Tạo lập môi trường hợp tác quốc tế thuận lợi cho sjư phát triển khoa học và công nghệ

I. §Æt vÊn ®Ò ThÕ giíi ®· b­íc vµo thÕ kû 21 víi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc - c«ng nghÖ (KH - CN). Ngµy nay KH - CN ®­îc øng dông rÊt nhiÒu vµo cuéc sèng cña con ng­êi. §Æc biÖt, øng dông tri thøc KH - CN trong ph¸t triÓn kinh tÕ lµ mét h­íng ®i ®óng. ë c¸c n­íc ph¸t triÓn hiÖn nay, nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn cã øng dông tri thøc KH - CN. §èi víi ViÖt Nam ®ang trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ theo ®Þnh h­íng XHCN, mÆc dï ®· ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tùu to lín trong 15 n¨m ®æi míi võa qua, song nÒn kinh tÕ vÉn cßn kÐm ph¸t triÓn so víi c¸c n­íc khu vùc vµ thÕ giíi, ®ång thêi ®ang gÆp ph¶i nh÷ng th¸ch thøc kh«ng nhá: ®ã lµ nguy c¬ tôt hËu xa h¬n vÒ kinh tÕ so víi nhiÒu n­íc trong khu vùc do xuÊt ph¸t cña ViÖt Nam qu¸ thÊp, l¹i ph¶i ph¸t triÓn trong m«i tr­êng c¹nh tranh quyÕt liÖt. Sù kh¸c biªt vÒ tr×nh ®é c«ng nghÖ cña ViÖt Nam so víi c¸c n­íc ph¸t triÓn lµ rÊt lín, nh×n chung c«ng nghÖ n­íc ta tôc hËu so víi tr×nh ®é chung cña thÕ giíi kho¶ng 3, 4 thËp kû. Qu¸ tr×nh CNH - H§H dÉn ®Õn sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ, c¬ cÊu lao ®éng gi÷a c¸c ngµnh, ®Æc biÖt lµ sù chuyÓn lao ®éng tõ n«ng nghiÖp sang c¸c lÜnh vùc c«ng nghiÖp vµ dÞch vô. Môc tiªu trong chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®Õn n¨m 2010 lµ ®Èy m¹nh nhanh qu¸ tr×nh ®æi míi kü thuËt c«ng nghÖ trong s¶n xuÊt, më réng c¸c khu c«ng nghiÖp, khu chÕ suÊt ®­a ViÖt Nam trë thµnh mét n­íc cã tr×nh ®é KTCN ë trung b×nh tiªn tiÕn so víi c¸c n­íc trong khu vùc. ChuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ theo h­íng t¨ng tr­ëng c«ng nghiÖp vµ dÞch vô, gi¶m tû träng cña n«ng nghiÖp trong GDP, ®ång thêi ®iÒu chØnh c¬ cÊu lao ®éng ®Õn n¨m 2010 chØ cßn kho¶ng 50% lao ®éng trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp. Héi nhËp nÒn kinh tÕ thÕ giíi ®ang lµ mét xu thÕ tÊt yÕu cña thêi ®¹i. V× vËy bªn c¹nh sö dông n¨ng lùc néi sinh, c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn nh­ ViÖt Nam, kh«ng cã con ®­êng nµo kh¸c ph¶i biÕt vËn dông nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc c«ng nghÖ vµ ph¶i b¾t kÞp tri thøc míi ®Ó ph¸t triÓn nhanh nÒn kinh tÕ. V× vËy vÊn ®Ò ®Æt ra cho ViÖt Nam hiÖn nay lµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc cã tri thøc, tr×nh ®é, tay nghÒ cho sj­ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ n­íc ta ®Çu thÕ kû XXI trong ®iÒu kiÖn cña kinh tÕ tri thøc theo tinh thÇn §¹i héi §¶ng IX lµ “C«ng nghiÖp hãa g¾n víi hiÖn ®¹i hãa ngay tõ b©y giê vµ trong suèt c¸c giai ®o¹n. N©ng cao hµm l­îng tri thøc trong c¸c nh©n tè ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, tõng b­íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë n­íc ta”. [V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX]. T¹i §¹i héi lÇn thø IX, §¶ng ta ®· ®­a ra chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ nªu râ: “Ph¸t huy nh÷ng lîi thÕ cña ®Êt n­íc, tËn dông mäi kh¶ n¨ng ®Ó ®¹t tr×nh ®é c«ng nghÖ tiªn tiÕn, ®Æc biÖt lµ c«ng nghÖ th«ng tin vµ c«ng nghÖ sinh häc, tranh thñ øng dông ngµy cµng nhiÒu h¬n, ë møc cao h¬n, phæ biÕn h¬n nh÷ng thµnh tùu míi vÒ khoa häc vµ c«ng nghÖ, tõng b­íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc”. [V¨n kiÖn §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX - NXB ChÝnh trÞ Quèc gia Hµ Néi, 2001]. Do ®ã KH - CN ®­îc coi lµ nÒn t¶ng vµ ®éng lùc cña sù nghiÖp CNH - H§H ë ViÖt Nam. NhiÖm vô ph¸t triÓn tri thøc KH - CN lµ mét nhiÖm vô cÊp thiÕt hiÖn nay, vµ g¾n chÆt h¬n n÷a KH - CN víi kinh tÕ x· héi. II. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò 1. Néi dung lý luËn triÕt häc a. ý thøc Trong lÞch sö triÕt häc, triÕt häc duy t©m quan niÖm ý thøc lµ mét thùc thÓ ®éc lËp, lµ thùc t¹i duy nhÊt, tõ ®ã c­êng ®iÖu tÝnh n¨ng ®éng cña ý thøc ®Õn møc coi ý thøc sinh ra vËt chÊt chø kh«ng ph¶i lµ sù ph¶n ¸nh cña vËt chÊt. Cßn c¸c nhµ triÖt häc duy vËt ®Òu thõa nhËn vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan vµ ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh sù vËt ®ã. Tuy nhiªn, do ¶nh h­ëng bëi quan niÖm siªu h×nh - m¸y mãc nªn hä ®· coi ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh sù vËt mét c¸ch thô ®éng, gi¶n ®¬n, m¸y mãc, mµ kh«ng thÊy ®­îc tÝnh n¨ng ®éng s¸ng t¹o cña ý thøc, tÝnh biÖn chøng cña qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh. Kh¸ch víi c¸c quan ®iÓm trªn, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng dùa trªn c¬ së lý luËn ph¶n ¸nh coi ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo trong bé ãc con ng­êi mét c¸ch n¨ng ®éng, s¸ng t¹o. ý thøc theo nghÜa th«ng th­êng theo mét sè quan niÖm cña khoa häc chuyªn ngµnh, ý thøc thêng ®­îc hiÓu lµ tÝnh cã chñ ý. Nh­ng theo nghÜa triÕt häc ®­îc hiÓu theo nghÜa lµ toµn bé nh÷ng sù ph¶n ¸nh tinh thÇn cña con ng­êi vÒ thÕ giíi kh¸ch quan. Ph¶n ¸nh lµ n¨ng lùc, kh¶ n¨ng cña mét hÖ thèng vËt chÊt ghi nhËn vµ t¸i hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm, nh÷ng tÝnh chÊt cña mét hÖ thèng kh¸c. Ph¶n ¸nh lµ nhiÖm vô phæ biÕn cña mét tæ chøc. XÐt vÒ cÊu tróc ý thøc bao gåm nh÷ng yÕu tè; tri thøc, sù hiÓu biÕt, t©m lý, t×nh c¶m, ý chÝ con ng­êi, lý t­ëng, ­íc m¬ con ng­êi. Trong ®ã nh©n tè tri thøc lµ trung t©m bao hµm biÓu hiÖn nhÊt ®Þnh. Tri thøc lµ nh©n tè quan träng nhÊt cña ý thøc, bÊt cø mét h×nh thøc ph¶n ¸nh cña ý thøc chØ lµ tån t¹i mét khi trong nã cã tri thøc. b. B¶n chÊt cña ý thøc. Theo Mac nãi: “ý thøc ch¼ng qua lµ c¸i vËt chÊt ®­îc di chuyÓn vµo bé ãc con ng­êi vµ c¶i biÕn ®i ë trong ®ã”. Cßn theo Lªnin: “ý thøc lµ h×nh ¶nh chñ quan”. §Ó hiÓu b¶n chÊt cña ý thøc, tr­íc hÕt, chóng ta thõa nhËn c¶ vËt chÊt vµ ý thøc ®Òu lµ “hiÖn thùc” nghÜa lµ ®Òu tån t¹i. Nh­ng gi÷a chóng cã sù kh¸c nhau mang tÝnh ®èi lËp. ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh, lµ c¸i ph¶n ¸nh; cßn vËt chÊt lµ c¸i ®­îc ph¶n ¸nh. C¸i ®­îc ph¶n ¸nh - tøc lµ vËt chÊt - tån t¹i kh¸ch quan, ë ngoµi vµ ®éc lËp víi c¸i ph¶n ¸nh tøc lµ ý thøc. C¸i ph¶n ¸nh - tøc lµ ý thøc - lµ hiÖn thùc chñ quan, lµ h×nh ¶nh chñ quan hay h×nh ¶nh tinh thÇn cña sù vËt kh¸ch quan, lÊy c¸i kh¸ch quan lµm tiÒn ®Ò, bÞ c¸i kh¸ch quan quy ®Þnh, kh«ng cã tÝnh vËt chÊt. V× vËy kh«ng thÓ ®ång nhÊt, hoÆc t¸ch rêi c¸i ®­îc ph¶n ¸nh - tøc vËt chÊt, víi c¸i ph¶n ¸nh - tøc ý thøc. NÕu coi c¸i ph¶n ¸nh - tøc ý thøc - lµ hiÖn t­îng vËt chÊt th× sÏ lÉn lén gi÷a c¸i ®­îc ph¶n ¸nh vµ c¸i ph¶n ¸nh - tøc lÉn lén gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, lµm mÊt ý nghÜa cña ®èi lËp gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, tõ ®ã dÉn ®Õn lµm mÊt ®i sù ®èi lËp gi÷ chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. Thø hai, khi nãi c¸i ph¶n ¸nh - tøc ý thøc - lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ giíi kh¸ch quan, th× nã kh«ng phØa lµ h×nh ¶nh vËt lý hay h×nh ¶nh t©m lý ®éng vËt vÒ sù vËt. ý thøc lµ cña con ng­êi, mµ con ng­êi lµ mét thùc thÓ x· héi n¨ng ®éng s¸ng t¹o. ý thøc ra ®êi trong qu¸ tr×nh con ng­êi ho¹t ®éng c¶i t¹o thÐ giíi, cho nªn ý thøc con ng­êi mang tÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o l¹i hiÖn thùc theo nhu cÇu thùc tiÔn x· héi. Theo C.Mac, ý thøc “ch¼ng qua chØ lµ vËt chÊt ®­îc ®em chuyÓn vµo trong ®Çu ãc con ng­êi vµ ®­îc c¶i biÕn ®i trong ®ã”(1) C.M¸c vµ Ph.¡ngghen: Toµn tËp. Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1993. t.23, tr. 35 . TÝnh s¸ng t¹o cña ý thøc thÓ hiÖn ra rÊt phong phó. Trªn c¬ së nh÷ng c¸i ®· cã tr­íc, ý thøc cã kh¶ n¨ng t¹o ra tri thøc míi vÒ sù vËt, cã thÓ t­ëng t­îng ra c¸i kh«ng cã trong thùc tÕ, cã thÓ tiªn ®o¸n, dù b¸o t­¬ng lai, cã thÓ t¹o ra nh÷ng ¶o t­ëng, nh÷ng huyÒn tho¹i, nh÷ng gi¶ thuyÕt lý thuyÕt khoa häc hÕt søc tr×u t­îng vµ kh¸i qu¸t cao. Nh÷ng kh¶ n¨ng Êy cµng nãi lªn tÝnh chÊt phøc t¹p vµ phong phó cña ®êi sèng t©m lý - ý thøc ë con ng­êi mµ khoa häc cßn ph¶i tiÕp tôc ®i s©u nghiªn cøu ®Ó lµm s¸ng tá b¶n chÊt cña nh÷ng hiÖn t­îng Êy. ý thøc ra ®êi trong qu¸ tr×nh con ng­êi ho¹t ®éng c¶i t¹o thÕ giíi, cho nªn qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo bé ãc ng­êi lµ qu¸ tr×nh n¨ng ®éng s¸ng t¹o thèng nhÊt ba mÆt sau: Mét lµ, trao ®æi th«ng tin gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t­îng ph¶n ¸nh. Sù trao ®æi nµy mang tÝnh chÊt hai chiÒu, cã ®Þnh h­íng, cã chän läc c¸c th«ng tin cÇn thiÕt. Hai lµ, m« h×nh hãa ®èi t­îng trong t­ duy d­íi d¹ng h×nh ¶nh tinh thÇn. Thùc chÊt, ®©y lµ qu¸ tr×nh “s¸ng t¹o l¹i” hiÖn thùc cña ý thøc theo nghÜa: m· hãa c¸c ®èi t­îng vËt chÊt thµnh c¸c ý t­ëng tinh thÇn phi vËt chÊt. Ba lµ, chuyÓn m« h×nh tõ t­ duy ra hiÖn thøc kh¸ch quan, tøc qu¸ tr×nh hiÖn thùc hãa t­ t­ëng, th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn biÕn c¸i quan niÖm thµnh c¸i thùc t¹i, biÕn c¸c ý t­ëng phi vËt chÊt trong t­ duy thµnh c¸c d¹ng vËt chÊt ngoµi hiÖn thùc. Trong giai ®o¹n nµy, con ng­êi lùa chän nh÷ng ph­¬ng ph¸p, ph­¬ng tiÖn, c«ng cô ®Ó t¸c ®éng vµo hiÖn thùc kh¸ch quan nh»m thùc hiÖn môc ®Ých cña m×nh. TÝnh s¸ng t¹o cña ý thøc kh«ng cã nghÜa lµ ý thøc ®Î ra vËt chÊt. S¸ng t¹o cña ý thøc lµ s¸ng t¹o cña sù ph¶n ¸nh, theo quy luËt vµ trong khu«n khæ cña sù ph¶n ¸nh mµ kÕt qu¶ bao giê còng lµ nh÷ng kh¸ch thÓ tinh thÇn. S¸ng t¹o vµ ph¶n ¸nh lµ hai mÆt thuéc b¶n chÊt ý thøc. ý thøc lµ sj­ ph¶n ¸nh vµo chÝnh thùc tiÔn x· héi cña con ng­êi t¹o ra sù ph¶n ¸nh phøc t¹p, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña bé ãc. ý thøc lµ mét hiÖn t­îng x· héi. Sù ra ®êi, tån t¹i cña ý thøc g¾n liÒn víi ho¹t ®éng thùc tiÔn lÞch sö, chÞu sù chi phèi kh«ng chØ c¸c quy luËt sinh häc mµ chñ yÕu lµ cña quy luËt x· héi, do nhu cÇu giao tiÕp x· héi vµ c¸c ®iÒu kiÖn sinh ho¹t hiÖn thùc cña con ng­êi quy ®Þnh. ý thøc mang b¶n chÊt x· héi. c. Nguån gèc cña ý thøc ² Nguèc gèc tù nhiªn Chñ nghÜa duy t©m cho r»ng ý thøc cã tr­íc, vËt chÊt cã sau, ý thøc sinh ra vËt chÊt, chi phèi sù tån t¹i vµ vËn ®éng cña thÕ giíi vËt chÊt. Häc thuyÕt triÕt häc duy t©m kh¸ch quan vµ triÕt häc duy t©m chñ quan cã quan niÖm kh¸c nhau nhÊt ®Þnh vÒ ý thøc, song vÒ thùc chÊt hä gièng nhau ë chç t¸ch ý thøc ra khái vËt chÊt, lÊy ý thøc lµm ®iÓm xuÊt ph¸t ®Ó suy ra giíi tù nhiªn. C¸c nhµ duy vËt tr­íc M¸c ®· ®Êu tranh phª ph¸n l¹i