Sức khỏe tâm thần người cao tuổi - Một vấn đề đang được quan tâm

Sức khỏe Tâm thần người cao tuổi MỘT VẤN ĐỀ ĐANG ĐƯỢC QUAN TÂM M.T. Yasamy, T. Dua, M. Harper, S. Saxena Tổ chức Y tế thế giới, Ban Sức khỏe Tâm thần và Lạm dụng chất Thông tin cơ bản Dân số thế giới chưa bao giờ nhiều người cao tuổi như hiện nay. Số người trong độ tuổi từ 60 trở lên là hơn 800 triệu người. Ước tính con số này sẽ tăng lên hơn 2 tỉ người vào năm 2050. Những người trong độ tuổi 60 có thể sống thêm được 18.5 đến 21.6 năm nữa (1). Chẳng mấy chốc mà số người cao tuổi trên thế giới sẽ nhiều hơn số trẻ em. Đối lập với các quan niệm phổ biến, phần lớn người cao tuổi sống ở các quốc gia thu nhập thấp và thu nhập trung bình, tỷ lệ già hóa sẽ tăng trưởng nhanh nhất ở những khu vực này (2,3). Liên hiệp quốc sử dụng mốc 60 tuổi để chỉ những người cao tuổi (UNFPA, 2012). Tuy nhiên, ở rất nhiều quốc gia thu nhập cao mốc 65 tuổi mới được cho là người cao tuổi vì ở mức tuổi này người ta mới được hưởng an sinh xã hội cho người già (1,2). Mức tuổi cao hơn này có thể không phù hợp với tình trạng của các quốc gia đang phát triển bao gồm cả Châu Phi, nơi có tuổi thọ trung bình thường thấp hơn ở các quốc gia thu nhập cao (4). Người cao tuổi đang phải đối mặt với các thách thức sức khỏe đặc biệt. Nhiều người già đang bị mất đi khả năng sống một cách độc lập vì họ bị hạn chế về vận động, yếu về thể chất hoặc các vấn đề về sức khỏe thể chất và tâm thần khác mà đòi hỏi phải có sự chăm sóc lâu dài. Từ giai đoạn đầu của thiên niên kỷ, có một điều rõ ràng ở Mỹ là khoảng 20% số người từ 55 tuổi trở nên mắc ít nhất một rối loạn tâm thần (5). Sau đó, các thống kê trên toàn cầu cho thấy đây là vấn đề hết sức phổ biến (6). Các vấn đề sức khỏe tâm thần ở người cao tuổi thường không được xác định bởi các chuyên gia về y tế và bản thân họ, người cao tuổi thường miễn cưỡng tìm kiếm sự trợ giúp. Các yếu tố tiềm ẩn của các vấn đề sức khỏe tâm thần ở người cao tuổi Một loạt các yếu tố xã hội, nhân khẩu, tâm lý và sinh học góp phần vào tình trạng sức khỏe tâm thần của một con người. Hầu hết các yếu tố này đặc biệt đúng với nhóm người cao tuổi. Các yếu tố như nghèo đói, sự cô lập xã hội, mất tự do, sự cô đơn và mất mát có thể ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần và sức khỏe nói chung. Người cao tuổi thường trải qua các sự kiện như người thân chết và sức khỏe thể chất giảm sút nghiêm trọng, điều này ảnh hưởng đến cảm xúc, sự thoải mái và có thể dẫn đến sức khỏe tâm thần kém. Họ cũng có thể bị ngược đãi ở nhà hoặc ở các khu điều dưỡng (7). Mặt khác hỗ trợ xã hội và các tương tác trong gia đình có thể thúc đẩy giá trị của người cao tuổi, và có vai trò bảo vệ đối với các đầu ra về sức khỏe tâm thần ở nhóm người này. Trên khắp thế giới, số phụ nữ cao tuổi nhiều hơn số nam giới cao tuổi. Sự khác biệt gia tăng với tiến độ về tuổi tác được gọi là “nữ hóa lão hóa”. Nam giới cao tuổi và phụ nữ cao tuổi có các đặc điểm sức khỏe và bệnh tật khác nhau, thường thì phụ nữ có thu nhập thấp hơn nhưng lại có các mạng lưới hỗ trợ gia đình tốt hơn nam giới (1). Tuy nhiên, bệnh trầm cảm