Sự hình thành và phát triển các quan niệm về vật chất, Ý thức và mối quan hệ giữa chúng

Lêi nãi ®Çu Sù ra ®êi h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña triÕt häc lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö l©u dµi. §ã lµ qu¸ tr×nh ®Êu tranh quyÕt liÖt gi÷a c¸c ph¸i vÒ nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau, ®Æc biÖt lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m bµn vÒ vÊn ®Ò vËt chÊt, ý thøc vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng. Chñ nghÜa duy vËt, dï lµ duy vËt chÊt ph¸t cæ ®¹i duy vËt m¸y mãc siªu h×nh hay duy vËt biÖn chøng ®Òu coi vËt chÊt lµ c¸i cã tr­íc, ý th­cs lµ c¸i cã sau. Tr¸i l¹i chñ nghÜa duy vËt lµ chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan ®Òu xuÊt ph¸t tõ tinh thÇn, ®Òu coi tinh thÇn lµ c¸i cã tr­íc, ý thøc lµ c¸i cã sau. Kh¸i niÖm vËt chÊt, ý thøc lu«n lu«n lµ tr­êng ®Êu tranh quyÕt liÖt cã khi ®æ m¸u gi÷a c¸c ph¸i duy t©m vµ duy vËt. Cuéc ®Êu tranh xÐt tíi cïng ph¶n ¸nh cuéc ®Êu tranh giai cÊp diÔn ra trong x· héi ®· ph©n chia thµnh giai cÊp ®èi ®Þch. NhËn thøc triÕt häc cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng ®èi víi bÊt cø x· héi nµo, ®Æc biÖt trong thêi ®¹i ngµy nay khi con ng­êi ®ang dÇn b­íc vµo thÕ giíi v¨n minh cao h¬n ë ®ã khoa häc kü thuËt ®· ph¸t triÓn vµ ®¹t ®­îc thµnh tùu hÕt søc ®¸ng kÓ, con ng­êi ngµy cµng tiÕn ®Õn hoµn thiÖn h¬n th× nhËn thøc triÕt häc lµ yªu cÇu ®ßi hái thiÕt yªó cña ®êi sèng. Nã lµ mét ph­¬ng tiÖn ®Ó ®¹t ®­îc tíi c¸c môc tiªu tèi cao cña nã, x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña con ng­êi trong vò trô, nã lµ khoa häc cña c¸c khoa häc kh¸c, nã ®¶m nhËn chøc n¨ng t­ duy cho “sù kh«n ngoan”, vai trß thiÖn chÝ. TriÕt häc biÖn chøng, víi t­ c¸ch lµ ph­¬ng ph¸p luËn chung víi t­ c¸ch lµ kÎ h­íng dÉn gióp ®ì cho nhËn thøc biÕt t×m ph­¬ng h­íng trong nh÷ng hiÖn t­îng phøc t¹p nhÊt, bao giê còng trë nªn cÇn thiÕt khi c¸c nhiÖm vô cña khoa häc cµng trë nªn phøc t¹p. §Æc biÖt lµ viÖc nhËn thøc nghiªn cøu vÒ vËt chÊt, ý thøc vµ mèi quan hÖ vËt chÊt -ý thøc lu«n lµ vÊn ®Ò chÝnh cho mäi thêi ®¹i, thêi ®¹i ngµy nay còng vËy. Ch­¬ng I: Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c quan niÖm vÒ vËt chÊt, ý thøc vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng. A. C¬ së lý luËn. TriÕt häc M¸c ®Æc biÖt lµ chñ nghÜa M¸c – Lªnin ®· cã kh¸i niÖm hÕt søc chÆt chÏ ®óng ®¾n vÒ vËt chÊt, ý thøc vµ ®Æc biÖt lµ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt- ý thøc. Nã quan niÖm vÒ mét thÕ giíi kh¸ch quan mµ con ng­êi c¶m nhËn ®­îc nhËn thøc ®­îc qua c¶m gi¸c. I. VËt chÊt. 1. Sù h×nh thµnh c¸c quan niÖm vÒ vËt chÊt. a. Quan niÖm cæ x­a. Chñ nghÜa duy t©m phñ nhËn sù tån t¹i kh¸ch quan cña vËt chÊt, hä cho sù tån t¹i Êy lµ mét “ tinh thÇn tuyÖt ®èi” nµo ®ã. Ch¼ng h¹n: Prat«ng, mét nhµ duy t©m lín nhÊt thêi cæ, ®¹i diÖn cho giíi th­îng l­u quÝ técë A-ten lóc bÊy giê cho r»ng vËt chÊt chØ tån t¹i ®­îc d­íi dangj kh¶ n¨ng vµo ý niÖm. Heghen, nhµ duy t©m kh¸ch quan cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc, cho r»ng vËt chÊt lµ do “ý niÖm tuyÕt ®èi” sinh ra, ý niÖm nµy ®Õn giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña nã sÏ tån t¹i d­íi h×nh thøc nh÷ng sù vËt cô thÓ. M¹t kh¸c quan ®iÓm cña t«n gi¸o cÜng cã quan niÖm kh¸c, hä phñ nhËn hÕt tr¬n c¸c quan niÖm duy