Sự phát triển của các hình thái kinh tế - Xã hội là quá trình lịch sử tự nhiên

PhÇn I Lêi më ®Çu Tõ lÞch sö xa x­a, tr¶i qua bao thêi gian ®Õn nay dï ë thêi ®¹i nµo, x· héi nµo th× h×nh th¸i kinh tÕ x· héi còng lu«n lu«n tån t¹i vµ ph¸t triÓn hoÆc tôt lïi theo sù ph¸t triÓn cña x· héi ®ã. Khi ta nh×n vµo vÊn ®Ò h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cña mét n­íc nµo ®ã ta sÏ thÊy x· héi ®ã lín m¹nh vµ ph¸t triÓn hoÆc ng­îc l¹i. Nãi ®Õn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi lµ ta ph¶i nãi ®Õn mét chÝnh thÓ toµn vÑn c¬ cÊu phøc t¹p chø kh«ng thÓ nãi ®Õn nh÷ng thø riªng lÎ ®­îc, nã ph¶i ®an xen nhau, cã quan hÖ kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau ®­îc vµ chÝnh mÆt toµn vÑn nµy th× ta míi cã ®­îc mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cÇn cã vµ ph¶i cã h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi v¹ch râ kÕt cÊu c¬ b¶n, phæ biÕn cña mäi x· héi, qui luËt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn tÊt yÕu cña x· héi ®ã, vËy ta ph¶i ®i nghiªn cøu s©u vÒ nh÷ng vÊn ®Ò t¸c ®éng trùc tiÕp lµ yÕu tè chÝnh ®Ó x©y dùng lªn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Nghiªn cøu vÒ lùc l­îng s¶n xuÊt v× ®ã lµ nÒn t¶ng vËt chÊt - kÜ thuËt cña mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi, vÒ quan hÖ s¶n xuÊt quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, kiÕn tróc th­îng tÇng, quan hÖ gia ®×nh, x· héi. §©y chÝnh lµ nh÷ng ®iÓm mÊu chèt quan träng nhÊt mµ ë thêi k× nµo tõ tr­íc kia ®Õn b©y giê còng ph¶i quan t©m vµ coi ®ã lµ môc tiªu chÝnh ®Ó ph¸t triÓn nh÷ng mÆt ®ã kh«ng c¸i nµo cã thÓ t¸ch rêi c¸i nµo ®­îc. Kh«ng thÓ kh«ng quan t©m ®Õn lùc l­îng s¶n xuÊt mµ chØ quan t©m ®Õn quan hÖ s¶n xuÊt ®­îc, còng nh­ kiÕn tróc th­îng tÇng vµ c¸c mèi quan hÖ d©n téc, gia ®×nh, x· héi. Nh÷ng mÆt c¬ b¶n nµy ph¶i lu«n tån t¹i song song vµ ph¶i cã mèi quan hÖ, còng lµ quan träng, nÕu mét trong nh÷ng mÆt ®ã mÊt ®i th× x· héi sÏ ph¸t triÓn theo c¸ch kh¸c chø kh«ng nh­ b©y giê. H×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ nªn t¶ng cèt lâi cña mäi x· héi, dï x· héi ®ã lµ x· héi l¹c hËu, nghÌo ®ãi hay v¨n minh giµu cã th× c¸c mÆt: lùc l­îng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt kiÕn tróc th­îng tÇng... vÉn lu«n tån t¹i vµ ph¸t triÓn víi møc ph¸t triÓn kh¸c nhau nh­ng môc ®Ých chÝnh cña nh÷ng n­íc ®ã lµ thóc ®Èy ph¸t triÓn mäi mÆt trong x· héi ®Ó x· héi ®ã ph¸t triÓn h¬n n÷a. Muèn vËy th× mçi x· héi ph¶i cã ®Çy ®ñ c¸c mÆt ®· nªu ë trªn víi sù quan hÖ chÆt chÏ vµ ®oµn kÕt cïng x©y dùng c¸c quan hÖ, c¬ së vËt chÊt, yÕu tè x· héi ®i tõ lùc l­îng s¶n xuÊt v× ®ã lµ nÒn t¶ng cña mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Quan hÖ s¶n xuÊt lu«n g¾n liÒn víi lùc l­îng s¶n xuÊt vËy ph¶i t×m ra nh÷ng ®iÓm tÝch cùc vµ ®iÓm yÕu cña 2 mÆt nµy ®Ó kh¾c phôc vµ ®i s©u h¬n tõ ®ã míi hîp thµnh kiÕn tróc th­îng tÇng ®Ó h×nh thµnh nªn nh÷ng quan ®iÓm ph¸p lÝ, ®¹o ®øc, triÕt häc... §i s©u vµo nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn c¸c thÕ m¹nh cña ®Êt n­íc cña x· héi, t×m ph­¬ng h­íng gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn trong c¸c mÆt ®ã ®Ó mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn ®i lªn. PhÇn II Néi dung I. Häc thuyÕt vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi 1) H×nh th¸i kinh tÕ - x· héi + H×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ mét ph¹m trï cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö dïng ®Ó chØ x· héi ë tõng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, víi mét kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt ®Æc tr­ng cho x· héi ®ã phï hîp víi mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña lùc l­îng s¶n xuÊt vµ víi mét kiÕn tróc th­îng tÇng t­¬ng øng ®­îc x©y dùng trªn quan hÖ s¶n xuÊt Êy. Víi tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn lÞch sö nhÊt ®Þnh th× ë nh÷ng giai ®o¹n ®ã sÏ tån t¹i c¸c mÆt ®èi lËp, c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, lùc l­îng s¶n xuÊt, lùc l­îng lao ®éng sinh ho¹t kh¸c nhau víi phong tôc tËp qu¸n cña c¸c n­íc trªn thÕ giíi còng kh¸c nhau. Tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau, mçi n­íc cã mét nÒn s¶n xuÊt, nÒn kinh tÕ kh¸c nhau. Nh­ng cuèi cïng th× ®ã sÏ lµ mét kiÕn tróc th­îng tÇng ®­îc h×nh thµnh trong h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ®ã nã còng cã nh÷ng kÕt cÊu vµ chøc n¨ng cïng c¸c yÕu tè cÊu thµnh h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. + X· héi kh«ng ph¶i lµ tæng hîp cña nh÷ng hiÖn t­îng sù kiÖn rêi r¹c, nh÷ng c¸ nh©n riªng lÎ mµ x· héi lµ mét chÝnh thÓ toµn vÑn cã c¬ cÊu phøc t¹p, trong ®ã cã nh÷ng mÆt c¬ b¶n nhÊt lµ lùc l­îng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt vµ kiÕn tróc th­îng tÇng. Mçi mÆt ®ã cã vai trß nhÊt ®Þnh vµ t¸c ®éng ®Õn c¸c mÆt kh¸c t¹o nªn sù vËn ®éng cña x· héi. ChÝnh tÝnh toµn vÑn ®ã ®­îc ph¶n ¸nh b»ng tæng thÓ c¸c mÆt cña h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. + Tæng thÓ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi bao gåm nhiÒu mÆt, mçi mÆt l¹i cã nh÷ng thÕ m¹nh riªng lÎ vµ ph¶i dùa vµo nh÷ng thÕ m¹nh ®ã ®Ó nghiªn cøu, t×m tßi vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ h¬n n÷a. 2). Sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn. LÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi tõ khi h×nh thµnh ®Õn nay ®· tr¶i qua c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cao thÊp kh¸c nhau, t­¬ng øng víi mçi giai ®o¹n ®ã lµ mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cô thÓ, sù vËn ®éng vµ thay thÕ lÉn nhau cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi trong lÞch sö lµ do c¸c qui luËt kh¸ch quan chi phèi ®Æc biÖt lµ bÞ chi phèi bëi qui luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Do ®ã C.M¸c viÕt “T«i coi sù ph¸t triÓn cña nh÷ng h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn. a. Lùc l­îng s¶n xuÊt Trong ®êi sèng hµng ngµy nh÷ng ®iÒu tÊt yÕu mµ x· héi nµo còng cÇn cã ®ã lµ s¶n xuÊt vËt chÊt, s¶n xuÊt vËt chÊt cã vai trß rÊt lín trong cuéc sèng con ng­êi, nã lµ qu¸ tr×nh con ng­êi sö dông c«ng cô lao ®éng t¸c ®éng vµo tù nhiªn, c¶i biªn c¸c d¹ng vËt chÊt cña tù nhiªn ®Ó t¹o ra cña c¶i vËt chÊt cho ®êi sèng x· héi. §ã lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cã môc ®Ých, nh»m c¶i biÕn nh÷ng vËt liÖu tù nhiªn lµm cho nã thÝch hîp víi nhu cÇu cña con ng­êi, s¶n xuÊt vËt chÊt thùc hiÖn trong qu¸ tr×nh lao ®éng, chÝnh trong qu¸ tr×nh lao ®éng mµ mçi ng­êi ph¶i liªn kÕt víi nhau ®Ó lµm vµ mäi ng­êi lµm lµ lùc l­îng s¶n xuÊt sinh ra tõ ®©y. Quan hÖ s¶n xuÊt còng sinh ra khi mäi ng­êi dùa vµo nhau ®Ó lµm ra cña c¶i vËt chÊt. C¸c nhµ triÕt häc cña x· héi duy t©m gi¶i thÝch nguyªn nh©n, ®éng lùc ph¸t triÓn cña x· héi tõ ý thøc t­ t­ëng cña con ng­êi hay tõ mét lùc l­îng siªu tù nhiªn nµo ®ã. Ngµy nay nhiÒu nhµ x· héi häc t­ s¶n gi¶i thÝch sù ph¸t triÓn cña x· héi theo quan ®iÓm kü thuËt. Hä kh«ng nãi ®Õn c¸c quan hÖ kinh tÕ - x· héi, nguån gèc s¶n sinh vµ thay thÕ c¸c chÕ ®é x· héi kh¸c nhau tronglÞch sö . + ¨ng - ghen viÕt: M¸c lµ ng­êi ®Çu tiªn “ ®· ph¸t hiÖn ra quy luËt ph¸t triÓn cña