và Alzheimer lại có tỷ lệ nữ nhiều hơn (8). Sự đoàn kết giữa các thế hệ đang ngày càng giảm xuống, đặc biệt là ở những nước thu nhập cao. Ở một số nước thu nhập thấp và trung bình, số ông bà đang sống cùng với cháu dường như đang tăng lên. Điều này được gọi là hiện tượng “nhảy cóc thế hệ” và đang trở nên ngày càng phổ biến bởi có sự di cư vì điều kiện kinh tế, và ở một số nơi thì do hậu quả của việc nhiều người trong độ tuổi lao động chết vì HIV/AIDS. Tác động của điều này đối với các căng thẳng tâm lý xã hội ở người cao tuổi cần được nghiên cứu nhiều hơn (1). Sự thay đổi đặc điểm nhân khẩu học một cách mạnh mẽ dẫn đến các thách thức mới nhưng cũng đem lại các cơ hội tiềm năng. Các tác động kinh tế xã hội đi kèm với các hậu quả về sức khỏe là các quan tâm mới của thế giới hiện nay. Các thay đổi trong vai trò xã hội của người cao tuổi có một tác động đến sự thoải mái của họ. Ở khá nhiều quốc gia, người cao tuổi có sức khỏe tốt hơn so với trước đây. Người cao tuổi được mong đợi nhiều hơn về năng suất lao động và thậm chí được yêu cầu đóng góp nhiều hơn cho gia đình và/hoặc cộng đồng. Thái độ nhìn nhận người cao tuổi thường được gắn liền với giá trị của họ, tuy nhiên có một số ngoại lệ ở một vài nền văn hóa. Vai trò mong đợi đối với người cao tuổi hiện nay có vẻ như đã thay đổi, họ không chỉ là “người cố vấn uyên bác” như đã phổ biến ở hầu hết các nơi trên thế giới.Tuổi nghỉ hưu đang tăng lên ở rất nhiều quốc gia thu nhập cao. Người cao tuổi được mong đợi và có thể đóng góp quan trọng cho xã hội như các thành viên của gia đình, tình nguyện viên, thành phần tích cực của lực lượng lao động phù hợp. Tuy nhiên, cải thiện năng suất lao động và yêu cầu người cao tuổi cung cấp hỗ trợ cho các động đồng và gia đình thì xã hội phải hỗ trợ thêm cho họ để họ thực hiện được các nhiệm vụ ấy. Một yếu tố rủi ro quan trọng đối với sức khỏe và sức khỏe tâm thần của người cao tuổi, một vấn đề nhân quyền quan trọng, là sự bạc đãi đối với người cao tuổi. WHO định nghĩa bạc đãi người cao tuổi là “một hành vi đơn lẻ hoặc lặp lại, hoặc thiếu các hành động phù hợp, xảy ra trong bất kỳ mối quan hệ mà ở đó người ta mong đợi sự tin tưởng, dẫn đến tổn thương hoặc đau khổ đối với người cao tuổi”. Hành động này bao gồm lạm dụng thể chất, tình dục, tâm lý, cảm xúc, tài chính vật chất, bỏ mặc, thờ ơ, đánh mất phẩm giá và lòng tự trọng nghiêm trọng. Ở các nước thu nhập cao, nơi có dữ liệu, khoảng 4-6% người cao tuổi đã từng trải qua một hình thức ngược đãi ở nhà. Con số thực tế có thể cao hơn vì có nhiều người cao tuổi không dám hoặc không thể báo cáo tình trạng ngược đãi. Các dữ liệu về tình trạng này ở các cơ sở như bệnh viện, nhà điều dưỡng và các cơ sở chăm sóc người cao tuổi khác thường khan hiếm và được coi như là cao hơn nhiều so với ngược đãi người cao tuổi tại nhà. Ngược đãi người cao tuổi có thể dẫn đến các chấn thương thể chất, thậm chí là các hậu quả tâm lý nghiêm trọng, lâu dài bao gồm cả trầm cảm và lo âu (9). Thúc đẩy sức khỏe tâm thần trong quá trình lão hóa lành mạnh Sức khỏe tâm thần cho người cao tuổi có thể được cải thiện thông qua thúc đẩy