vËt, coi ®ã lµ ®iÒu v« lÝ, ®· bao phñ bøc mµn ngu ngèc lªn c¶ giai ®o¹n dµicña kÞch sö trong ®ã triÕt häc ®· biÕn thµnh n÷ t× cña thÇn häc, gi¸o héi kh«ng thÝch chñ nghÜa duy vËt vµ kh¸i niÖm vËt chÊt theo nghÜa triÕt häc kh«ng coi chñ nghÜa duy vËt lµ mét thÕ giíi quan, nghÜa lµ mét c¸ch hiÓu biÕt nµo ®ã vÒ x· héi mµ vu c¸o nh÷ng nhµ duy vËt lµ ng­êi v« lu©n lý. Mét ®¹i biÓu mµ tªn tuæi cña «ng g¾n víi häc thuyÕt vÒ nguyªn tö, mét ®¹i biÓu xuÊt s¾c cña chñ nghÜa duy vËt cæ ®¹i,®ã lµ §e-m«-git. Næi bËt trong triÕt häc cña §ªm«grit lµ häc thuyÕt vÒ nguyªn tö. Kh¸i niÖm nguyªn tö ®­îc x©y dùng trªn c¬ së c¸c kh¸i niÖm vÒ”tån t¹i” vµ “kh«ng tån t¹i”. C¸c ®¹i biÓu cã tªn tuæi cña chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan, b»ng c¸ch diÔn ®¹t kh¸c nhau, tuy kh«ng phñ nhËn sù tån t¹i kh¸ch quan cña vËt chÊt nh­ng l¹i khiÕn cho sù tån t¹i Êy phô thuéc vµo mét tinh thÇn phæ biÕn nµo ®ã. b. TriÕt häc thêi trung cæ. Thêi k× trung cæ ®¸nh dÊu bëi sù tan r· cña chÕ ®é n« lÖ vµ sù ra ®êi chÕ ®é phong kiÕn lµ thêi k× mµ ®Æc ®iÓm cña khuynh h­íng triÕt häc lµ sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa kinh viÖn. Tiªu biÓu lµ: ¤guýtistanh(554-430) ë B¾c Phi lµ ®¹i biÓu triÕt häc lín nhÊt cho triÕt häc C¬ ®èc gi¸o. ¤ng quan niÖm thÕ giíi lµ giÇu cã, phong phó do th­îng ®Õ s¸ng t¹o vµ ®­îc nhËn thøc bëi th­îng ®Õ. T«mat ®a-canh(1225-1274) sinh ta ë Italia, nhµ triÕt häc ®¹o thiªn chóa gi¸o, nhµ triÕt häc kinh ®iÓn. ¤ng ph©n tÝch kh«ng ranh giíi gi÷a triÕt häc lµ thÇn häc. §èi t­îng triÕt häc la ch©n lý cña lý trÝ, ®èi t­îng cña thÇn häc lµ lßng tin t«n gi¸o. ¤ng h¹ thÊp vai trß cña triÕt häc. c. TriÕt häc thÕ kØ XV-XVIII Thêi k× nµy ®¸nh giÊu bëi sù ph¸t triÓn mét b­íc cña x· héi loµi ng­êi khi mµ nh÷ng ph¸t minh míi ra ®êi, thµnh tùu khoa häc ®· chøng minh mét c¸ch râ nÐt vÒ quan ®iÓm triÕt häc ch¼ng h¹n. Nhµ t­ t­ëng C«pennic (1473-1543) ng­êi BaLan víi thuyÕt mÆt trêi lµ trung t©m ®· b¸c bá quan ®iÓm kinh th¸nh ®¹o c¬ ®èc gi¸o. §©y lµ mét ph¸t minh ®­îc xem lµ cuéc c¸ch m¹ng trªn trêi” ®¸nh dÊu mét b­íc trong c¸ch m¹ng trong quan hÖ x· héi. Brun«(1548-1600) nhµ triÕt häc Italia, ng­¬i kÕ tôc ph¸t triÓn triÕt häc C«-pª-nic. ¤ng chøng minh vÒ tÝnh kh«ng thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi vËt chÊt. Tuy nhiªn c¶ hai «ng vÉn cßn tån t¹i t­ t­ëng lÉn lén c¸c yÕu tè duy vËt víi duy t©m vµ cã tÝnh chÊt phiÕn thÇn luËn. §Õn thêi kú thÕ kû XVII-XVIII lµ thêi kú ph¸t triÓn rÇm ré cña triÕt häc T©y ©u. Do sù ph¸t triÓn m¹nh cña lùc l­îng s¶n xuÊt lµm quan hÖ s¶n xuÊt phong kiÕn lçi thêi ®¸nh dÊu bëi c¸c cuéc c¸ch m¹ng t­ s¶n. TÊt c¶ ®Òu lµm tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn míi víi nhiÒu ®¹i biÓu næi tiÕng. Phan-xi Be-can(1561-1626) nhµ triÕt häc Anh. ¤ng ®Æt triÕt häc cña m×nh vµo nhiÖm vô t×m kiÕm con ®­êng nhËn thøc s©u s¾c thÕ giíi tù nhiªn. T«-m¸t Hèp-p¬(1522-1679) nhµ triÕt häc duy vËt Anh, ng­êi kÕ tôc vµ hÖ thèng ho¸ triÕt häc cña Be-can. ¤ng lµ ng­êi ®Çu tiªn s¸ng t¹o ra hÖ thèng ®Çu tiªn cña chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh trong lÞch sö triÕt häc. Chñ nghÜa duy vËt trong triÕt häc cña «ng cã h×nh thøc phï hîp víi ®Æc tr­ng vµ yªu cÇu cña khoa häc tù nhiªn thêi ®ã. Barut Xpin«da(1632-1677) nhµ triÕt häc Hµ Lan næi tiÕng, nhµ duy vËt vµ v« thÇn, nhµ t­ t­ëng cña tÇng líp d©n chñ t­ s¶n, thÕ giíi quan cña «ng lµ ph¶n ¸nh giai ®o¹n ph¸t triÓn cña c¸c mèi quan hÖ t­ s¶n ë Hµ Lan. Becc¬li (1685-1753) nhµ triÕt häc duy t©m, triÕt häc cña «ng chøa ®Çy t­ t­ëng thÇn bÝ, ®èi lËp chñ nghÜa duy vËt lµ chñ nghÜa duy t©m. TriÕt häc Bac¬li lµ mÉu mùc vµ lµ mét trong nh÷ng nguån gèc cña c¸c lý thuyÕt triÕt häc duy t©m chñ quan cuèi thÕ kØ XIX ®Çu thÕ kØ XX. Hªghen(1770-1831) nhµ biÖn chøng, nhµ duy t©m kh¸ch quan «ng cho r»ng khëi nguån cña thÕ giíi lµ “ý niÖm tuyÖt ®èi” hay “ tinh thÇn thÕ giíi”. HÖ thèng triÕt häc cña «ng lµ l«zic häc, triÕt häc vµ tù nhiªn, triÕt häc vÒ tinh thÇn. ChÝnh phÐp biÖn chøng cña Hªghen ®· m©u thuÉn víi triÕt häc duy t©m cña «ng vµ trë thµnh nguån lÝ luËn cho triÕt häc Macxit. Ph¬b¸ch(1804-1872) nhµ duy vËt chñ nghÜa kiÖt xuÊt thêi k× tr­íc Mac ®¹i biÓu næi tiÕng cña triÕt häc §øc, nhµ t­ t­ëng cña giai cÊp t­ s¶n ®an chñ §øc. Ph¬b¸ch cã c«ng lín trong viÖc phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m cña Hªghen. TriÕt häc cña Ph¬b¸ch mang tÝnh nh©n b¶n chèng chñ nghÜa duy t©m, chñ nghÜa duy vËt tÇm th­êng, chèng quan niÖm t«n gi¸o. Tãm l¹i, cïng víi sù tiÕn bé cña khoa häc tù nhiªn chñ nghÜa duy vËt nãi chung vµ kh¸i niÖm duy vËt nãi riªng thÕ kØ VII vµ XVIII ®· tiÕn bé ®­îc b­íc dµi. MÆc dï cßn nhiÒu h¹n chÕ nh­ng nã ®· më ra cho thÕ giíi mét kû nguyªn míi vÒ triÕt häc, nã lµ c¬ së, nguån gèc cho sù ra ®êi cña triÕt häc Mac-Lªnin. 2. TriÕt häc Mac-Lªnin, kh¸i niÖm vÒ vËt chÊt. a. Kh¸i niÖm: VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ hiÖn thùc kh¸ch quan mµ con ng­êi biÕt ®­îc lµ do c¶m gi¸c, c¶m gi¸c chÐp l¹i, chôp ¶nh l¹i, ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan ®ã, nh­ng tån t¹i hay kh«ng phô thuéc vµo c¶m gi¸c. b. §Æc ®iÓm: - VËt chÊt lµ thùc t¹i kh¸ch quan. - VËt chÊt cã hai thuéc tÝnh c¬ b¶n lµ thuéc tÝnh kh¸ch quan vµ thuéc tÝnh chñ quan. VËt chÊt lµ thuéc tÝnh thø nhÊt, ý thøc lµ thuéc tÝnh thø hai, vËt chÊt cã tr­íc ý thøc cã sau, vËt chÊt quyÕt ®Þnh ý thøc. c. ý nghÜa. §Þnh nghÜa vÒ vËt chÊt cña Lªnin ®· thÓ hiÖn tÝnh khoa häc mét c¸ch l«zic mang tÝnh biÖn chøng lÞch sö vÒ thÕ giíi vËt chÊt vªg sù tån t¹i kh¸ch quan cña thÕ giíi. Nã chøng tá søc m¹nh t­ duy tr×u t­îng cña triÕt häc, nã ®­a l¹i niÒm tin cho c¸c nhµ khoa häc tù do nghiªn cøu s¸ng t¹o ®ång thêi nã chÝnh lµ c¬ së lÝ luËn ®Ó cñng cè chñ nghÜa duy vËt t¹o nÒn t¶ng chèng chñ nghÜa duy t©m. II. ý thøc. VËt chÊt lu«n vËn ®éng, biÕn ®æi. Trong qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn ®Õn mét møc ®é nµo ®ã ®· cã ®ñ nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi th× sím muén vËt chÊt còng sinh ra;” s¶n vËt tèi cao cña m×nh lµ tÝnh biÕt suy nghÜ” s¶n sinh ra thùc tÕ cã ý thøc. VËy ý thøc lµ g×: ý thøc ë ®©u ra? §èi víi chñ nghÜa duy t©m th× sù ra ®êi cña chñ nghÜa ý thøc lµ mét ph¸n ®o¸n ch­a ®­îc gi¶i ®¸p vÒ nguyªn t¾c. V× ý thøc kh«ng ph¶i lµ vËt c¶n mµ con ng­êi cã thÓ c¶m nhËn b»ng gi¸c quan hä ®· g¸n cho ý thøc mét nguån gèc siªu nhiªn, coi ý thøc lµ ho¹t ®éng, ®ÆctÝnh cña mét thùc thÓ vËt chÊt lµ linh hån. ThuyÕt “chóa s¸ng chÕ” trong kinh th¸nh, mét chuyÖn thÇn bÝ thÓ hiÖn quan ®iÓm ý thøc cã tr­íc vµ s¸ng t¹o ra vËt chÊt, sù ra ®êi cña thuyÕt nµy ngay tõ ®Çu ®· bÞ phª ph¸n vµ dÇn dÇn ngµy cµng thÊy râ sù kh«ng phï hîp cña nã ®· cã s½n vµ vÜnh viÔn, v« tËn. ChØ khi nµo con ng­êi d· cã