Sự bóc lột giá trị thặng dư trong sản xuất của tư bản thương nghiệp

I. Më ®Çu Tr¶i qua mét thêi kú thai nghÐn vµ ph¸t triÓn l©u dµi, CNTB vµ ph­¬ng thøc s¶n xuÊt cña nã ®· ®¹t ®­îc nhiÒu thµnh tùu to lín, ®ãng gãp vµo sù ph¸t triÓn cña lÞch sö loµi ng­êi. Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña CNTB còng h×nh thµnh nªn c¸c h×nh thøc bãc lét ngµy cµng tinh vi h¬n. Tiªu biÓu cho c¸c h×nh thøc ®ã ho¹t ®éng bãc lét søc lao ®éng cña ng­êi lao ®éng trong ho¹t ®éng th­¬ng nghiÖp vµ cho vay. Nh×n bÒ ngoµi c¸c ho¹t ®éng nµy kh«ng cã vÎ g× lµ sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­, tuy nhiªn ®©y chØ lµ nh÷ng h×nh thøc ph¸t triÓn cao cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n víi c¸ch thøc bãc lét ngµy cµng tinh vi h¬n., ®Æc biÖt lµ trong ho¹t ®éng th­¬ng nghiÖp bëi lîi nhuËn cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp kh«ng chØ lµ kÕt qu¶ cña cña sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ cña ng­êi lao ®éng trong s¶n xuÊt, mµ cßn lµ kÕt qu¶ cña sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ cña nh÷ng ng­êi lao ®éng th­¬ng nghiÖp thuÇn tuý. II. Néi dung §Ó lµm râ ®­îc quan ®iÓm nµy, tr­íc hÕt cÇn ph¶i t×m hiÓu sù ra ®êi cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp trong nÒn kinh tÕ TBCN. 1. Sù ra ®êi cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp XÐt vÒ mÆt lÞch sö th× t­ b¶n th­¬ng nghiÖp ra ®êi tr­íc c¶ t­ b¶n c«ng nghiÖp, nã xuÊt hiÖn trªn c¬ së cña nÒn th­¬ng nghiÖp cæ x­a. T­ b¶n th­¬ng nghiÖp d­íi chÕ ®é CNTB ®­îc h×nh thµnh do sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi, khi viÖc thùc hiÖn chøc n¨ng chuyÓn ho¸ H' - T' cña t­ b¶n ®­îc chuyÓn ho¸ thµnh mét ho¹t ®éng chuyªn m«n ho¸ cho mét nhãm t­ b¶n nµo ®ã. T­ b¶n th­¬ng nghiÖp d­íi chÕ ®é CNTB lµ mét bé phËn cña t­ b¶n c«ng nghiÖp t¸ch rêi ra, phôc vô qu¸ tr×nh l­u th«ng hµng ho¸ cña t­ b¶n c«ng nghiÖp. Hµng ho¸ sau khi ë tay nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp ®­îc chuyÓn sang nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp, cã nghÜa lµ nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp ®· b¸n xong hµng ho¸. §øng vÒ mÆt x· héi mµ xÐt th× nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp ph¶i b¸n mét lÇn n÷a th× míi xong (v× hµng ho¸ cßn ph¶i l­u th«ng ®Õn tay ng­êi tiªu dïng). Nh­ng kh©u nµy giê ®©y do nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp ®¶m nhiÖm. Do ®ã t­ b¶n th­¬ng nghiÖp chØ lµ mét kh©u trong qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt, kh«ng cã kh©u nµy th× qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kh«ng thÓ tiÕn hµnh b×nh th­êng ®­îc. §©y lµ sù ph©n chia cÇn thiÕt nÕu nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp muèn n©ng cao më réng quy m« s¶n xuÊt, n©ng cao lîi nhuËn vµ kh¶ n¨ng c¹nh tranh. 2. Gi¸ trÞ thÆng d­ VËy lµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp ra ®êi ®Ó thùc hiÖn chøc n¨ng l­u th«ng hµng ho¸ cña t­ b¶n c«ng nghiÖp. Chøc n¨ng nµy ®­îc thùc hiÖn mét c¸ch ®éc lËp. NÕu nh­ vËy th× cã vÎ v« lý v× bÊt kú mét t­ b¶n nµo th× môc ®Ých ho¹t ®éng cña chóng còng ®Òu nh»m sinh lîi nhuËn, trong khi ®ã, chóng ta ®· biÕt: ho¹t ®éng l­u th«ng hoµn toµn kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ. Thùc chÊt sù ho¹t ®éng cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp hoµn toµn kh«ng v« lý mµ cßn t¹o ra lîi nhuËn cao h¬n c¶ t­ b¶n c«ng nghiÖp, bëi ®©y lµ sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ trªn c¶ hai ph­¬ng diÖn: s¶n xuÊt vµ l­u th«ng. 3.Sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ trong s¶n xuÊt cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp §Ó hiÓu râ ®­îc sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ cña ng­êi lao ®éng trong s¶n xuÊt ta ph¶i ®i t×m hiÓu nguyªn nh©n cña viÖc t¹i sao nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp l¹i nh­êng cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp, hay t­ b¶n th­¬ng nghiÖp chÊp nhËn lµm thay t­ b¶n c«ng nghiÖp trong ho¹t ®éng l­u th«ng. Lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc s¸ng t¹o ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt mµ nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp nh­êng cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp. T¹i