lÞch sö loµi ng­êi", nghÜa lµ t×m ra c¸c sù thËt gi¶n ®¬n lµ tr­íc hÕt con ng­êi cÇn ph¶i ¨n uèng , ë vµ mÆc, tr­íc khi cã thÓ lo ®Õn chuyÖn chÝnh trÞ khoa häc, t«n gi¸o . + Con ng­êi ph¶i s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt, ®ã lµ yªu cÇu kh¸ch quan cña sù sinh tån x· héi . X· héi kh«ng thÓ tho¶ m·n nhu cÇu cña m×nh b»ng nh÷ng c¸i ®· cã s½n trong tù nhiªn, ®Ó duy tr× vµ ngµy cµng n©ng cao ®êi sèng cña m×nh con ng­êi ph¶i tiÕn hµnh s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt. “ NÕu kh«ng cã s¶n xuÊt th× x· héi sÏ diÖt vong. V× thÕ, s¶n xuÊt s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt lµ mét ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cña mäi x· héi, lµ mét hµnh ®éng lÞch sö mµ hiÖn nay còng nh­ ngµn n¨m tr­íc ®©y ng­êi ta vÉn ph¶i tiÕn hµnh tõng ngµy, tõng giê cèt ®Ó duy tr× cuéc sèng cña con ng­êi. + §Ó s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt th× ph¶i cÇn ®Õn lùc l­îng s¶n xuÊt v× s¶n xuÊt vËt chÊt kh«ng nh÷ng lµ c¬ së cho sù sinh tån cña x· héi , mµ cßn lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh nªn tÊt c¶ c¸c h×nh thøc quan hÖ x· héi kh¸c. Dï bÊt cø mét hÖ thèng vËt chÊt nµo còng ®Òu cã nh÷ng kiÓu quan hÖ nhÊt ®Þnh gi÷a c¸c yÕu tè cÊu thµnh nã. Trong ®êi sèng x· héi , tÊt c¶ c¸c quan hÖ x· héi vÒ nhµ n­íc, chÝnh trÞ,ph¸p quyÒn, ®¹o ®øc, nghÖ thuËt ... ®Òu h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trªn c¬ së s¶n xuÊt. Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh con ng­êi ®ång thêi s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt ra nh÷ng quan hÖ x· héi cña m×nh. + Muèn s¶n xuÊt ra cña caØ vËt chÊt th× nã còng cã nh÷ng nh©n tè tÊt yÕu cña s¶n xuÊt vµ ®êi sèng : X· héi lµ mét hÖ thèng tù ®iÒu khiÓn b»ng nh÷ng quy luËt ®Æc thï cña m×nh, song ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ x· héi ph¸t triÓn mét c¸ch biÖt lËp víi tù nhiªn. Bëi v× tù nhiªn lµ m«i tr­êng sèng cña con ng­êi hîp thµnh x· héi vµ x· héi trong ®ã cã con ng­êi lµ s¶n phÈm ph¸t triÓn tù nhiªn. Gi÷a x· héi vµ tù nhiªn th­êng xuyªn diÔn ra sù trao ®æi vËt chÊt. Sù trao ®æi ®ã nh­ M¸c ®· chØ râ - ®­îc thùc hiÖn trong qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt. §iÒu kiÖn tù nhiªn lµ yÕu tè th­êng xuyªn tÊt yÕu cña sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi nh­ng kh«ng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña x· héi. + Vai trß cña ®iÒu kiÖn tù nhiªn tr­íc hÕt ®­îc thÓ hiÖn ë chç: Tõ trong thÕ giíi thùc vËt vµ ®éng vËt con ng­êi khai th¸c nh÷ng t­ liÖu dinh d­ìng ®Ó chÕ biÕn ra t­ liÖu tiªu dïng; tµi nguyªn kho¸ng s¶n tù nhiªn, con ng­êi chÕ t¹o ra t­ liÖu s¶n xuÊt; tõ nguån n¨ng l­îng tù nhiªn con ng­êi sö dông vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nh­: søc giã, søc n­íc, søc h¬i n­íc, ®iÖn, n¨ng l­îng cña qu¸ tr×nh ho¸ häc vµ c¸c qu¸ tr×nh bªn trong nguyªn tö... ë tr×nh ®é kh¸c nhau cña x· héi møc ®é ¶nh h­ëng cña tù nhiªn ®èi víi x· héi còng kh¸c nhau. - §iÒu kiÖn tù nhiªn ¶nh h­ëng ®Õn viÖc tæ chøc ph©n c«ng lao ®éng vµ ph©n bè lùc l­îng s¶n xuÊt, nhiÒu ngµnh nghÒ ®­îc h×nh thµnh tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn nh­ c«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, ng­ nghiÖp, c¸c ngµnh khai th¸c... tù nhiªn phong phó lµ d¹ng c¬ së tù nhiªn cña viÖc ph©n c«ng lao ®éng trong x· héi: tù nhiªn t¸c ®éng vµo x· héi hoµn toµn mang tÝnh chÊt tù ph¸t, cßn x· héi t¸c ®éng vµo tù nhiªn lµ sù t¸c ®éng cã ý thøc cña con ng­êi. + Sù t¸c ®éng cña con ng­êi vµo tù nhiªn nh­ thÕ nµo lµ tuú thuéc vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt vµ vµo chÕ ®é x· héi. Lùc l­îng s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh c¸ch thøc vµ tr×nh ®é chinh phôc cña con ng­êi. +Qóa tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö tù nhiªn cña x· héi cã nguån gèc s©u xa ë sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Lùc l­îng s¶n xuÊt bao giê còng b¾t ®Çu tõ d©n sè, muèn cã lùc l­îng s¶n xuÊt th× tÊt nhiªn ph¶i cã d©n sè, d©n sè ®«ng th× lùc l­îng s¶n xuÊt lín m¹nh. Nh­ng d©n sè lµm sao ph¶i phï hîp víi ®Êt n­íc, kh«ng qu¸ ®«ng, qu¸ Ýt mµ ph¶i võa ®ñ th× viÖc lµm míi ®¸p øng ®ñ víi lùc l­îng s¶n xuÊt ... cßn nÕu thiÕu viÖc lµm th× lùc l­îng s¶n xuÊt sÏ thõa. VËy muèn lùc l­îng s¶n xuÊt ®ñ phï hîp víi ®Êt n­íc th× ph¶i k×m h·m d©n sè ph¸t triÓn víi nh÷ng n­íc ®«ng d©n vµ khuyÕn khÝch sinh ®Î d©n sè víi nh÷ng n­íc cã d©n sè Ýt. V× lùc l­îng s¶n xuÊt lµ nh©n tè chÝnh cña h×nh th¸i kinh tÕ x· héi . + Nh÷ng lùc l­îng s¶n xuÊt ®­îc t¹o ra b»ng n¨ng lùc thùc tiÔn cña con ng­êi, song kh«ng ph¶i con ng­êi lµm ra theo ý muèn chñ quan. B¶n th©n n¨ng lùc thùc tiÔn cña con ng­êi còng bÞ quy ®Þnh bëi nhiÒu ®iÒu kiÖn kh¸ch quan nhÊt ®Þnh. Ng­êi ta lµm ra lùc l­îng s¶n xuÊt cña m×nh dùa trªn nh÷ng lùc l­îng s¶n xuÊt ®· ®¹t ®­îc trong mäi h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi ®· cã s½n do thÕ hÖ tr­íc t¹o ra. Lùc l­îng s¶n xuÊt biÓu hiÖn quan hÖ gi÷a ng­êi víi giíi tù nhiªn. Tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt thÓ hiÖn tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn cña loµi ng­êi, lùc l­îng s¶n xuÊt bao gåm: - T­ liÖu s¶n xuÊt do x· héi t¹o ra, tr­íc hÕt lµ c«ng cô lao ®éng . - Ng­êi lao ®éng víi kinh nghiÖm s¶n xuÊt, thãi quen lao ®éng, biÕt sö dông t­ liÖu s¶n xuÊt ®Ó t¹o ra cña c¶i vËt chÊt. + §èi t­îng lao ®éng kh«ng ph¶i lµ toµn bé giíi tù nhiªn mµ chØ cã bé phËn cña giíi tù nhiªn ®­îc ®­a vµo s¶n xuÊt , ®­îc con ng­êi sö dông míi lµ ®èi t­îng lao ®éng trùc tiÕp. Con ng­êi kh«ng chØ t×m trong giíi tù nhiªn nh÷ng ®èi t­îng lao ®éng cã s½n, mµ cßn s¸ng t¹o ra b¶n th©n ®èi t­îng lao ®éng. Sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt cã liªn quan víi viÖc ®­a nh÷ng ®èi t­îng ngµy cµng míi h¬n vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. + T­ liÖu lao ®éng lµ vËt thÓ hay lµ phøc hîp vËt thÓ mµ con ng­êi ®Æt gi÷a m×nh víi ®èi t­îng lao ®éng, chóng dÉn truyÒn tÝch cùc sù t¸c ®éng cña con ng­êi vµo ®èi t­îng lao ®éng. + Tr×nh ®é ph¸t triÓn cña t­ liÖu lao ®éng chñ yÕu lµ c«ng cô lao ®éng lµ th­íc ®o tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn cña loµi ng­êi, lµ c¬ së x¸c ®Þnh tr×nh ®é ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt, lµ tiªu chuÈn ®Ó kh¸c nhau gi÷a thêi ®¹i kinh tÕ. §èi víi mçi thÕ hÖ míi, nh÷ng t­ liÖu lao ®éng do thÕ hÖ tr­íc ®Ó l¹i trë thµnh ®iÓm xuÊt ph¸t cña sù ph¸t triÓn t­¬ng lai. V× vËy nh÷ng t­ liÖu ®ã lµ kÕ tôc cña lÞch sö chÝnh nh÷ng tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é kü thuËt cña lùc l­îng s¶n xuÊt ®· quy ®Þnh mét c¸ch kh¸ch quan tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é quan hÖ s¶n xuÊt, do ®ã xÐt ®Õn cïng lùc l­îng s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi nh­ mét qu¸ tr×nh lÞch sö - tù nhiªn . + Ngµy nay cuéc c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt hiÖn ®¹i ®· t¹o ra b­íc nh¶y vät lín trong lùc l­îng s¶n xuÊt. Khoa häc trë thµnh lùc l­îng s¶n xuÊt trùc tiÕp. Khoa häc trë thµnh ®iÓm xuÊt ph¸t cho nh÷ng biÕn ®æi to lín trong kü thuËt s¶n xuÊt, t¹o ra nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt míi, kÕt