sự lão hóa lành mạnh và tích cực và các yếu tố kinh tế xã hội, giải quyết các bất bình đẳng về y tế, bất bình đẳng giới. Các hình thức chống lại sự lão hóa tích cực được gọi là “chủ nghĩa tuổi tác” cần phải được thay đổi. Thái độ của “chủ nghĩa tuổi tác” coi người cao tuổi là dễ đổ vỡ, “quá hạn sử dụng”, không thể làm việc, yếu về thể lực, chậm về tâm thần, không có khả năng hoặc vô dụng. “Chủ nghĩa tuổi tác” đóng vai trò như rào cản phân chia giữa người trẻ và người cao tuổi, và cản trở sự tham gia của người cao tuổi vào các hoạt động xã hội. Sự phân biệt đối xử do vấn đề tuổi tác có tác động tiêu cực đến phúc lợi của người cao tuổi (10). Lão hóa là một quá trình từ từ và có nhiều việc có thể làm để cải thiện sức khỏe tâm thần và phúc lợi cho giai đoạn cuối đời. Sự tham gia vào các hoạt động có ý nghĩa, các mối quan hệ cá nhân chặt chẽ và sức khỏe thể chất tốt là các yếu tố then chốt. Nghèo đói là yếu tố nguy cơ cho các rối loạn tâm thần ở người cao tuổi và vấn đề này cần được quan tâm (11). Giải quyết vấn đề ngược đãi người cao tuổi là cách tiếp cận quan trọng trong việc nâng cao sức khỏe tâm thần. Chăm sóc sức khỏe ban đầu và cộng đồng và các dịch vụ xã hội cần nhạy cảm và hỗ trợ với các hiện tượng lạm dụng người cao tuổi. Sự phân tuyến kỹ thuật và giám sát chặt chẽ của các cơ sở chức năng là các chiến lược bổ sung quan trọng để các dịch vụ được cung cấp tốt hơn cho cộng đồng người cao tuổi trong xã hội. Thúc đẩy phong cách sống lành mạnh trong cộng đồng dân cư nói chung, bắt đầu từ nhóm trẻ tuổi với các chiến lược như tăng cường các hoạt động thể chất và tinh thần, phòng chống thuốc lá, phòng ngừa sử dụng rượu bia một cách có hại, phát hiện và điều trị sớm các bệnh không lây có thể góp phần cải thiện tình trạng sức khỏe tâm thần ở người cao tuổi. Huy động xã hội dân sự, các tổ chức phi chính phủ, phi lợi nhuận, các mối liên hệ giữa tổ chức công và tư nhân để điều hành việc thực hiện các hiện các chiến lược nâng cao sức khỏe cho người cao tuổi. Các vấn đề sức khỏe thể chất ở người cao tuổi Thậm chí ở các quốc gia nghèo nàn về nguồn lực, ngày càng nhiều người cao tuổi chết vì các bệnh không lây nhiễm như tim mạch, ung thư, đái đường hơn là các bệnh lây nhiễm và do ký sinh trùng. Bên cạnh đó, người cao tuổi thường xuyên có nhiều vấn đề sức khỏe cùng một lúc (8). Các yếu tố nguy cơ của bệnh thoái hóa não như cao huyết áp, đái đường, nồng độ cholesterol cao đang gia tăng ở người cao tuổi (12). Sức khỏe tâm thần có một tác động lớn về sức khỏe thể chất. Ví dụ việc vừa bị đái đường, vừa bị trầm cảm có liên quan với việc giảm tuân thủ điều trị, giảm kiểm soát trao đổi chất, tỷ lệ biến chứng cao hơn, giảm chất lượng cuộc sống, tăng sử dụng dịch vụ y tế và các chi phí, gia tăng khiếm khuyết và giảm năng suất lao động, tăng nguy cơ tử vong (13). Người có các bệnh thực thể như bệnh tim mạch, đái đường, hen, và khớp có tỷ lệ trầm cảm cao hơn ở những người khỏe mạnh (14). Các rối loạn tâm thần ở người cao tuổi Bệnh mất trí Mất trí là một hội chứng bao gồm giảm sút trí nhớ, suy nghĩ, hành vi và khả năng thực hiện các hoạt động hằng ngày