Aitmatov đến Gabriel Marquez, đánh giá cao Bulgakov và thừa nhận ảnh hưởng lớn lao của ông đối với nhiều nhà văn trên thế giới. Như vậy đến những ngày cuối cùng của cuộc đời Bulgakov cũng đã phần nào mãn nguyện vì đã hoàn thành xuất sắc ―thiên chức của nhà văn‖, cũng như nhân vật Nghệ Nhân đã hoàn thành trách nhiệm đối với tác phẩm, đối với nhân vật của mình. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Симонов К., О трех романах Михаила Булгакова (предисловие), Булгаков М.А., Романы. - М.: Художественная литература, 1973 г. 38 2. Яновская Л.М., Творческий путь Михаила Булгокова. – М.: Советский писатель, 1983 г. 3. M. Bulgakov, Nghệ nhân và Margarita, Đoàn Tử Huyến dịch, NXB Lao Động – Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây – 2006. 4. Лакшин В.Я., Мир Михаила Булгакова. <URL: https://lit.wikireading. ru/36740> 5. Đoàn Tử Huyến. ―Hành trình M. Bulgakov (M.Bulgakov và hai bức thư gửi Stalin và Chính phủ)‖. <URL: hoa/nhung-goc-nhin-van-hoa/hanh-trinh-m-bulgakov-mbulgakov-va-hai-buc-thu- gui-stalin-va-chinh-phu> 6. Ngô Thị Kim Cúc. ―M. Bulgakov – Bản thảo không bị cháy”. <URL:https://thanhnien.vn/van-hoa/mbulgakov-ban-thao-khong-bi-chay- 147075.html> 7. Nguyễn Hoàng Linh (giới thiệu, chuyển ngữ và chú giải). ―Một bức thư nổi tiếng của văn hào Mikhail Bulgakov‖. <URL: hoa/MOT-BUC-THU-NOI-TIENG-CUA-VAN-HAO-MIKHAIL-BULGAKOV- 523.html> 8. “Nhà văn Bulgakov và tác phẩm”. <URL:https://www.chungta.com/nd/ tu-lieu-tra-cuu/nha_van_bulgakov_va_tac_pham-4.html>