hîp khoa häc kü thuËt thµnh mét thÓ thèng nhÊt, ®­a ®Õn nh÷ng ph­¬ng ph¸p c«ng nghÖ míi ®em l¹i hiÖu qu¶ cao trong s¶n xuÊt. Do khoa häc trë thµnh lùc l­îng s¶n xuÊt trùc tiÕp mµ thµnh phÇn ng­êi cÊu thµnh lùc l­îng s¶n xuÊt còng thay ®æi. Ng­êi lao ®éng trong lùc l­îng s¶n xuÊt kh«ng chØ bao gåm lao ®éng ch©n tay, mµ bao gåm c¶ kü thuËt viªn, kü s­ vµ c¸n bé khoa häc phôc vô trùc tiÕp qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. - Trong c¸c quy luËt kh¸ch quan chi phèi sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi th× quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt cã vai trß quyÕt ®Þnh nhÊt. Lùc l­îng s¶n xuÊt, mét mÆt lµ ph­¬ng thøc s¶n xuÊt, lµ yÕu tè ®¶m b¶o tÝnh kÕ thõa trong sù ph¸t triÓn tiÕn lªn cña x· héi, quy ®Þnh khuynh h­íng ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao. b) Quan hÖ s¶n xuÊt. + Quan hÖ s¶n xuÊt lµ mèi quan hÖ gi÷a ng­êi vµ ng­êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®­îc gäi lµ quan hÖ s¶n xuÊt. + Còng nh­ lùc l­îng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt thuéc lÜnh vùc ®êi sèng vËt chÊt cña x· héi , tÝnh vËt chÊt cña quan hÖ s¶n xuÊt ®­îc biÓu hiÖn ë chç chóng tån t¹i kh¸ch quan, ®éc lËp víi ý thøc con ng­êi. Quan hÖ s¶n xuÊt lµ nh÷ng quan hÖ c¬ b¶n, ban ®Çu vµ quyÕt ®Þnh tÊt c¶ mäi quan hÖ x· héi kh¸c, kh«ng cã nh÷ng mèi quan hÖ ®ã th× kh«ng thµnh x· héi vµ kh«ng cã quy luËt x· héi . Mçi h×nh th¸i kinh tÕ l¹i cã mét kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt cña nã t­¬ng øng víi mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña lùc l­îng s¶n xuÊt. + Quan hÖ s¶n xuÊt lµ bé x­¬ng cña c¬ thÓ x· héi nã bao gåm c¸c mèi quan hÖ cña quan hÖ s¶n xuÊt lµ quan hÖ kinh tÕ c¬ b¶n cña mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Mçi kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt tiªu biÓu cho b¶n chÊt kinh tÕ cña mçi h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi nhÊt ®Þnh. + Quan hÖ s¶n xuÊt bao gåm nh÷ng mÆt c¬ b¶n sau ®©y: - C¸c quan hÖ së h÷u ®èi víi t­ liÖu s¶n xuÊt. - C¸c quan hÖ trong tæ chøc vµ qu¶n lý s¶n xuÊt. - C¸c quan hÖ trong ph©n phèi s¶n phÈm lao ®éng. +Ba mÆt nãi trªn cã quan hÖ h÷u c¬ v¬Ý nhau, trong ®ã quan hÖ së h÷u vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®èi víi tÊt c¶ c¸c quan hÖ kh¸c. B¶n chÊt cña bÊt kú quan hÖ s¶n xuÊt nµo còng ®Òu phô thuéc vµo vÊn ®Ò nh÷ng t­ liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu trong x· héi ®­îc gi¶i quyÕt nh­ thÕ nµo. + Trong c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi mµ loµi ng­êi ®· tõng tr¶i qua, lÞch sö ®· ®­îc chøng kiÕn sù tån t¹i cña hai lo¹i h×nh thøc së h÷u c¬ b¶n ®èi víi t­ liÖu s¶n xuÊt: së h÷u t­ nh©n vµ së h÷u c«ng céng. + §­¬ng nhiªn, ®Ó cho së h÷u vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt kh«ng trë thµnh " v« chñ" cã chÝnh s¸ch vµ c¬ chÕ râ rµng ®Ó x¸c ®Þnh chñ thÓ së h÷u vµ sö dông ®èi víi nh÷ng t­ liÖu s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. + C¸c hÖ thèng quan hÖ s¶n xuÊt ë mçi giai ®o¹n lÞch sö ®Òu tån t¹i trong mét ph­¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. HÖ thèng quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ trong mçi h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt vµ bé mÆt h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi Êy. V× vËy, khi nghiªn cøu, xem xÐt tÝnh chÊt cña mét h×nh th¸i x· héi nµo th× kh«ng thÓ chØ nh×n ë tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt mµ cßn ph¶i xÐt ®Õn tÝnh chÊt cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt. Quan