như ăn, mặc, vệ sinh cá nhân, đi toilet (15). Nhìn chung, bệnh có ảnh hưởng đến người cao tuổi, đây không phải là một phần bình thường của sự lão hóa. Một báo cáo của WHO và Hiệp hội quốc tế về bệnh Alzheimer (ADI) năm 2012 ước tính tỷ lệ thô của bệnh vào khoảng 4.7% ở nhóm người từ 60 tuổi trở nên, tương đương với khoảng 35,6 triệu người trên thế giới đang sống với bệnh mất trí (12). Tổng số người mắc bệnh mất trí được dự tính là gần gấp đôi cứ mỗi 20 năm, có nghĩa là có khoảng 65,7 triệu người bệnh vào năm 2030 và lên tới 115,4 triệu người bệnh vào năm 2050 (12). Phần lớn sự gia tăng này được cho là gia tăng số lượng người cao tuổi mắc bệnh mất trí ở các nước thu nhập thấp và trung bình (Sơ đồ 1). Có nhiều tác động phức tạp về kinh tế và xã hội ở các khía cạnh như chi phí y tế trực tiếp, chi phí xã hội trực tiếp và chi phí của chăm sóc không chính quy. Dự tính tổng chi phí chiếm khoảng từ 0,24% GDP ở các nước thu nhập thấp đến 1,24% ở các nước thu nhập cao (12). Sơ đồ 1: Sự gia tăng số lượng người mắc bệnh đãng trí theo nhóm thu nhập quốc gia 0 20 40 60 80 100 120 2010 2020 2030 2040 2050 Số n gư ờ i m ắc b ệ n h đ ãn g tr í ( tr iệ u n gư ờ i) Thu nhập cao Thu nhập thấp và trung bình Mặc dù hiện nay chưa có biện pháp điều trị bệnh, nhưng chúng ta có thể thực hiện nhiều can thiệp với bệnh nhân và người chăm sóc. Một loạt các can thiệp dùng thuốc và một số can thiệp không dùng thuốc sẵn có, có thể được cung cấp bởi cán bộ y tế thậm chí không chuyên sâu (15&16). Trầm cảm Trầm cảm là phổ biến ở người cao tuổi. Theo dữ liệu 2010 của Viện đo lường và đánh giá sức khỏe (IHME), số năm sống điều chỉnh theo bệnh tật (DALYs) đối với trầm cảm (rối loạn trầm cảm điển hình và loạn khí sắc) ở nhóm hơn 60 tuổi là 9,17 triệu năm hoặc 1,6% tổng DALYs ở nhóm tuổi này (17). Các triệu chứng trầm cảm ở người cao tuổi khác một phần với trầm cảm ở lứa tuổi sớm hơn. Họ có thể có nhiều biểu hiện thực thể hơn (18). Điều này, đi kèm với tỷ lệ cao của các bệnh kết hợp, có thể gây khó khăn trong việc chẩn đoán. Khi được đào tạo phù hợp, người cung cấp dịch vụ y tế không chuyên có thể phát hiện và điều trị trầm cảm cho người cao tuổi. Có các biện pháp điều trị hiệu quả bằng tâm lý và bằng thuốc đối với trầm cảm, tuy nhiên cần có sự chăm sóc chu đáo khi cho thuốc chống trầm cảm cho nhóm tuổi này. Nhà cung cấp dịch vụ nên kê đơn liều ban đầu thấp và kết thúc với liều cuối cùng thấp hơn (15,19,&20). Nếu nặng, trầm cảm có thể dẫn tới tự sát. Kết hợp với rối loạn sử dụng rượu làm tăng khả năng tự sát (21). Các rối loạn tâm thần khác Lạm dụng chất thường được coi là vấn đề của giới trẻ, tuy nhiên không nên thờ ơ vấn đề này ở người cao tuổi. Các vấn đề lạm dụng chất ở người cao tuổi thường bị bỏ qua hoặc chẩn đoán nhầm. Ở Châu Âu, số người cao tuổi có vấn đề này sẽ tăng gấp đôi từ năm 2001 đến 2020 (22). Theo dữ liệu của IHME 2010, số DALYs cho rối loạn lạm dụng rượu đối với nhóm người trên 60 tuổi là khoảng 1,5 triệu năm, tương đương với khoảng 0,3% tổng số DALYs cho nhóm tuổi này (17). Các con số tương ứng với các rối loạn lạm dụng chất khác là 338,000 năm