tr×nh ®é cao, nhËn thøc ®­îc thÕ giíi th× míi cã ý thøc. * Nguån gèc cña ý thøc ph¶i xuÊt ph¸t tõ c¶ nguån gèc tù nhiªn vµ nguån gèc x· héi. Tõ nh÷ng hiÖn t­îng tù nhiªn, thÕ giíi vËt chÊt vËn ®éng liªn tôc nh÷ng diÔn biÕn x¶y ra xung quanh ta mµ chóng ta c¶m nhËn ®­äc b»ng gi¸c quan, mµ h×nh thµnh dÇn ph¶n x¹, ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn vµ ph¶n x¹ kh«ng cã ®iÒu kiÖn. Qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña loµi ng­êi tr¶i qua thêi gian dµi trong lÞch sö, con ng­êi ngµy cµng hoµn thiÖn m×nh h¬n, ®Æc biÖt lµ khi biÕt sö dông c«ng cô lao ®éng, qu¸ tr×nh lao ®éng lµm con ng­êi lu«n t×m mäi c¸ch chinh phôc tù nhiªn. Hä cã nhu cÇu trao ®æi víi nhau tõ ®ã t­ duy vµ ng«n ng÷ ra ®êi vµ dÇn dÇn hoµn thiÖn nhËn thøc, nh÷ng c¶m gi¸c thu nhËn ®­îc ®em l¹i trong con ng­êi, ®­îc ph©n tÝch ra cuèi cïng lµ ý thøc ®­îc h×nh thµnh nghÜa lµ ý thøc lµ s¶n phÈm cña mét thø vËt chÊt cã tæ chøc cao la ãc con ng­êi, ãc lµ khÝ quan t­ duy cña ý thøc. VËy ý thøc lµ g×? ý thøc thuéc lÜnh vùc ho¹t ®éng tinh thÇn cña con ng­êi, chØ cã trong con ng­êi, ý thøc lµ thuéc tÝnh hay s¶n phÈm cña kÕt cÊu vËt chÊt cã tÝnh chÊt cao, s¶n phÈm cña s¶n xuÊt x· héi, cña sù ph¸t triÓn x· héi. III. Mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc. Néi dung cña ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi vËt chÊt mét c¸ch tÝch cùc. N¨ng lùc ph¶n ¸nh ®ã lµ cña ý thøc, tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi vµ t¸c dông tÝch cùc víi thùc tiÔn. Hªghen, nhµ triÕt häc cæ ®iÓn §øc cã hÖ thèng duy t©m hoµn chØnh nhÊt ®· coi “ tinh thÇn thÕ giíi “ lµ nÒn t¶ng cña tù nhiªn vµ x· héi. Theo hªghen th× sù vËn ®éng cña t­ duy mµ «ng dÆt cho c¸i tªn lµ ý niÖm vµ biÕn nã thµnh mét chñ thÓ ®éc lËp, chÝnh lµ chóa s¸ng t¹o ra hiÖn thùc nµy chØ lµ hiÖn t­îng bªn ngoµi cña ý niÖm mµ th«i. Theo t«i th× sù vËn ®éng cña t­ duy chØ lµ sù ph¶n ¸nh sù vËn ®éng cña hiÖn thùc vµ biÕn h×nh vaß trong ®Çu ãc con ng­êi. §Õn c¸c nhµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng thuéc tr­êng ph¸i triÕt häc Macxit mµ ®¹i diÖn lín lµ chñ nghÜa Mac-Lªnin ®· nªu mét c¸ch ®Çy ®ñ, khoa häc, chÝnh x¸c vÒ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, coi nguyªn lÝ vËt chÊt cã tr­íc ý thøc cã sau. NghÜa lµ: ý thøc, t­ duy kh«ng thÓ tån t¹i ®­îc nÕu kh«ng cã nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt lµ bé ãc con ng­êi, ý thøc t­ duy con ng­êi kh«ng thÓ tån t¹i ®­îc nÕu kh«ng cã kh¸ch thÓ vËt chÊt bªn ngoµi lµ thÕ giíi tù nhiªn. ý thøc, vËt chÊt lµ hai c¸i kh¸c nhau, kh«ng thÓ coi ý thøc còng lµ vËt chÊt nh­ quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt tÇm th­êng. Chñ nghÜa duyvËt tÇm th­êng ®· ®em ®èi lËp víi c¸i cùc ®oan cña thÇn häc: Rót ra vËt chÊt b»ng mét cùc ®oan kh¸c: ®ång nhÊt tinh thÇn víi vËt chÊt. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng coi vËt chÊt cã tr­íc, ý thøc cã sau lµ s¶n phÈm cña vËt chÊt lµ ph¶n ¸nh cña giíi tù nhiªn kh¸ch quan, nh­ng kh«ng hÒ coi ®ã lµ sù ph¶n ¸nh thô ®éng, tiªu cùc. V× ý thøc ®­îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh con ng­êi t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn tù nhiªn, thay ®æi bé mÆt tù nhiªn lµm cho nã thÝch øng víi nhu cÇu cña m×nh, nã trë nªn tÝch cùc víi c¶i t¹o tù nhiªn. Lµ s¶n phÈm cña thùctiÔn, nã t¸c ®éng trë l¹i thùc tiÔn. ViÖc xem ý thøc vµ vËt chÊt, c¸i nµo cã tr­íc, c¸i nµo quyÕt ®Þnh c¸i nµo lµ vÊn ®Ò vÜnh viÔn cña triÕt häc, nã lµ sù ph©n chia cña hai ph¸i. Nh÷ng ng­êi qu¶ quyÕt r»ng tinh thÇn cã tr­íc tù nhiªn, vµ do ®ã cuèi cïng thõa nhËn s¸ng t¹o ra thÕ giíi chØ thuéc vÒ chñ nghÜa duy t©m. Ng­îc l¹i, nh÷ng ng­êi cho thÕ giíi tù nhiªn cã tr­íc chØ thuéc vÒ tr­êng ph¸i kh¸c nhau cña chñ nghÜa duy vËt. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®· gi¶i quyÕt ®óng ®¾n mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc mµ ®· gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò thø hai cña triÕt häc, ®ã lµ t­ duy cña chóng ta nhËn thøc ®­îc thÕ giíi hiÖn thùc. Sù ®èi lËp vÒ quan ®iÓm gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m quanh kh¸i niÖm vÒ vËt chÊt, ý thøc vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng lu«n lµ vÊn ®Ò kh«ng bao giê cò. Nã lµ vÊn ®Ò lín vÒ mÆt nhËn thøc vµ thùc tiÔn. ThËt vËy lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö triÕt häc nh÷ng ng­êi s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c coi vËt chÊt lµ c¸i cã tr­íc, vËt chÊt quyÕt ®Þnh ý thøc, ý thøc do tån t¹i x· héi do vËt chÊt quyÕt ®Þnh vµ ph¶n ¸nh thÕ giíi vËt chÊt. Tån t¹i vËt chÊt trong ®ã tån t¹i x· héi lµ ®êi sèng vËt chÊt cña x· héi víi tÊt c¶ tÝnh chÊt phøc t¹p vµ m©u thuÉn cña nã. C¬ së vËt chÊt cña ®êi sèng x· héi lµ ph­¬ng thøc s¶n xuÊt, mçi ph­¬ng thøc s¶n xuÊt sÏ sinh ra mét ý thøc x· héi nhÊt ®Þnh. ý thøc x· héi lµ tæng hîp nh÷ng lÝ luËn chÝnh trÞ vµ ph¸p luËt, nh÷ng quan ®iÓm t«n gi¸o triÕt häc vµ ®¹o ®øc cña mét x· héi ... nã gåm tÊt c¶ c¸c quan niÖm tån t¹i x· héi trªn c¬ së ph­¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Nãi ý thøc x· héi kh«ng cã nghÜa lµ nãi ý thøc chung. Gi÷a chóng gièng nhau lµ chóng ®Òu lµ thuéc tÝnh cña bé ãc con ng­êi, ®Òu lµ sù ph¶n ¸nh cña tån t¹i kh¸ch quan vµo ®Çu ãc cña con ng­êi nh­ngý thøc x· héi chØ ph¶n ¸nh x· héi cßn ý thøc nãi chung lµ ph¶n ¸nh vÒ thÕ giíi kh¸ch quan. ý thøc nãi chung ph¶n ¸nh d­íi d¹ng kh¸i niÖm, suy lý, ph¸n ®o¸n th× ý thøc x· héi l¹i ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi qua nh÷ng h×nh th¸i ®Æc thï nh­ triÕt häc, t«n gi¸o... Tãm l¹i chóng gièng nhau nguån gèc nh­ng kh¸c nhau vÒ néi dung, h×nh thøc vµ ph­¬ng thøc ph¶n ¸nh. Tãm l¹i quan niÖm vÒ vËt chÊt, ý thøc vµ quan hÖ víi vËt chÊt mµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng thuéc ph¸i triÕt häc Macxit. Lý luËn triÕt häc M¸cLªnin ®· lµm s¸ng tá ®­îc ba vÊn ®Ò ®ã. Nã quan niÖm vÒ thÕ giíi tån t¹i kh¸ch quan, tÊt c¶ nh÷ng ®ang tån t¹i kh¸ch quan ®ang vËn ®éng ®Òu nãi chung lµ vËt chÊt. §­îc con ng­êi chóng ta c¶m gi¸c ®­îc, nã t¸c ®éng vµo bé n·o cña con ng­êi vµ t¹i bé ãc cña con ng­êi nã ®ùoc ph©n tÝch mæ xÎ, nghÜa lµ ta nhËn thøc ®­îc ®ã lµ ý thøc cña con ng­êi. Trªn c¬ së ®ã nhËn thÊy râ ®­îc mèi quan hÖ vËt chÊt vµ ý thøc lµ mèi quan hÖ biÖn chøng. VËt chÊt lµ c¸i thø nhÊt, lµ c¸i cã tr­íc, lµ c¸i quyÕt ®Þnh, ý thøc lµ c¸i cã sau, lµ c¸i ph¶n ¸nh thÕ giíi vËt chÊt ®ang tån t¹i kh¸ch quan. B. C¬ së thùc tiÔn. I. Sù cÇn thiÕt ph¶i cã triÕt häc khoa häc. Vµo thêi Hy L¹p cæ ®¹i, triÕt häc cã nghÜa lµ mäi t­ t­ëng duy lý vÒ con ng­êi vµ tù nhiªn lµ nh­ vËy, nã bao gåm c¶ khoa häc. Vµo thêi cËn ®¹i do t×nh tr¹ng lý trÝ ®­îc chÕ t¹o ho¸ nhanh chãng vµ khoa häc, trë thµnh ®éc lËp