quan ®iÓm trªn cña chñ nghÜa duy t©m, kh«ng thõa nhËn tÝnh chÊt siªu tù nhiªn cña ý thøc, ®· chØ ra mèi liªn hÖ kh¨ng khÝt gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, thõa nhËn vËt chÊt cã tr­íc ý thøc, ý thøc phô thuéc vµo vËt chÊt. Do khoa häc ch­a ph¸t triÓn, do ¶nh h­ëng cña quan ®iÓm siªu h×nh - m¸y mãc nªn hä ®· kh«ng gi¶i thÝch ®óng nguån gèc vµ b¶n chÊt cña ý thøc. Dùa trªn c¬ së nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn, nhÊt lµ sinh lý häc thÇn kinh, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng cho r»ng, ý thøc kh«ng ph¶i cã nguån gèc siªu tù nhiªn, kh«ng ph¶i ý thøc s¶n sinh ra vËt chÊt nh­ c¸c nhµ thÇn häc vµ duy t©m kh¸ch quan ®· kh¼ng ®Þnh mµ ý thøc lµ mét thuéc tÝnh cña vËt chÊt, nh­ng kh«ng ph¶i lµ cña mäi d¹ng vËt chÊt, mµ chØ lµ thuéc tÝnh cña mét d¹ng vËt chÊt cã tæ chøc cao lµ bé ãc con ng­êi. Bé ãc ng­êi lµ c¬ quan vËt chÊt cña ý thøc. ý thøc lµ chøc n¨ng cña bé ãc con ng­êi. ý thøc phô thuéc vµo ho¹t ®éng bé ãc ng­êi, do ®ã khi ãc bÞ tæn th­¬ng th× ho¹t ®éng cña ý thøc sÏ kh«ng b×nh th­êng. V× vËy, kh«ng thÓ t¸ch rêi ý thøc ra khái ho¹t ®éng cña bé ãc. ý thøc kh«ng thÓ diÔn ra, t¸ch rêi ho¹t ®éng sinh lý thÇn kinh cña bé ãc ng­êi. Khoa häc ®· x¸c ®Þnh, con ng­êi lµ s¶n phÈm cao nhÊt cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p cña vËt chÊt vËn ®éng, ®ång thêi ®· x¸c ®Þnh bé ãc cña con ng­êi lµ mét tæ chøc sèng ®Æc biÖt cã cÊu tróc tinh vi vµ phøc t¹p bao gåm kho¶ng 14-15 tû tÕ bµo thÇn kinh. C¸c tÕ bµo nµy cã liªn hÖ víi nhau vµ víi c¸c gi¸c quan, t¹o thµnh v« sè nh÷ng mèi liªn hÖ thu nhËn, ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng cña c¬ thÓ trong quan hÖ víi thÕ giíi bªn ngoµi qua c¸c ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn vµ cã ®iÒu kiÖn. Qu¸ tr×nh ý thøc vµ qu¸ tr×nh sinh lý trong bé ãc kh«ng ®ång nhÊt, kh«ng t¸ch rêi, kh«ng song song mµ lµ hai mÆt cña mét qu¸ tr×nh sinh lý thÇn kinh mang néi dung ý thøc. Khi khoa häc - kü thuËt t¹o ra nh÷ng m¸y mãc thay thÕ cho mét phµn lao ®éng trÝ ãc cña con ng­êi th× kh«ng cã nghÜa lµ m¸y mãc cã ý thøc nh­ con ng­êi. M¸y mãc lµ mét kÕt cÊu kü thuËt do con ng­êi t¹o ra, cßn con ng­êi lµ mét thùc thÓ x· héi. M¸y kh«ng thÓ thay thÕ cho ho¹t ®éng trÝ tuÖ cña con ng­êi, kh«ng thÓ s¸ng t¹o l¹i hiÖn thøc d­íi d¹ng tinh thÇn trong b¶n th©n nã nh­ con ng­êi. Do ®ã chØ cã con ng­êi víi bé ãc cña nã míi cã ý thøc. Nh­ng t¹i sao bé ãc con ng­êi - mét tæ chøc vËt chÊt cao - l¹i cã thÓ sinh ra ®­îc ý thøc? §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy chóng ta ph¶i nghiªn cøu mèi liªn hÖ vËt chÊt gi÷a bé ãc víi thÕ giíi kh¸ch quan. ChÝnh mèi liªn hÖ vËt chÊt Êy h×nh thµnh nªn qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh thÕ giíi vËt chÊt vµo ãc con ng­êi. Ph¶n ¸nh lµ thuéc tÝnh phæ biÕn trong mäi d¹ng vËt chÊt. Ph¶n ¸nh lµ sù t¸i t¹o nh÷ng ®Æc ®iÓm cña mét hÖ thèng vËt chÊt nµy ë hÖ thèng vËt chÊt kh¸c trong qu¸ tr×nh t¸c ®éng qua l¹i cña chóng. KÕt qu¶ cña sù ph¶n ¸nh phô thuéc vµo c¶ hai vËt. (vËt t¸c ®éng vµ vËt nhËn t¸c ®éng). Trong qu¸ tr×nh Êy, vËt nhËn t¸c ®éng bao giê còng mang th«ng tin cña vËt t¸c ®éng. §©y lµ ®iÒu quan trän ®Ó lµm s¸ng tá nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc. Trong qu¸ tr×nh tiÕn hãa cña thÕ giíi vËt chÊt. C¸c vËt thÓ cµng ë bËc thang cao bao nhiªu th× h×nh thøc ph¶n ¸nh cña nã cµng phøc t¹p bÊy nhiªu. H×nh thøc ph¶n ¸nh ®¬n gi¶n nhÊt, ®Æc tr­ng cho giíi tù