Tập trung đầu óc: Điều kiện thành công

Tập trung đầu óc: Điều kiện thành công ( Phần đầu ) Chúng ta đang sống trong thời đại đầu óc bị phân tán thường xuyên do rất nhiều thứ xung quanh. Phân tán tư tưởng ngăn cản chúng ta trong học tập, làm giảm khả năng phát triển bản thân, nhưng trước hết những lời khẳng định của giáo sư Mihaly Csikszentmihalyi, nguyên trưởng khoa tâm lý học, Đại học Chicago (Mỹ), mất năng lực kiểm soát năng lượng tâm lý cản trở ta cảm nhận sự sung sướng đích thực, cảm nhận hạnh phúc đích thực. Vì vậy, năng lực tập trung đầu óc ngày nay có ý nghĩa lớn lao hơn bao giờ hết. Có thể định nghĩa đơn giản về sự tập trung đầu óc như sau: tập trung đầu óc là năng lực tập trung sự chú ý vào chính công việc đang làm. Đó có thể là đọc sách, nghe nhạc, rửa bát, chuyện trò hay giải quyết vấn đề chuyên môn, nghề nghiệp. Có một thực tế không thể phủ nhận là hiện nay phần lớn chúng ta không biết tập trung đầu óc. Thậm chí khả năng tập trung sự chú ý vào những việc bình thường nhất cũng được coi là một cố gắng lớn lao. Cho nên lấy lại sự tập trung chú ý khi có cái gì làm chúng ta phân tán tư tưởng và lập tức trở lại tập trung như trước đó cũng được coi là một năng lực. Sự tập trung đầu óc là thành phần quan trọng cấu thành trí tuệ của chúng ta, bởi nếu không có nó thì sự phát triển bản thân mỗi con người rất khó có thể được thực hiện. Sự tập trung chú ý có thể diễn ra trong khoảng vài giay đến vài chục giây đồng hồ, nhưng sau thời gian nghỉ, nó chỉ có thể được trở lại nhờ ý chí mạnh mẽ của mỗi người. Về tầm quan trọng đặc biệt của khả năng tập trung đầu óc, cả các giáo sư tâm lý học cũng như các bậc thầy về yoga và triết học Phật giáo đã đề cập nhiều. Giáo sự đại học Chicago Mihaly Csikszentmihalyi mà chúng ta vừa nhắc tên trên kia đã bỏ ra trên dưới 20 năm để nghiên cứu điều “suốt đời ám ảnh” ông – như một số người khẳng định – là những tác nhân ảnh hưởng đến hạnh phúc con người. Các công trình nghiên cứu đã chứng minh rằng cái làm cho mỗi trải nghiệm trở nên thoải mái, dễ chịu là trạng thái tập trung đầu óc thật sâu, đến mức bản thân con người hoàn toàn chìm đắm trong công việc đang làm. Trạng thái này cũng có tên gọi là “chìm đắm” – bởi một người, khi ở trong trạng thái này sẽ làm việc hết sức mình, bản thân anh ta chính là cái anh đang làm, anh ta mất hết cảm giác về tự thức. Chúng ta hãy hình dung một nhà phẫu thuật tim mạch trong một ca mổ phức tạp hay một vận động viên leo núi đang trên đường chinh phục một ngọn núi cao – sự tập trng đầu óc cao độ là điều kiện dẫn tới thành công trong những công việc họ đang thực hiện. Khi mọi hoạt động kết thúc, đó cũng là lúc ý thức trở lại trong đầu óc họ. Sau những lần như thế, con người ta trở nên mạnh mẽ hơn, giàu có hơn về những trải nghiệm và những năng lực mới. Điều khiển bản thân bằng sự thận trọng và tập trung chú ý vào những mục tiêu nhất định cũng có thể coi là một kiểu đầu tư về tâm lý. Sự chú ý được tập trung vào cái gì, điều này đang trở thành nội dung của cuộc đời ta. Như vậy chúng ta có cái để mà phấn đầu vươn lên. Chúng ta hãy hình dung một cuộc gặp gỡ bạn bè. Một người quan tâm đến việc thiết lập các mối quan hệ, cho nên tỏ ra cởi mở, mạnh dạn, cố gắng làm quen với những người mới, người khác lại giữ kẽ, tìm cho mình sự an toàn tuyệt đối, luôn phải cân nhắc trước sau xem mình có phù hợp với nhóm người này không, so với ai mình tỏ ra trội hơn, so với ai mình chưa được bằng, người bạn đời có thể phản bội mình để chạy theo ai trong số đó, ai mình có thể yên tâm. Chúng ta dễ dàng nhận ra ai trong số những người có mặt tại cuộc gặp gỡ đó đã có sự đầu tư tốt nhất về năng lượng tâm lý, một sự đầu tư mang lại những thành công lớn lao trong cuộc sống. Điều kiện khá quan trọng tạo ra năng lượng tâm