triÕt häc ph­¬ng T©y thÊy m×nh bã hÑp vµo sù ph©n tÝch c¸i kh¸i niÖm, ng«n ng÷ vµ ý thøc. NhiÒu vÊn ®Ò triÕt häc cæ ®¹i bµn ®Õn nay bÞ bá quªn v× bÞ chª bai cña triÕt häc cæ ®¹i. Nh÷ng nhµ khoa häc bËc nhÊt ®Æc biÖt ngµy cµng trë thµnh cã tÝnh chÊt triÕt häc h¬n, viÖc ranh giíi gi÷a triÕt häc vµ khoa häc cô thÓ lµ ngµy cµng râ. Nh­ng nhê nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc mµ triÕt häc cµng chøng minh tÝnh ®óng ®¾n cña m×nh vÒ quan niÖm vËt chÊt, ý thøc vµ mèi quan hÖ vËt chÊt vÒ mét thÕ giíi thèng nhÊt tån t¹i kh¸ch quan chóng ta, mµ chóng ta c¶m nhËn ®­îc nã th«ng c¶m gi¸c, chóng ta nhËn thøc ®­îc thÕ giíi. II. TriÕt häc tù nhiªn. TriÕt häc c¸c hÖ thèng kh«ng thõa nhËn mét ranh giíi tuyÖt ®èi nµo ®ã trong c¸c lÜnh vùc phøc t¹p cã tæ chøc ®· ®­îc tæ chøc l¹i thµnh t«n ti. LÜnh vùc v« c¬ vµ lÜnh vùc h÷u c¬, còng nh­ lÜnh vùc c¸ nh©n vµ lÜnh vùc x· héi ®Òu lµ nh÷ng mÆt cã quan hÖ vÒ mÆt kh¸i niÖm. Nh÷ng ®Æc tÝnh kh«ng thÓ gi¶n l­îc ®­îc víi tÝnh c¸ch nh÷ng tæng thÓ nh÷ng tiÕp ®o¹n vÒ kh«ng gian vµ thêi gian cña mét trËt tù lÆp ®i lÆp l¹i cña sù tån t¹i æn ®Þnh cã tÝnh chÊt ®iÒu khiÓn häc vµ nh÷ng mÆt liªn quan víi nhau cã tÝnh chÊt t«n ti trong viÖc thÝch nghi. Nhê t×nh tr¹ng c¸c khoa häc kinh nghiÖm vµ c¸c m« h×nh trong hÖ thèng ph¸t triÓn nhanh chãng, ngay c¸c m« h×nh nµy cã thÓ ®­îc x¸c lËp mét c¸ch chÆt chÏ vµ c¶i tiÕn nh÷ng c¸ch nh×n tiªu biÓu cña c¸c nhµ triÕt häc tù nhiªn qua c¸c thêi ®¹i. III. TriÕt häc t­ duy. NÕu nh­ triÕt häc vÒ c¸c hÖ thèng kh«ng thõa nhËn mét ranh giíi tuyÖt ®èi nµo gi÷a c¸c hiÖn t­îng cã tÝnh chÊt phøc t¹p vµ cã tæ chøc ë c¸c cÊp ®é t«n ti kh¸c nhau, khi triÕt häc nµy kh«ng thÓ t­ duy vµo bÊt kú cÊp ®é nµo. TriÕt häc c¸c hÖ thèng quan niÖm “t­ duy lµ ý thøc kh¶ n¨ng suy nghÜ vÒ b¶n th©n m×nh, mÆc dÇu nh÷ng khat n¨ng nh­ vËy chØ cã thÓ ph¸t triÓn oqr mét vµi t­ duy. Mçi khi nh÷ng t¸c ®éng tõ bªn ngoµi ¶nh h­ëng ®Õn hÖ thèng vµ phï hîp víi nh÷ng lùc bªn trong vÉn duy tr×, hÖ thèng tr×nh ®é æn ®Þnh n¨ng ®éng cña nã th× hÖ thèng cã nh÷ng c¶m gi¸c t­¬ng tù nh­ nh÷ng c¶m gi¸c thÝch thó vµ tho¶ m·n cña chóng ta. Vëy chóng ta ®i ®Õn hai triÓn väng cña triÕt häc c¸c hÖ thèng. Nã cho phÐp triÕt häc x¸c lËp nh÷ng biÓu hiÖn nhiÒu mÆt cña t­ duy con ng­êi trong mèi quan hÖ víi nh÷ng hiÖn t­îng tù ®iÒu chØnh cã tÝnh chÊt ®iÒu khiÓn häc trong c¬ thÓ cña con ng­êi. Sù béc lé mÆt nguån gèc chñng lo¹i cña nh÷ng kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh ë trong sinh thµnh cña chñng loaÞ còng nh­ sù tãm t¾t vµ x©y dùng cña chóng trong sù sinh thµnh c¸ thÓ cÊp cho ta kh¶o s¸t vÒ triÕt häc. IV. TriÕt häc víi c¸c vÊn ®Ò ®¹o ®øc, nghÖ thuËt, t«n gi¸o: Con ng­êi lµ mét hÖ thèng n¨ng ®éng trong cÊu tróc ®ang ph¸t triÓn cña tù nhiªn. Con ng­êi dÔ bÞ tæn th­¬ng vÒ mÆt cÊu tróc qua nh÷ng qu¸ tr×nh liªn hÖ ph¶n håi, nhê ®ã c¸c thÕ giíi h×nh thøc cña tri gi¸c ®­îc t¹o thµnh víi c¸c ®Æc ®iÓm bÊt biÕn cña nã lµ h×nh d¸ng, kÝch th­íc vµ vËn ®éng, ®Ó ®Õn biÓu hiÖn cao nhÊt cña con ng­êi lµ t­ duy. Con ng­êi lµ mét bé phËn kh¨ng khÝt cña c¸c t«n ti bao gåm toµn thÕ giíi cña nh÷ng hÖ thèng n¨ng l­îng lµm cho sù æn ®Þnh mét c¸ch ®iÒu khiÓn häc. Sù phèi hîp nhau cña tÊt c¶ nh÷ng hÖ thèng nh­ vËy trong c¸c hÖ thèng ë cÊp ®é cao nhÊt cung cÊp nh÷ng tiªu chuÈn thÝch nghi vµ do ®ã cung cÊp nh÷ng tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ cho tÊt c¶ mäi hÖ thèng. C¸c nhµ triÕt häc vÒ hÖ thèng cã thÓ rót ra nh÷ng kh¸i niÖm vÒ tèt vµ xÊu, tèt h¬n vµ xÊu h¬n vµ lÊy chÊt liÖu th«ng tin khoa häc cã tÝnh chÊt kinh nghiÖm kh¸c cho c¸c s­ên nh÷ng kh¸i niÖm ®¹o ®øc. Theo quan ®iÓm hÖ thèng, con ng­êi lµ mét hÖ thèng n¨ng ®éng nhÊt qu¸n ®­îc ph©n tÝch, ë hai h­íng vÒ mÆt tinh thÇn vµ thÓ x¸c. C¸c biÕn cè x¶y ra trong hÖ thèng nµy lµ nh÷ng kiÓu xuÊt hiÖn ®Æc biÖt t­¬ng ®èi t¸ch rêi, ®ã lµ nh÷ng kinh nghiÖm mü häc vµ kinh nghiÖm t«n gi¸o. C¸c cÊu tróc ý nghÜa lµ lÖ thuéc vµo tæ chøc cña hÖ thèng nµy vµ c¶m gi¸c cña nã víi m«i tr­êng xung quanh. TriÕt häc vµ nh÷ng vÊn ®Ò xung quanh triÕt häc, ®Òu cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi nhau, biÖn chøng cho nhau cïng gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò chung nµo ®ã vÒ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc mµ mäi thêi ®¹i ®Òu nh¾c ®Õn trªn nh÷ng quan ®iÓm riªng. Thêi ®¹i ngµy nay khi mµ nh©n lo¹i ®ang tiÕn lªn nh÷ng b­íc cao cña tiÕn tr×nh lÞch sö cña thêi ®¹i, thêi ®¹i cña v¨n minh, tri thøc vµ khoa häc lµ b­íc ®o tiªu chuÈn. ThÕ giíi v¨n minh mµ ë ®ã l­îng vËt chÊt ®· ®­îc s¶n xuÊt ra rÊt lín, nhê thµnh tùu to lín cña khoa häc kü thuËt, ng­êi ta cµng thÊy râ tÝnh ®óng ®¾n cña quan niÖm chñ nghÜa M¸c Lªnin vÒ thÕ giíi vËt chÊt. ThÕ giíi ®ang tån t¹i, x· héi th× ®ang vËn ®éng mét c¸ch cã quy luËt, x· héi tiÕn tíi ph­¬ng thøc s¶n xuÊt míi víi lùc l­îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn m¹nh ch­a tõng thÊy, t¹o ra quan hÖ s¶n xuÊt míi. V. Thùc tiÔn c¸ch m¹ng ViÖt Nam: Thêi ®¹i hËu c«ng nghiÖp vµ nh÷ng thµnh tùu khoa häc ®· ®¹t ®­îc tíi ®Ønh cao kú diÖu. Næi bËt trong thêi ®¹i ngµy nay lµ xu thÕ toµn cÇu ho¸ ngµy cµng më réng vµ ph¸t triÓn theo nhiÒu h­íng, ®a d¹ng vµ phong phó diÔn ra trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc. §¶ng céng s¶n ViÖt Nam l·nh ®¹o c¸ch m¹ng ViÖt Nam x©y dùng chñ nghÜa x· héi. Sau khi nhËn thøc ®­îc thùc tiÔn cña nh÷ng thay ®æi cña c¸ch m¹ng thÕ giíi trong nh÷ng thËp kû 80, ®Æc biÖt lµ ë c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa nh­ Liªn X« vµ §«ng ¢u; sù lín m¹nh cña chñ nghÜa t­ b¶n vµ thµnh tùu khoa häc lín ®· ¸p dông vµo cuéc sèng. Còng nh­ thùc tr¹ng c¸ch m¹ng ViÖt Nam, §¶ng ®· sím gi¸c ngé vµ thùc hiÖn khëi x­íng ®æi míi t¹i §¹i héi VI vµ tiÕp tôc c«ng cuéc ®æi míi trong nh÷ng kú §¹i héi tiÕp theo, ®Æc biÖt lµ ®Õn §¹i héi lÇn thø VII vµ VIII víi chiÕn l­îc x¸c ®Þnh x©y dùng C«ng nghiÖp ho¸ - HIÖn ®¹i ho¸, ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n­íc theo ®Þnh h­íng XHCN. Thµnh tùu mµ toµn §¶ng, toµn d©n ta ®¹t ®­îc trong 15 n¨m ®æi míi vµ 10 n¨m thùc hiÖn CNH-H§H lµ nh÷ng tiÒn ®Ò c¬ b¶n cho c¸ch m¹ng ViÖt Nam. TiÕp tôc ph¸t huy søc m¹nh, ®ång thêi b¾t nhÞp vµ ®uæi kÞp c¸c n­íc tiªn tiÕn trªn thÕ giíi, ®­a nh©n d©n tho¸t khái nghÌo ®ãi víi môc tiªu d©n giµu n­íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh, x©y dùng c¬ së cho c¸ch m¹ng chñ nghÜa x· héi Ch­¬ng II: BiÖn chøng vÒ míi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc trong sù nghiÖp c¸ch m¹ng hiÖn nay. I. Mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc trong sù nghiÖp c¸ch m¹ng hiÖn nay, quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c Lªnin. 