nhiªn v« sinh lµ nh÷ng ph¶n ¸nh vËt lý, hãa häc. Nh÷ng h×nh thøc ph¶n ¸nh nµy cã tÝnh chÊt thô ®éng, ch­a cã ®Þnh h­íng sù lùa chän. H×nh thøc ph¶n ¸nh sinh häc ®Æc tr­ng cho giíi tù nhiªn sèng lµ b­íc ph¸t triÓn míi vÒ chÊt trong sù tiÕn hãa cña c¸c h×nh thøc ph¶n ¸nh. H×nh thøc ph¶n ¸nh cña c¸c c¬ thÓ sèng ®¬n gi¶n nhÊt lµ biÓu hiÖn ë tÝnh kÝch thÝch, tøc lµ ph¶n øng tr¶ lêi t¸c ®éng cña m«i tr­êng ë bªn ngoµi cã ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña chóng. H×nh thøc ph¶n ¸nh tiÕp theo cña c¸c ®éng vËt ch­a cã hÖ thÇn kinh lµ tÝnh c¶m øng, tÝnh nh¹y c¶m ®èi víi sù thay ®æi cña m«i tr­êng. H×nh thøc ph¶n ¸nh cña c¸c ®éng vËt cã hÖ thèng thÇn kinh lµ c¸c ph¶n x¹. H×nh thøc ph¶n ¸nh ë ®éng vËt bËc cao khi cã hÖ thÇn kinh trung ­¬ng xuÊt hiÖn lµ t©m lý. Nh­ vËy, ph¶n ¸nh sinh häc trong c¸c c¬ thÓ sèng ®· cã sù ®Þnh h­íng, sù lùa chän, nhê ®ã c¸c sinh vËt thÝch nghi víi m«i tr­êng ®Ó duy tr× sù tån t¹i cña m×nh. Ph¶n ¸nh sinh häc ®­îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c h×nh thøc kÝch thÝch ë thùc vËt, c¸c ph¶n x· ë ®éng vËt cã hÖ thèng thÇn kinh vµ t©m lý ë ®éng vËt cÊp cao. T©m lý ®éng vËt ch­a ph¶i lµ ý thøc, nã míi lµ sù ph¶n ¸nh cã tÝnh chÊt b¶n n¨ng do nhu cÇu trùc tiÕp cña sinh lý c¬ thÓ vµ do quy luËt sinh häc chi phèi. ý thøc lµ h×nh thøc cao nhÊt cña sù ph¶n ¸nh thÕ giíi hiÖn thøc. ý thøc chØ n¶y sinh ë giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña thÕ giíi vËt chÊt cïng víi sù xuÊt hiÖn con ng­êi. ý thøc lµ ý thøc con ng­êi, n»m trong con ng­êi, kh«ng thÓ t¸ch rêi con ng­êi. ý thøc bøt nguån tõ mét thuéc tÝnh cña vËt chÊt - thuéc tÝnh ph¶n ¸nh - ph¸t triÓn thµnh. ý thøc ra ®êi lµ kÕt qu¶ ph¸t triÓn l©u dµi cña thuéc tÝnh ph¶n ¸nh cña vËt chÊt. Néi dung cña ý thøc lµ th«ng tin vÒ thÕ giíi bªn ngoµi, vÒ vËt ®­îc ph¶n ¸nh. ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi bªn ngoµi vµ ®Çu ãc con ng­êi. Bé ãc ng­êi lµ c¬ quan ph¶n ¸nh, song chØ cã riªng bé ãc th«i th× ch­a thÓ cã ý thøc. Kh«ng cã sù t¸c ®éng cña thÕ giíi bªn ngoµi lªn c¸c gi¸c quan vµ qua ®ã ®Õn bé ãc th× ho¹t ®éng ý thøc kh«ng thÓ x¶y ra. Nh­ vËy, bé ãc ng­êi [c¬ quan ph¶n ¸nh vÒ thÕ giíi vËt chÊt xung quanh] cïng víi thÕ giíi bªn ngoµi t¸c ®éng lªn bé ãc - ®ã lµ nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc. Nh÷ng ®iÒu ®· tr×nh bµy vÒ nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc cho thÊy “sù ®èi lËp gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc chØ cã nghÜa tuyÖt ®èi trong nh÷ng ph¹m vi hÕt søc h¹n chÕ: trong tr­êng hîp nµy, chØ giíi h¹n trong vÊn ®Ò nhËn thøc luËn c¬ b¶n lµ thõa nhËn c¸i g× lµ c¸i cã tr­íc vµ c¸i g× lµ c¸i cã sau? Ngoµi giíi h¹n ®ã ra, sù ®èi lËp ®ã lµ t­¬ng ®èi(1) V.I.Lªnin: Toµn tËp, Nxb. TiÕn bé, Matxc¬va, 1980, t.18, tr.173 . ý thøc chÝnh lµ ®¹c tÝnh cña mét d¹ng vËt chÊt sèng cã tæ chøc cao mµ th«i. ² Nguån gèc x· héi §Ó cho ý thøc ra ®êi, nh÷ng tiÒn ®Ò, nguån gèc tù nhiªn lµ rÊt quan träng, kh«ng thÓ thiÕu ®­îc, song ch­a ®ñ; ®iÒu kiÖn quyÕt ®Þnh cho sù ra ®êi cña ý thøc lµ nh÷ng tiÒn ®Ò, nguån gèc x· héi. ý thøc ra ®êi cïng víi qu¸ tr×nh h×nh thµnh bé ãc con ng­êi nhê lao ®éng, ng«n ng÷ vµ nh÷ng quan hÖ x· héi. Lao ®éng theo C.M¸c, lµ mét qu¸ tr×nh diÔn biÕn gi÷a ng­êi vµ tù nhiªn, mét qu¸ tr×nh trong ®ã b¶n th©n con ng­êi ®ãng gãp vai trß m«i giíi, ®iÒu tiÕt vµ gi¸m s¸t trong sù trao ®æi vËt chÊt gi÷a ng­êi vµ tù nhiªn. Lao ®éng lµ ®iÒu kiÖn ®Çu tiªn vµ chñ yÕu ®Ó