và 0,1%. Tính sẵn có của điều trị duy trì và chăm sóc sức khỏe tốt có thể góp phần tăng số lượng sống sót ở những người cao tuổi có tiền sử sử dụng chất từ giai đoạn sớm.Các sự kiện căng thẳng trong cuộc sống như nghỉ hưu, hôn nhân tan vỡ hoặc người thân chết, cô lập xã hội, khó khăn về tài chính, các rối loạn tâm thần và một số bệnh thực thể mãn tính là các yếu tố chính góp phần dẫn đến lạm dụng chất. Các thay đổi tâm lý đi kèm với sự lão hóa và gia tăng sử dụng các loại thuốc khác, đặc biệt là thuốc giảm đau, an thần có thể khiến uống rượu ở liều thấp cũng có hại đối với người cao tuổi vì làm tăng tổn thương gan và là nguyên nhân gây ra nhiều tai nạn và chấn thương. Việc kê đơn thuốc cho người cao tuổi là khá phổ biến. Một số thuốc kê đơn như benzodiazepines và opioids có thể gây phụ thuộc hoặc lạm dụng và có thể xảy ra trong hoặc ngoài bối cảnh y học. Điều trị các rối lạm sử dụng chất ở người cao tuổi cần phải hiệu quả ít nhất như điều trị cho người trẻ tuổi. Việc điều trị lạm dụng chất đặc biệt là quản lý giai đoạn cai hoặc loạn thần cho sử dụng chất cần được thực hiện trong môi trường hỗ trợ và nếu cần thiết là môi trường y tế, với sự cân nhắc phù hợp khi có sự tương tác giữa các thuốc tác động đến trí tuệ và các thuốc kê đơn cũng như các biến chứng về sức khỏe khác. Các rối loạn tâm thần là phổ biến ở người khuyết tật về trí tuệ (ID). Số người có khuyết tật về trí tuệ đạt đến độ tuổi xuất hiện bệnh mất trí đang gia tăng. Những người khuyết tật trí tuệ này càng dễ bị tổn thương hơn với bệnh mất trí. Rất nhiều quốc gia thu nhập cao đã củng cố các hoạt động nghiên cứu và các dịch vụ cho nhóm người cao tuổi này. Nhìn chung, đây là lĩnh vực làm việc mới và cho đến thời điểm này thì mới chỉ có sự lôi kéo các dịch vụ chăm sóc sức khỏe ban đầu và cộng đồng và dự phòng việc chỉ tập trung cung cấp dịch vụ ở tuyến trung ương/các bệnh viện lớn. Sức khỏe tâm thần của người chăm sóc Người cao tuổi bị bệnh mất trí và trầm cảm thường nhận được sự hỗ trợ từ vợ/chồng, hoặc các thành viên trong gia đình, bạn bề. Những người chăm sóc thường phải chịu nhiều gánh nặng, căng thẳng và trầm cảm (24). Cung cấp chăm sóc tâm lý xã hội cho người chăm sóc nên được bao gồm trong gói can thiệp dự phòng các rối loạn tâm thần ở người cao tuổi. Can thiệp giáo dục tâm lý như tập huấn cho người chăm sóc mà đòi hỏi sự tham gia tích cực (VD đóng vai về quản lý vấn đề hành vi) là những can thiệp hiệu quả cho người chăm sóc bệnh nhân mất trí. Sự căng thẳng tâm lý của người chăm sóc cần được giải quyết bằng hỗ trợ, tư vấn, và hoặc can thiệp nhận thức hành vi. Trầm cảm là một bệnh phổ biến ở người chăm sóc và cần được quản lý phù hợp (15). Đáp ứng của WHO đối với yêu cầu thực tế hiện nay Các chương trình của WHO về lão hóa lành mạnh và tích cực đã cung cấp một khung hành động toàn cầu ở cấp độ quốc gia (25). WHO coi bệnh mất trí là một ưu tiên của y tế công cộng và hỗ trợ các chính phủ trong việc tăng cường và thúc đẩy sức khỏe tâm thần ở người cao tuổi, đặc biệt ở các nước thu nhập thấp và thu nhập trung bình. Chương trình hàng đầu của WHO, Chương trình hành