1. Sù thay ®æi míi c¸c vÊn ®Ò trong thêi ®¹i ngµy nay. ThÕ giíi ®· vµ ®ang cã sù thay ®æi to lín vÒ nhiÒu mÆt. §Æc biÖt víi viÖc tiÕn bé nhanh chãng cña khoa häc kü thuËt, víi thµnh tùu hÕt søc rùc rì, nã më ra cho thÕ giíi quanh ta mét kû nguyªn míi vÒ c¸ch nh×n nhËn, c¸ch ®¸nh gi¸ vµ c¸ch luËn. Khoa häc hiÖn ®¹i ®· cã nh÷ng b­íc nh¶y vät, nh÷ng ph¸t minh míi kh¼ng ®Þnh tÝnh khoa häc cña thÕ giíi vËt chÊt vµ sù vËn ®éng cña nã. Chóng ta ®ang tiÕn tíi mét thÕ giíi v¨n minh míi, ë ®ã khoa häc kü thuËt ph¸t triÓn rÊt hiÖn ®¹i, lùc l­îng s¶n xuÊt còng ph¸t triÓn rÊt nhanh vµ lµm t¹o ra nhiÒu mèi quan hÖ chung vµ riªng cña x· héi, t¹o ra mét l­îng vËt chÊt lín, ®a d¹ng vµ phong phó. Con ng­êi ngµy cµng cã nhu cÇu nhiÒu h¬n, ®Æc biÖt lµ nhu cÇu vÒ c¸c ho¹t ®éng x· héi, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, t«n gi¸o. Têt c¶ ®Òu dÇn ®­îc hiÖn ®¹i ho¸, th«ng tin liªn l¹c nhanh chãng. Víi thµnh tùu cña c«ng nghÖ th«ng tin, vÒ ®iÖn tö. §©Y lµ thµnh tùu hÕt søc kú diÖu cña con ng­êi, nã n©ng cao søc m¹nh trÝ ãc, nã gióp chóng ta suy nghÜ s©u h¬n vÒ chóng ta vµ c¶ vÒ thÕ giíi. Thµnh tùu cña khoa häc kü thuËt trong nh÷ng thËp niªn qua lµ hÕt søc rùc rì, ng­êi ta cµng ngµy cµng kh¸m ph¸ ra thÕ giíi nµy. ThËt ®a d¹ng vµ phong phó, con ng­êi cßn tù t¹o ra ®­îc c¸c lo¹i chÊt liÖu míi. TÊt nhiªn nã ph¶i lµ vËt chÊt cña c¸c vËt chÊt kh¸c. Khoa häc ®¸nh dÊu bëi nh÷ng mèc son lÞch sö, loµi ng­êi chóng ta tiÕn qua nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö kh¸c nhau víi nh÷ng nÒn v¨n minh kh¸c nhau, con ng­êi nhËn thøc vÒ thÕ giíi ngµy mét s©u s¾c h¬n. ThÕ giíi tån t¹i vµ vËn ®éng mét c¸ch kh¸ch quan theo nh÷ng quy luËt chung, riªng kh¸c nhau. Ngµy nay con ng­êi cµng hiÓu biÕt vÒ nguån gèc cña m×nh h¬n. B­íc ®ét ph¸ cña khoa häc vÒ chøng minh cÊu t¹o chÊt cña c¬ thÓ vËt chÊt chóng ta, thêi ®¹i cña c«ng nghÖ sinh häc ®ang chiÕm ­u thÕ trong khoa häc hiÖn ®¹i ngµy nay. VÒ viÖc t×m ra chÊt míi, cÊu t¹o cña c¬ thÓ sèng víi quy luËt tån t¹i cña chóng. Con ng­êi cµng hiÓu vÒ chÝnh m×nh h¬n. Nã më ra cho con ng­êi nh÷ng hy väng lín, ®ång thêi nã còng chøa ®ùng nh÷ng lo ng¹i vÒ sinh th¸i, ®¹o ®øc nh©n v¨n vµ ph¸p luËt. Nh©n lo¹i cßn chøng kiÕn mét thµnh tùu kú diÖu vÒ thÕ giíi, vÒ sù tån t¹i cña thÕ giíi. Cuéc chinh phôc vò trô ®· cho con ng­êi nh×n vÒ thÕ giíi tõ gãc ®é xa h¬n, réng h¬n, sù tån t¹i cña thÕ giíi còng nh­ vËn ®éng cña nã lµ mét quy luËt kh¸ch quan, vèn sinh ra ®· lµ vËy. Ng­êi ta cã thÓ sê mã, n¾m b¾t ... ®­îc sù vËt cô thÓ, nã kh«ng ph¶i lµ mét c¸i g× ®ã siªu nhiªn, v« thÇn nh­ nh÷ng quan ®iÓm cña thÇn häc, t«n gi¸o ... vÒ sù tån t¹i mét lùc l­îng siªu nhiªn, mét c¸i v« thøc ban ®Çu. Tãm l¹i, thµnh tùu cña khoa häc kü thuËt ®· thu ®­îc thµnh tùu to lín, nã lµm t¨ng cña c¶i vËt chÊt x· héi vµ lµm cho cuéc sèng cña con ng­êi ngµy cµng v¨n minh h¬n. Con ng­êi ngµy cµng nhËn thøc ®óng ®¾n, chÝnh x¸c h¬n vÒ thÕ giíi. Thµnh tùu khoa häc míi còng t¹o ra lùc l­îng s¶n xuÊt míi lín h¬n, m¹nh h¬n t¹o ra nh÷ng mèi quan hÖ x· héi míi, quan hÖ s¶n xuÊt míi, ph¸t triÓn thiÕt lËp ph­¬ng thøc s¶n xuÊt míi. Nh©n lo¹i ®· vµ ®ang b­íc vµo thêi kú v¨n minh míi, nh­ng nh×n nhËn vÒ thÕ giíi vÉn ch­a ph¶i lµ thèng nhÊt. §Æc biÖt lµ quan ®iÓm vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ, t«n gi¸o, v¨n ho¸, x· héi... trªn quan ®iÓm cña chñ nghÜa t­ b¶n vµ chñ nghÜa x· héi. Chñ nghÜa t­ b¶n lu«n lu«n muèn thñ tiªu chñ ngh