con ng­êi tån t¹i. Lao ®éng cung cÊp cho con ng­êi nh÷ng ph­¬ng tiÖn cÇn thiÕt ®Ó sèng, ®ång thêi lao ®éng s¸ng t¹o ra c¶ b¶n th©n con ng­êi. Nhê cã lao ®éng, con ng­êi t¸c ra khái giíi ®éng vËt. Mét trong nh÷ng sù kh¸c nhau c¨n b¶n gi÷a con ng­êi víi ®éng vËt lµ ë chç ®éng vËt sö dông c¸c s¶n phÈm cã s½n trong giíi tù nhiªn, cßn con ng­êi th× nhê lao ®éng mµ b¾t giíi tù nhiªn phôc vô môc ®Ých cña m×nh, thay ®æi nã, b¾t nã phôc tïng nh÷ng nhu cÇu cña m×nh. ChÝnh th«ng qua ho¹t ®éng lao ®éng nh»m c¶i t¹o thÕ giíi kh¸ch quan mµ con ng­êi míi cã thÓ ph¶n ¸nh ®­îc thÕ giíi kh¸ch quan, míi cã ý thøc vÒ thÕ giíi ®ã. Sù h×nh thµnh ý thøc kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh thu nhËn thô ®éng, mµ ®ã lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng chñ ®éng cña con ng­êi. Nhê cã lao ®éng, con ng­êi t¸c ®éng vµ thÕ giíi kh¸ch quan, b¾t thÕ giíi kh¸ch quan béc lé nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng kÕt cÊu, nh÷ng quy luËt vËn ®éng cña m×nh thµnh nh÷ng hiÖn t­îng nhÊt ®Þnh, vµ c¸c hiÖn t­îng Êy t¸c ®éng vµo bé ãc ng­êi, h×nh thµnh dÇn nh÷ng tri thøc vÒ tù nhiªn vµ x· héi. NÕu kh«ng cã lao ®éng th× hoµn c¶nh vÉn bÝ Èn, vÉn xa l¹ ®èi víi con ng­êi, con ng­êi kh«ng cã c¸ch nµo kh¸c ngoµi lao ®éng ®Î ãc thÓ ph¶n ¸nh ®óng ®¾n thÕ giíi kh¸ch quan. Nh­ vËy, ý thøc ®­îc h×nh thµnh chñ yÕu do ho¹t ®éng c¶i t¹o thÕ giíi kh¸ch quan cña con ng­êi, lµm biÕn ®æi thÕ giíi ®ã. ý thøc víi t­ c¸ch lµ ho¹t ®éng ph¶n ¸nh s¸ng t¹o kh«ng thÓ cã ®­îc ë bªn ngoµi qu¸ tr×nh con ng­êi lao ®éng lµm biÕn ®æi thÕ giíi xung quanh. V× thÕ cã thÓ nãi kh¸i qu¸t r»ng lao ®éng t¹o ra ý thøc t­ t­ëng, hoÆc nguån gèc c¬ b¶n cña ý thøc t­ t­ëng lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan vµ ®Çu ãc con ng­êi trong qu¸ tr×nh lao ®éng cña con ng­êi. Lao ®éng kh«ng xuÊt hiÖn ë tr¹ng th¸i ®¬n nhÊt, ngay tõ ®Çu nã ®· mang tÝnh tËp thÓ x· héi. V× vËy, nhu cÇu trao ®æi kinh nghiÖm vµ nhu cÇu trao ®æi t­ t­ëng cho nhau xuÊt hiÖn. ChÝnh nhu cÇu ®ã ®ßi hái ph¶i xuÊt hiÖn ng«n ng÷. Ng«n ng÷ do nhu cÇu cña lao ®éng vµ nhê lao ®éng mµ h×nh thµnh. Ng«n ng÷ lµ hÖ thèng tÝn hiÖu vËt chÊt mang néi dung ý thøc. Kh«ng cã ng«n ng÷ th× ý thøc kh«ng thÓ tån t¹i vµ thÓ hiÖn ®­îc. Ng«n ng÷ còng cæ x­a nh­ ý thøc. Ng«n ng÷ võa lµ ph­¬ng tiÖn giao tiÕp trong x· héi, ®ång thêi lµ c«ng cô cña t­ duy nh»m kh¸i qu¸t hãa, trõu t­îng hãa hiÖn thùc. Nhê ng«n ng÷ mµ con ng­êi tæng kÕt ®­îc thùc tiÔn, trao ®æi th«ng tin, trao ®æi tri thøc tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. ý thøc kh«ng ph¶i thuÇn tóy lµ hiÖn t­îng c¸ nh©n mµ lµ mét hiÖn t­îng x· héi, do ®ã kh«ng cã ph­¬ng tiÖn trao ®æi x· héi vÒ mÆt ng«n ng÷ th× ý thøc kh«ng thÓ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®­îc. VËy, nguån gèc trùc tiÕp quan träng nÊht quyÕt ®Þnh sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña ý thøc lµ lao ®éng, lµ thùc tiÔn x· héi. ý thøc ph¶n ¸nh hiÖn thøc kh¸ch quan vµo bé ãc con ng­êi th«ng qua lao ®éng, ng«n ng÷ vµ c¸c quan hÖ x· héi. ý thøc lµ s¶n phÈm x· héi, lµ mét hiÖn t­îng x· héi. 2. Vai trß cña tri thøc khoa häc c«ng nghÖ ®èi víi viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ ë ViÖt Nam hiÖn nay a. Quan niÖm vÒ KH - CN ² Quan niÖm vÒ khoa häc Trong lÞch sö ph¸t triÓn t­ duy cña nh©n lo¹i cã rÊt nhiÒu c¸c quan niÖm kh¸c nhau vÒ khoa häc, mét mÆt nã phô thuéc vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn cña x· héi; mÆt kh¸c