lý là sự ngăn nắp trong bộ óc của chúng ta. Nhưng để sự chú ý nhằm vào hướng nào cho phù hợp và hiệu quả thì cần phải xác định rõ ràng xem những mục tiêu cơ bản nhất đối với chúng ta là cái gì. Cột mốc chỉ đường quan trọng nhất ở đây là những nhu cầu mang tính tổng hợp trong cuộc đời mỗi con người. Mong muốn đáp ứng các thứ nhu cầu sẽ là động lực thúc đẩy chúng ta hành động. Vì vậy cần phải giữ mối liên hệ chặt chẽ với các nhu cầu tối cần thiết và không đồng nhất chúng với các chiến lược, chiến thuật, nghĩa là với các phương thức cụ thể để đáp ứng nhu cầu. Nhằm phục vụ cuộc sống của mình, tất cả chúng ta đều cần không khí, cần ăn uống, nghỉ ngơi, cần sự gần gũi, an toàn, song cách thức đáp ứng những nhu cầu này lại rất khác nhau. Tập trung đầu óc đối với chúng ta không phải lúc nào cũng là điều dễ dàng. Có người không tập trung chú ý được ngay cả khi ngồi nghe buổi hòa nhạc mà mình chờ đợi từ rất lâu và người biểu diễn là một nghệ sĩ mình ngưỡng mộ… Mỗi người chúng ta có sự nhạy cảm khác nhau đối với những tác động khác nhau. Sự khác nhau này chủ yếu có xuất phát điểm từ cấu tạo tâm lý của mỗi người và từ việc chúng ta nhận thức như thế nào về ý nghĩa của các tác động khác nhau đó. Chẳng hạn như khi chúng ta để tâm nhiều hơn đến cuộc trò chuyện với người thứ hai thật sự toàn tâm toàn ý với điều đang làm thì rõ ràng chúng ta ít quan tâm đến những điều đang diễn ra xung quanh. Nhu cầu của chúng ta càng lớn bao nhiêu thì chúng ta càng tập trung đầu óc bấy nhiêu vào việc đáp ứng nhu cầu đó. Trong nhịp sống khẩn trương hàng ngày như hiện nay, thật khó nhận dạng một cách nhanh chóng và chính xác các loại nhu cầu, khó trả lời hàng loạt câu hỏi do chính mình nêu ra, cái gì là cơ bản ở đây, hay tại nơi nào khác. Khi chúng ta không giữ mối liên hệ với các nhu cầu của bản thân, chúng ta có thể cảm thấy chán nản. Đó là tín hiệu cho thấy chúng ta không làm cái chúng ta muốn, không làm cái chúng ta thật sự muốn. Bằng cách nào chúng ta có thể tập trung chú ý tốt nhất, điều đó phụ thuộc vào chuyện chúng ta làm gì trong cuộc đời mình và chúng ta trải nghiệm cái đó như thế nào. Chúng ta rèn luyện năng lực tập trung đầu óc hay đúng hơn là chúng ta cho phép đầu óc mình chạy theo những ý nghĩ lẫn lộn, chồng chéo nhau và những cảm xúc trái ngược nhau của mình. Đầu óc chúng ta càng trống rỗng bao nhiêu, càng tự do bao nhiêu thì chúng ta càng dễ tập trung chú ý vào những nhu cầu của mình và dễ xác định những giá trị ưu tiên cho cuộc đời mình. Sự rèn luyện một cách có ý thức năng lực tập trung đầu óc trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta sẽ cho phép tận dụng hiệu quả hơn thời gian của mỗi người và chuẩn bị tinh thần để chúng ta bước vào những trải nghiệm mới. Năng lực tập trung tư tưởng một phần có được do gen di truyền song một phần do chúng ta tích lũy từ môi trường xung quanh, nhưng giống như các tiềm năng khác, nó có thể được phát triển thông qua rèn luyện. Trong bất cứ tình huống nào chúng ta có mặt, ở bất cứ nơi nào chúng ta xuất hiện, chúng ta mang trong mình toàn bộ lịch sử bản thân, toàn bộ những gì đã trải qua, những kinh nghiệm đã tích lũy. Hầu như chúng ta tập trung đầu óc một cách máy móc vào những thứ chúng ta cho là cơ bản với mình, những thứ làm nên sự đam mê của chúng ta hoặc là nhu cầu thiết yếu nhưng hoàn toàn có ý thức. Giữa đám đông, chúng ta có thể ngay lập tức chú ý đến chàng trai mà từ lâu ta có cảm tình, còn trên bãi biển, một người sưu tập đá quý có thể nhìn thấy ngay những gì cần cho bộ sưu tập của mình ở nơi mà người khác chỉ thấy vài viên đá bình thường như bao viên đá khác. Vấn đề nảy sinh khi chúng ta không thực sự coi trọng những ý thức cụ thể và một chiến lược đáp ứng các loại nhu cầu trong khi các nhu cầu này tác động rất lớn đến chúng ta. Sự coi thường hay cố ý bỏ qua đó, không giúp chúng ta tìm kiếm những cách giải quyết mới. Nó giam hãm chúng ta trong một thứ cạm bẫy của cái mà chúng ta nghĩ là sáng kiến duy nhất về cuộc đời mình. Từ đó sinh ra sự cứng nhắc thay cho uyển chuyển, linh hoạt, và thay cho những khả năng mới có thể có. Vì thế, chúng ta đồng thời sử dụng khái niệm thả lỏng đầu óc. Bởi vì trong sự tập trung tư tưởng không cần thiết phải căng thẳng và lo lắng đến mức bị ám ảnh hàng ngày. Những người theo đạo Phật, để miêu tả trạng thái thiền của đầu óc đã sử dụng khái niệm tập trung và thả lỏng đồng thời. Tập trung toàn lực cho một công việc đã chọn không có nghĩa là đầu óc cứ phải căng ra. Một trong số các bậc thầy về thiền đã nói với các học trò: Nếu con ăn thì con cứ ăn, nếu con đọc sách thì con cứ đọc sách. Bữa nọ, một trong số các học trò nhìn thấy thầy đọc sách khi ăn, liền hỏi: Thưa thầy, thế này là thế nào, thầy dạy chúng con phải hoàn toàn tập trung tư tưởng cho một công việc đang làm, thế mà chính thầy lại không thực hiện điều đó, là nghĩa làm sao? Ông thầy trả lời: Nếu con ăn thì con cứ ăn, nếu con đọc thì con cứ đọc, còn nếu con vừa ăn vừa đọc thì con cứ vừa ăn vừa đọc. Một người Ba Lan kể rằng cách đây không lâu ông ta đã có mặt trong buổi báo cáo dẫn luận về thiền. Đến phần trả lời câu hỏi thắc mắc, thầy nói ngay: Trước khi mọi người đưa ra câu hỏi, tôi xin trả lời chung cho tất cả các câu trả lời đó: Thực hành thật nhiều vào! Rèn luyện năng lực tập trung tư tưởng là vũ khí tự về trước sự phân tán đầu óc, là vũ khí bảo vệ hữu hiệu trước những ý thích tùy hứng của con người. Việc rèn luyện này dựa trên sự quan sát trí óc mình và quan sát những cảm nhận xuất hiện trong đó: tư duy, cảm xúc, nhu cầu. Mỗi người trong số chúng ta đều có rất nhiều trạng thái ý thức và những tính cách nhỏ lẻ của riêng mình. Theo ông Ken Wilber, người sáng tạo ngành tâm lý học hội nhập, con số các tính cách nhỏ lẻ này bình quân ở mỗi người là khoảng mười hai. Ở những thời điểm khác nhau của cuộc đời mình, thậm chí trong từng ngày, chúng ta thường đồng nhất bản thân mình với các trạng thái do mình lựa chọn. Chẳng hạn như nếu chúng ta tức giận thì cái “tôi” của chúng ta, tức bản thân chúng ta trong thời điểm đó, chính là nỗi tức giận. Một lát sau, khi chúng ta tràn đầy âu yếm, chan chứa yêu thương ôm con vào lòng thì cái “tôi” của chúng ta trở thành một ông bố hay bà mẹ rất mực thương con. Cái làm nên giá trị của sự tập trung đầu óc chính là việc chúng ta điều khiển bản thân một cách có ý thức bằng các tình huống như thế hoặc ít nhất là chúng ta nhìn thấy các tình huống như thế. Và chính nhờ sự tập trung đầu óc, chúng ta không gắn chặt mình vào các vai diễn, không phủ định chúng mà chỉ quan sát chúng, rút ra kết luận và lựa chọn cách giải quyết tốt nhất mà chúng ta có thể lựa chọn thời điểm nhất định. Không tập trung đầu óc, chúng ta không thể ý thức được vấn đề chúng ta sống bằng cách nào, chúng ta thiết lập các mối quan hệ như thế nào, với thế giới quanh ta, các mối quan hệ với những người khác. Chúng ta không sống một cách có ý thức, điều đó không phải do chúng ta lựa chọn, mà cuộc sống lựa chọn thay cho chúng ta. Chúng ta chỉ có một ảnh hưởng hạn chế trong chuyện chúng ta đóng góp gì vào cuộc đời của những người khác, chúng ta chia sẻ gì với thế giới của chúng ta. Cần phải rèn luyện hàng ngày để trong bộ óc hình thành trạng thái có khả năng trở thành người quan sát tất cả những gì diễn ra bên ngoài. Khi đó chúng ta có thể tự neu cho mình câu hỏi, ai đang chỉ đạo chúng ta, bộ phận nào của tâm lý chúng ta có ảnh hưởng lớn lao nhất đến việc đưa ra những lựa chọn mang tính sống còn đối với cuộc đời ta và liệu những lựa chọn đó có thiết thực với cuộc sống của chúng ta không?