hÖ s¶n xuÊt chÝnh lµ mÆt thø hai cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt biÓu hiÖn tÝnh gi¸n ®o¹n trong sù ph¸t triÓn cña lÞch sö. Nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt lçi thêi ®­îc xo¸ bá vµ ®­îc thay thÕ b»ng nh÷ng kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt míi cao h¬n vµ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi míi cao h¬n ra ®êi. Nh­ vËy sù xuÊt hiÖn, sù ph¸t triÓn cña h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi , sù chuyÓn biÕn tõ h×nh th¸i ®ã lªn h×nh th¸i cao h¬n ®­îc gi¶i thÝch tr­íc hÕt b»ng sù t¸c ®éng cña quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Quy luËt ®ã lµ khuynh h­íng tù t×m ®­êng cho m×nh trong sù ph¸t triÓn vµ thay thÕ c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. c) Sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt . + Tr¶i qua qu¸ tr×nh lÞch sö th× lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt lµ hai mÆt cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt, chóng tån t¹i kh«ng t¸ch rêi nhau mµ t¸c ®éng biÖn chøng lÉn nhau h×nh thµnh quy luËt x· héi phæ biÕn cña toµn bé lÞch sö loµi ng­êi, quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Quy luËt v¹ch râ tÝnh chÊt phô thuéc kh¸ch quan cña quan hÖ s¶n xuÊt vµo sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. §Õn l­ît m×nh quan hÖ s¶n xuÊt t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi lùc l­îng s¶n xuÊt . + TÝnh chÊt cña lùc l­îng s¶n xuÊt lµ kh¸i niÖm ®­îc ¨ng-ghen sö dông ®Ó ph©n tÝch lùc l­îng s¶n xuÊt trong c¸c ph­¬ng thøc s¶n xuÊt kh¸c nhau. Khi nÒn s¶n xuÊt ®­îc thùc hiÖn víi nh÷ng c«ng cô ë tr×nh ®é thñ c«ng, lùc l­îng s¶n xuÊt chñ yÕu lµ mang tÝnh chÊt c¸ nh©n. Khi s¶n xuÊt ®¹t tíi tr×nh ®é c¬ khÝ ho¸, lùc l­îng s¶n xuÊt ®ßi hái ph¶i ®­îc vËn ®éng trong sù hîp t¸c x· héi réng r·i trªn c¬ së chuyªn m«n ho¸. TÝnh chÊt tù cÊp tù tóc, c« lËp cña nÒn s¶n xuÊt nhá lóc ®ã ph¶i ®­îc thay thÕ bëi tÝnh chÊt x· héi ho¸. Tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt trong tõng giai ®o¹n lÞch sö loµi ng­êi thÓ hiÖn tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn cña con ng­êi trong giai ®o¹n lÞch sö ®ã. Kh¸i niÖm tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt nãi lªn kh¶ n¨ng cña con ng­êi th«ng qua viÖc sö dông c«ng cô lao ®éng thùc hiÖn qu¸ tr×nh c¶i biÕn giíi tù nhiªn nh»m ®¶m b¶o cho sù sinh tån vµ ph¸t triÓn cña m×nh. Tr×nh ®é lùc l­îng s¶n xuÊt thÓ hiÖn ë : - Tr×nh ®é cña c«ng cô lao ®éng. - Tr×nh ®é tæ chøc lao ®éng x· héi . - Tr×nh ®é øng dông khoa häc vµo s¶n xuÊt. - Kinh nghiÖm vµ kü n¨ng lao ®éng cña con ng­êi. - Tr×nh ®é ph©n c«ng lao ®éng. Quan hÖ s¶n xuÊt ®­îc h×nh thµnh biÕn ®æi, ph¸t triÓn ®­îc quyÕt ®Þnh bëi lùc l­îng s¶n xuÊt. - Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cïng víi sù biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña c«ng cô lao ®éng th× kinh nghiÖm s¶n xuÊt, kü n¨ng s¶n xuÊt, kiÕn thøc khoa häc cña con ng­êi còng tiÕn bé. Lùc l­îng s¶n xuÊt trë thµnh yÕu tè ho¹t ®éng nhÊt, c¸ch m¹ng nhÊt. Cßn quan hÖ s¶n xuÊt lµ yÕu tè t­¬ng ®èi æn ®Þnh, cã khuynh h­íng l¹c hËu h¬n sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Lùc l­îng s¶n xuÊt lµ néi dung cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt cßn quan hÖ s¶n xuÊt lµ h×nh thøc sh cña nã. Trong mèi quan hÖ gi÷a néi dung vµ h×nh thøc th× néi dung quyÕt ®Þnh h×nh thøc, h×nh thøc phô thuéc vµo néi dung, néi dung thay ®æi tr­íc, sau ®ã h×nh thøc míi biÕn ®æi theo. -Cïng víi sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt còng h×nh thµnh