phô thuéc vµo tr×nh ®é nhËn thøc. XÐt vÒ ph­¬ng diÖn x· héi, khoa häc lµ mét hiÖn t­îng x· héi cã nhiÒu mÆt, trong ®ã biÓu hiÖn sù thèng nhÊt gi÷a nh÷ng yÕu tè vËt chÊt vµ nh÷ng yÕu tè tinh thÇn. VÒ ph­¬ng diÖn triÕt häc, khoa häc lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi ®Æc biªt. §Æc biÖt, bëi v× khoa häc kh«ng chØ ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi, phô thuéc vµo tån t¹i x· héi, nh÷ng ch©n lý cña nã ®­îc thùc tiÔn x· héi kiÓm nghiÖm mµ khoa häc cßn lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh s¸ng t¹o logic, cña trùc gi¸c thiªn tµi. Cßn bëi v×, khoa häc (cïng víi c«ng nghÖ) lµ nh÷ng yÕu tè ngµy cµng cã vai trß ®Æc biÖt quan träng cña lùc l­îng s¶n xuÊt, quyÕt ®Þnh tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt nãi riªng, cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt vµ cña x· héi nãi chung. VÒ ph­¬ng diÖn nhËn thøc luËn, khoa häc lµ giai ®o¹n cao cña nhËn thøc - giai ®o¹n nhËn thøc lý luËn. Ngµy nay, quan niÖm vÒ khoa häc ®­îc phæ biÕn víi nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n sau d©y: - Khoa häc lµ mét hÖ thèng tri thøc vÒ tù nhiªn, vÒ x· héi, vÒ con ng­êi vµ vÒ t­ duy cña con ng­êi. Nã nghiªn cøu vµ v¹ch ra nh÷ng mèi quan hÖ néi t¹i, b¶n chÊt cña c¸c sù vËt, hiÖn t­îng, qu¸ tr×nh, tõ ®ã chØ ra nh÷ng quy luËt kh¸ch quan cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy. - HÖ thèng tri thøc khoa häc ®­îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh nhËn thøc cña con ng­êi tõ trùc quan sinh ®éng, ®Õn t­ duy trõu t­îng, tõ t­ duy trõu t­îng ®Õn thùc tiÔn, d­íi d¹ng kh¸i niÖm, ph¹m trï, quy luËt, lý thuyÕt,... Nh­ vËy, tri thøc khoa häc kh«ng chØ lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi hiÖn thùc, mµ cßn ®­îc kiÓm nghiÖm qua thùc tiÔn. - HÖ thèng tri thøc khoa häc cßn cã thÓ ®­îc h×nh thµnh nhê trùc gi¸c hoÆc tu©n theo nh÷ng quy luËt cña logic häc. Lo¹i tri thøc khoa häc nµy, xÐt cho ®Õn cïng còng lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi hiÖn thùc vµ ®­îc thùc tiÔn kiÓm nghiÖm. Do ®ã, mét hÖ thèng tri thøc ®­îc coi lµ tri thøc khoa häc ph¶i b¶o ®¶m tÝnh ®óng ®¾n, tÝnh ch©n thùc. - Nhê gi¸o dôc, ®µo t¹o, hÖ thèng tri thøc khoa häc cã søc sèng m·nh liÖt, ®­îc phæ biÕn réng r·i vµ lan truyÒn rÊt nhanh chãng. Tèc ®é lan truyÒn ®ã ®· t¨ng lªn rÊt nhiÒu lÇn nhê vµo qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa vµ c«ng nghÖ th«ng tin. Nã kh«ng chØ lµ søc m¹nh, lµ sù biÕn ®æi mau lÑ, mµ cßn lµ biÓu hiÖn sù giµu cã, thÞnh v­îng cña mäi quèc gia, d©n téc vµ c¸ nh©n. - HÖ thèng tri thøc khoa häc lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi, liªn tôc cña t­ duy nh©n lo¹i tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. Ngµy nay nã ®ang trë thµnh tµi s¶n chung cña x· héi loµi ng­êi. Nh­ vËy, qua mét sè nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n trªn ®©y vÒ quan niÖm khoa häc, ta thÊy næi lªn c¸i cèt lâi cña khoa häc - ®ã lµ hÖ thèng tri thøc ch©n thùc vÒ tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy. Khoa häc lµ hÖ thèng tri thøc ch©n thùc, nh­ng cã ph¶i mäi tri thøc ch©n thùc ®Òu lµ khoa häc hay kh«ng? §Ó hiÓu râ ®iÒu nµy, chóng ta ph¶i ®i t×m hiÓu nguån gèc, b¶n chÊt cña tri thøc, con ®­êng tõ tri thøc ®Õn khoa häc. ² Quan niÖm vÒ c«ng nghÖ C«ng nghÖ theo nghÜa chung nhÊt cã thÓ coi ®ã lµ tËp hîp tÊt c¶ nh÷ng sù hiÓu biÕt cña con ng­êi vµo viÖc biÕn ®æi, c¶i t¹o thÕ giíi nh»m ®¸p øng