động về khoảng trống sức khỏe tâm thần (mhGAP), đã bao gồm bệnh mất trí như một trong những bệnh ưu tiên chính. Tài liệu hướng dẫn can thiệp mhGAP-ID bao gồm các can thiệp dựa trên bằng chứng được thực hiện bởi các cán bộ y tế không chuyên ở các quốc gia thu nhập thấp cho tất cả các bệnh ưu tiên bao gồm bệnh mất trí, trầm cảm, lạm dụng chất và rượu (15). Báo cáo quốc tế về bệnh Alzheimer/WHO, xuất bản năm 2012, đã nêu bệnh mất trí là một ưu tiên của y tế công cộng nhằm cung cấp thông tin và nâng cao nhận thức về bệnh này. Báo cáo cũng nhằm tăng cường các nỗ lực công và tư nhân để cải thiện chăm sóc và hỗ trợ cho người mắc bệnh mất trí và người chăm sóc họ (26). Nhóm họp Y tế thế giới gần đây nhất ngày 24 tháng 5 năm 2013 coi người cao tuổi là một nhóm dễ bị tổn thương có nguy cơ cao với các vấn đề về sức khỏe tâm thần như trong báo cáo “Kế hoạch hành động toàn diện về sức khỏe tâm thần giai đoạn 2013- 2020”, ở đó nêu rõ bởi giám đốc điều hành của WHO. Nhóm họp đã đề cập đến vấn đề chăm sóc lâu dài cho người cao tuổi (27). Kết luận Số lượng người cao tuổi đang gia tăng nhanh chóng trên khắp thế giới. Các tác động về kinh tế, xã hội của sự thay đổi về nhân khẩu học đã gia tăng những hậu quả sức khỏe tâm thần nói chung. WHO đang hỗ trợ các chính phủ thu hẹp khoảng trống dịch vụ về sức khỏe tâm thần, đặc biệt ở các quốc gia nghèo về nguồn lực. Mặc dù chúng ta cần nghiên cứu nhiều hơn về các khía cạnh sinh học, tâm lý và xã hội của vấn đề sức khỏe tâm thần người cao tuổi nhưng chúng ta có đủ kiến thức cần thiết để thấy rằng cần tạo ra sự thay đổi. Chúng ta cần cải thiện cách tiếp cận phúc lợi suốt đời nói chung bằng cách thúc đẩy lối sống lành mạnh. Chúng ta cần phát hiện và điều trị các rối loạn tâm thần ở nhóm tuổi này càng sớm càng tốt. Quan trọng là cải thiện vốn xã hội và huy động sự tham gia của cộng đồng và gia đình trong việc hỗ trợ người cao tuổi. Chúng ta cần hỗ trợ và lôi kéo các tổ chức phi lợi nhận, phi chính phủ và các nhóm đồng đẳng của người cao tuổi. Chúng ta cũng cần thiết lập mối quan hệ giữa lĩnh vực công và tư nhân để lấp đầy khoảng trống dịch vụ. Nhận thức về điều gì là hiệu quả là cực kỳ quan trọng. Chúng ta cần đấu tranh chống lại sự ngược đãi người cao tuổi và “chủ nghĩa tuổi tác” bằng cách mời người cao tuổi tham gia đầy đủ vào các hoạt động xã hội hàng ngày. Rất nhiều người cao tuổi vẫn theo lối sống mà làm giảm chất lượng sức khỏe tâm thần. Họ cần được khuyến khích và giáo dục để thực hiện hoạt động thể lực nhiều hơn, giữ các mối liên hệ xã hội, giữ cho não bộ tích cực, kiểm soát cân nặng, không hút thuốc, uống rượu, kiểm soát huyết áp, đường máu và nồng độ cholesterol. Hầu hết các yếu tố này là những can thiệp đáng tin cậy để cải thiện chất lượng cuộc sống của người cao tuổi trên toàn thế giới Sự ghi nhận Chúng tôi đánh giá cao những nhận xét của V. Poznyak. M.VanOmmeren và D.Chisholm. Armin Von Gunten và Deepti Kukreja từ WHO Collaboration Center of Service Universitaire de Psychiatrie de l’Age Avancé (SUPAA), Lausanne cho các bản phác thảo đầu tiên của tài liệu liên quan của WHO. Tài liệu tham khảo