vµ biÕn ®æi cho phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Sù phï hîp ®ã lµ ®éng lùc lµm cho lùc l­îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Nh­ng lùc l­îng s¶n xuÊt th­êng ph¸t triÓn nhanh, cßn quan hÖ s¶n xuÊt cã xu h­íng t­¬ng ®èi æn ®Þnh. Khi lùc l­îng s¶n xuÊt ®· ph¸t triÓn lªn mét tr×nh ®é míi, quan hÖ s¶n xuÊt kh«ng cßn phï hîp víi nã n÷a, sÏ trë thµnh ch­íng ng¹i ®èi víi sù ph¸t triÓn cña nã, sÏ n¶y sinh mÉu thuÉn gay g¾t gi÷a hai mÆt cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt. Sù ph¸t triÓn kh¸ch quan ®ã tÊt yÕu dÉn ®Õn viÖc xo¸ bá quan hÖ s¶n xuÊt cò, thay thÕ b»ng mét kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt míi phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é míi cña lùc l­îng s¶n xuÊt, më ®­êng cho lùc l­îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. - Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt lµ quy luËt c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi.Sù t¸c ®éng cña nã trong lÞch sö lµm cho x· héi chuyÓn tõ h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi thÊp lªn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi kh¸c cao h¬n. + Sù t¸c ®éng trë l¹i cña quan hÖ s¶n xuÊt ®èi víi lùc l­îng s¶n xuÊt : - Sù h×nh thµnh, biÕn ®æi , ph¸t triÓn cña quan hÖ s¶n xuÊt phô thuéc vµo tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Nh­ng quan hÖ s¶n xuÊt lµ h×nh thøc x· héi mµ lùc l­îng s¶n xuÊt dùa vµo ®ã ®Ó ph¸t triÓn, nã t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi lùc l­îng s¶n xuÊt, cã thÓ thóc ®Èy hoÆc k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. - Quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt trë thµnh ®éng lôc c¬ b¶n thóc ®Èy, më ®­êng cho lùc l­îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. Ng­îc l¹i quan hÖ s¶n xuÊt lçi thêi kh«ng cßn phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt, béc lé m©u thuÉn gay g¾t víi lùc l­îng s¶n xuÊt th× trë thµnh " xiÒng xÝch trãi buéc" k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Song nã chØ lµ t¹m thêi, theo tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan, cuèi cïng nã sÏ bÞ thay thÕ b»ng kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt míi phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña l­îng s¶n xuÊt . - Së dÜ quan hÖ s¶n xuÊt cã thÓ t¸c ®éng m¹nh mÏ trë l¹i ®èi víi lùc l­îng s¶n xuÊt ( thóc ®Èy hoÆc k×m h·m ) v× nã quy ®Þnh môc ®Ých cña s¶n xuÊt, quy ®Þnh tæ chøc hÖ thèng qu¶n lý s¶n xuÊt vµ qu¶n lý x· héi; quy ®Þnh ph­¬ng thøc ph©n phèi vµ phÇn cña c¶i Ýt nhiÒu mµ ng­êi lao ®éng ®­îc h­ëng . Mçi kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt lµ mét hÖ thèng chØnh thÓ h÷u c¬ gåm c¶ ba mÆt : quan hÖ së h÷u, quan hÖ qu¶n lý vµ quan hÖ ph©n phèi. ChØ trong chØnh thÓ ®ã quan hÖ s¶n xuÊt míi trë thµnh ®éng lùc thóc ®Èy con ng­êi hµnh ®éng nh»m ph¸t triÓn s¶n xuÊt. + Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt lµ quy luËt chung nhÊt cña sù ph¸t triÓn x· héi. Quy luËt nµy ®­a loµi ng­êi tr¶i qua c¸c ph­¬ng thøc s¶n xuÊt: c«ng x· nguyªn thuû, chiÕm h÷u n« lÖ, phong kiÕn, t­ b¶n chñ nghÜa vµ ph­¬ng thøc céng s¶n t­¬ng lai. + Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt lµ quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x· héi qua sù thay thÕ kÕ tiÕp nhau tõ thÊp lªn cao cña c¸c ph­¬ng thøc s¶n xuÊt. - Sù khñng ho¶ng vµ sôp ®æ cña nhiÒu n­íc XHCN hiÖn nay cã nhiÒu nguyªn nh©n trong ®ã cã nguyªn nh©n c¬ b¶n lµ kh«ng nhËn thøc vµ vËn dông ®óng c¸c quy luËt x· héi, trong ®ã cã nh÷ng quy luËt c¬ b¶n ë trªn. - Tõ lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt nã cã quan hÖ chÆt chÏ g¾n bã víi nhau, lu«n tån t¹i song song vµ kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau ®­îc. Tõ ®©y nã sÏ h×nh thµnh nªn tæng thÓ cña nÒn s¶n xuÊt vµ ®êi sèng céng ®ång sÏ h×nh thµnh nªn kiÕn tróc th­îng tÇng cña x· héi. d) KiÕn tróc th­îng tÇng trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi + X· héi d­íi bÊt kú h×nh th¸i nµo ®Òu lµ s¶n phÈm cña quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi. Quan hÖ x· héi cña con ng­êi rÊt ®a d¹ng phong phó, vËn ®éng biÕn ®æi kh«ng ngõng. C«ng lao to lín lµ M¸c vµ ¡ng -ghen lµ tõ nh÷ng quan hÖ x· héi hÕt søc phøc t¹p ®ã ph©n biÖt, nh÷ng quan hÖ vËt chÊt cña x· héi víi nh÷ng quan hÖ tinh thÇn t­ t­ëng cña x· héi, nªu bËt c¬ së h¹ tÇng do quan hÖ s¶n xuÊt hîp thµnh gi÷a vai trß quyÕt ®Þnh kiÕn tróc th­îng tÇng bao gåm nh÷ng quan ®iÓm t­ t­ëng vµ nh÷ng thiÕt chÕ t­¬ng øng víi nã. + Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, nh©n tè quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh lÞch sö , xÐt ®Õn cïng lµ nÒn s¶n xuÊt ®êi sèng hiÖn thùc. Nh­ng nh©n tè kinh tÕ kh«ng ph¶i lµ nh©n tè duy nhÊt quyÕt ®Þnh, c¸c nh©n tè kh¸c nhau cña kiÕn tróc th­îng tÇng ®Òu cã ¶nh h­ëng ®Õn qu¸ tr×nh lÞch sö. NÕu kh«ng tÝnh ®Õn sù t¸c ®éng lÉn nhau cña c¸c nh©n tè ®o th× kh«ng thÊy hµng lo¹t nh÷ng sù ngÉu nhiªn mµ tÝnh tÊt yÕu kinh tÕ xuyªn qua ®Ó tù v¹ch ®­êng ®i cña m×nh. Tõ nh÷ng nh©n tè trªn h×nh thµnh nªn c¬ së h¹ tÇng. + C¬ së h¹ tÇng lµ toµn bé nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña mét h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nhÊt ®Þnh. C¬ së h¹ tÇng ph¶n ¸nh chøc n¨ng x· héi cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt víi t­ c¸ch lµ c¬ së kinh tÕ cña c¸c hiÖn t­îng x· héi. - C¬ së h¹ tÇng cña mét x· héi bao gåm nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ, nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt lµ tµn d­ cña x· héi tr­íc vµ nh÷ng quan hÖ mÇm mèng cña x· héi sau. Nh÷ng ®Æc tr­ng cho tÝnh chÊt cña mét c¬ së h¹ tÇng lµ do quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ quy ®Þnh. Trong c¬ së h¹ tÇng cã nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ, nhiÒu kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt th× kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ bao giê còng gi÷ vai trß chñ ®¹o. - Trong x· héi th× cã giai cÊp ®èi kh¸ng, tÝnh chÊt giai cÊp cña c¬ së h¹ tÇng lµ do kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ quy ®Þnh. TÝnh chÊt ®èi kh¸ng giai cÊp vµ sù xung ®ét giai cÊp b¾t nguån tõ ngay trong c¬ së h¹ tÇng, lµ toµn bé c¸c quan hÖ ®Ó h×nh thµnh nªn kiÕn tróc th­îng tÇng . + KiÕn tróc th­îng tÇng lµ toµn bé nh÷ng quan ®iÓm t­ t­ëng x· héi, nh÷ng thiÕt chÕ t­¬ng øng vµ nh÷ng quan hÖ néi t¹i cña th­îng tÇng h×nh thµnh nªn mét c¬ së h¹ tÇng nhÊt ®Þnh. Mçi yÕu tè cña yÕu tè cña kiÕn tróc th­îng tÇng cã ®Æc ®iÓm riªng, cã quy luËt ph¸t triÓn riªng, nh­ng kh«ng tån t¹i t¸ch rêi nhau mµ liªn hÖ t¸c ®éng qua l¹i, lÉn nhau vµ ®Òu n¶y sinh trªn c¬ së h¹ tÇng, ph¶n ¸nh c¬ së h¹ tÇng. KiÕn tróc th­îng tÇng cña x· héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp bao gåm hÖ t­ t­ëng vµ thÓ chÕ cña giai cÊp thèng trÞ, tµn d­ cña c¸c quan ®iÓm cña x· héi tr­íc ®Ó l¹i, quan ®iÓm t­ t­ëng vµ tæ chøc cña c¸c tÇng líp trung gian. TÝnh chÊt t­ t­ëng cña giai cÊp thèng trÞ quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt c¬ b¶n cña kiÕn tróc th­îng tÇng trong mét h×nh th¸i x· héi nhÊt ®Þnh. + Trong x· héi kiÕn tróc th­îng tÇng man