nhu cÇu sèng cña con ng­êi, sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi. C«ng nghÖ trong s¶n xuÊt lµ mét tËp hîp c¸c phowng tiÖn vËt chÊt, c¸c ph­¬ng ph¸p, c¸c quy t¾c, c¸c kü n¨ng ®­îc con ng­êi sö dông ®Ó t¸c ®éng vµo ®èi t­îng lao ®éng nh»m t¹o ra mét s¶n phÈm nµo ®ã cÇn thiÕt cho x· héi. Cã ba nghÜa chñ yÕu vÒ c«ng nghÖ ®­îc sö dông phæ biÕn nhÊt hiÖn nay: Mét lµ, c«ng nghÖ ®­îc coi nh­ mét bé m«n khoa häc øng dông, triÓn khai (trong t­¬ng quan víi khoa häc c¬ b¶n), trong viÖc vËn dông c¸c quy luËt tù nhiªn vµ c¸c nguyªn lý khoa häc nh»m ®¸p øng c¸c nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn ngµy cµng cao cña con ng­êi. Hai lµ, c«ng nghÖ ®­îc hiÓu víi t­ c¸ch nh­ lµ c¸c ph­¬ng tiÖn vËt chÊt - kü thuËt, hay ®ã lµ sù thÓ hiÖn cô thÓ cña tri thøc khoa häc ®· ®­îc vËt thÓ hãa thµnh c¸c c«ng cô, c¸c ph­¬ng tiÖn kü thuËt cÇn cho s¶n xuÊt vµ ®êi sèng. Ba lµ, c«ng nghÖ bao gåm c¸c c¸ch thøc, c¸c ph­¬ng ph¸p, c¸c thñ thuËt, c¸c kü n¨ng cã ®­îc nhê dùa trªn c¬ së tri thøc khoa häc vµ ®­îc sö dông vµo s¶n xuÊt trong c¸c ngµnh kh¸c nhau ®Ó t¹o ra c¸c s¶n phÈm. Ngµy nay, trong thêi ®Þa cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc c«ng nghÖ míi, hay c¸ch m¹ng th«ng tin c«ng nghÖ lÇn thø n¨m, khi mµ khoa häc ®ang trë thµnh lùc l­îng s¶n xuÊt trùc tiÕp, trÝ tuÖ con ng­êi ®ang gi÷ vai trß ®éng lùc trùc tiÕ vµ quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ nãi riªng, vµ x· héi nãi chung th× quan niÖm vÒ c«ng nghÖ, c¸c thµnh phÇn cÊu tróc cña nã l¹i mét lÇn n÷a cã sù më réng vµ ph¸t triÓn rÊt c¬ b¶n. b. Vai trß cña tri thøc KH - CN trong viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ ë ViÖt Nam hiÖn nay C«ng nghiÖp hãa lµ con ®­êng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña tÊt c¶ c¸c n­íc trªn thÕ giíi. Bëi v×, môc ®Ých quan träng nhÊt cña c«ng nghiÖp hãa lµ ph¸t triÓn s¶n xuÊt x· héi, tr­íc hÕt lµ ph¸t triÓn lùc l­îng s¶n xuÊt, nh»m tháa m·n c¸c nhu cÇu ngµy cµng t¨ng cña con ng­êi vµ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña x· héi. Ngµy nay, c«ng nghiÖp hãa ph¶i g¾n liÒn víi hiÖn ®¹i hãa. Sù g¾n kÕt chÆt chÏ gi÷a c«ng nghiÖp hãa víi hiÖn ®¹i hãa hiÖn nay lµ sù ®æi míi vÒ chÊt, lµ nhu cÇu míi cña sù ph¸t triÓn x· héi vµ còng lµ quy ®Þnh míi cña thêi ®¹i. §iÒu nµy, tr­íc tiªn, ®­îc quyÕt ®Þnh bëi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ, nhanh chãng cña khoa häc vµ c«ng nghÖ vµ vai trß ngµy cµng t¨ng cña chóng ®èi víi nÒn s¶n xuÊt x· héi nãi riªng, ®èi víi toµn bé ®êi sèng x· héi nãi chung. Trong nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn tr­íc ®©y cña x· héi loµi ng­êi, s¶n xuÊt cßn t¸ch rêi khoa häc vµ c«ng nghÖ vµ th­êng lµ v­ît tr­íc sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ c«ng nghÖ. Mãi quan hÖ gi÷a khoa häc vµ c«ng nghÖ víi s¶n xuÊt lóc Êy tu©n theo quy luËt: s¶n xuÊt ®i tr­íc c«ng nghÖ vµ c«ng nghÖ l¹i ®i tr­íc khoa häc. Nãi c¸ch kh¸c, s¶n xuÊt ch­a thËt sù g¾n kÕt víi khoa häc vµ c«ng nghÖ, ch­a ®­îc hiÖn ®¹i hãa. Ngµy nay trong ®iÒu kiÖn cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, trong lÜnh vùc nµy ®ang h×nh thµnh mét quy luËt míi: Nh÷ng ph¸t minh khoa häc trë thµnh nÒn t¶ng cho nh÷ng s¸ng chÕ c«ng nghÖ vµ ®Õn l­ît m×nh, c«ng nghÖ nµy ®­îc trùc tiÕp ®­a vµo s¶n xuÊt. §iÒu ®ã chØ cã thÓ cã ®­îc khi khoa häc trë thµnh lùc l­îng s¶n xuÊt trùc tiÕp, nghÜa lµ nh÷ng tri thøc khoa häc nhanh chãng ®­îc vËt thÓ hãa thµnh c«ng cô,