sao nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp l¹i nh­êng cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp phÇn lîi nhuËn ®ã. Cã ®iÒu nµy lµ bëi v× t­ b¶n th­¬ng nghiÖp chØ ho¹t ®éng trong lÜnh vùc l­u th«ng, ®ã lµ mét kh©u, mét giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, kh«ng cã giai ®o¹n ®ã th× qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt kh«ng thÓ tiÕp diÔn ®­îc liªn tôc. H¬n n÷a, ho¹t ®éng trong lÜnh vùc nµy nÕu kh«ng cã lîi nhuËn th× nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp kh«ng thÓ tiÕp tôc ®¶m nhiÖm c«ng viÖc ®ã. V× vËy, xuÊt ph¸t tõ lîi Ých kinh tÕ cña nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp mµ nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp nh­êng cho hä mét phÇn lîi nhuËn. Bªn c¹nh ®ã, t­ b¶n th­¬ng nghiÖp còng gãp phÇn vµo viÖc më réng quy m« s¶n xuÊt, më réng thÞ tr­êng, t¹o ®iÒu kiÖn cho t­ b¶n c«ng nghiÖp tËp trung ®Èy m¹nh s¶n xuÊt, ®Èy nhanh qu¸ tr×nh chu chuyÓn t­ b¶n vµ do vËy lµm t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, t¨ng lîi nhuËn. Sù ph©n chia lîi nhuËn cña hai t­ b¶n nµy ®­îc thÓ hiÖn nh­ sau: Lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ b¸n vµ gia mua hµng ho¸. Nh­ng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp b¸n hµng ho¸ cao h¬n gi¸ trÞ cña nã, mµ lµ nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp mua hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ cña nã vµ khi b¸n th× anh ta b¸n ®óng gi¸ trÞ cña nã. VÝ dô: Mét nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp cã sè t­ b¶n lµ 800 trong ®ã chia thµnh (700c + 100v). Gi¶ sö tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ lµ 100% th× gi¸ trÞ hµng ho¸ sÏ lµ: 700c + 100v + 100m= 900 Tû suÊt lîi nhuËn c«ng nghiÖp sÏ lµ: P'cn= (100/800) *100%= 12,5% Còng gi¶ sö mét nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp bá ra mét sè t­ b¶n lµ 200 ®Ó mua hµng ho¸ cña nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp . V× nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp øng t­ b¶n ®Ó kinh doanh nªn ph¶i cã lîi nhuËn vµ do ®ã tû suÊt lîi nhuËn cã sù tham gia cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp sÏ lµ: [100/(800+ 200)] *100% = 10% Theo tû suÊt lîi nhuËn nµy, nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp chØ thu ®­îc lîi nhuËn lµ: 800*10% = 80 vµ lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp sÏ lµ: 200*10% = 20 Nh­ vËy t­ b¶n c«ng nghiÖp sÏ b¸n hµng ho¸ víi gi¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ cña nã, cô thÓ lµ: 700c +100v + 80m = 880 Cßn t­ b¶n th­¬ng nghiÖp sÏ b¸n ®óng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ lµ: 880 + 20 = 900 Nh­ vËy lµ t­ b¶n c«ng nghiÖp vµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp cã sù tho¶ hiÖp ®Ó cïng nhau bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ cña nh÷ng ng­êi lao ®éng trong s¶n xuÊt. 4. Sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp trong l­u th«ng Tuy nhiªn lîi nhuËn cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp kh«ng chØ lµ kÕt qu¶ cña sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ cña ng­êi lao ®éng trong s¶n xuÊt mµ cßn lµ kÕt qu¶ cña sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ cña nh÷ng ng­êi lao ®éng th­¬ng nghiÖp thuÇn tuý. VÊn ®Ò nµy cã thÓ gi¶i thÝch nh­ sau: Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn l­u th«ng, t­ b¶n th­¬ng nghiÖp ph¶i thuª c«ng nh©n (nh÷ng ng­êi lao ®éng th­¬ng nghiÖp thuÇn tuý). Tuy nhiªn lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp kh«ng ph¶i do nh÷ng ng­êi lao ®éng lµm thuª trong lÜnh vùc th­¬ng nghiÖp t¹o ra, v× lÏ lao ®éng cña hä kh«ng s¶n xuÊt ra hµng hãa vµ do ®ã kh«ng thÓ t¹o ra gi¸ trÞ (ë ®©y kh«ng nãi ®Õn nh÷ng lao ®éng cã tÝnh s¶n xuÊt ®­îc tiÕp tôc tiÕn hµnh trong kho¶ng thêi gian l­u th«ng nh­: vËn t¶i hµng ho¸, b¶o qu¶n hµng ho¸, ®ãng gãi v.v…). Tuy nhiªn hä vÉn bÞ c¸c nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp bãc lét, sù bãc lét nµy thÓ hiÖn ë hai ®iÓm sau: Thø nhÊt: TiÒn l­¬ng mµ hä nhËn ®­îc vÉn lµ gi¸ c¶ cña søc lao ®éng. Víi sè tiÒn nhËn ®­îc, ng­êi c«ng nh©n lµm thuª trong th­¬ng nghiÖp vÉn chØ ®ñ ®Ó t¸i s¶n xuÊt ra søc lao ®éng cung cÊp cho t­ b¶n. Thø hai: Ngµy lao ®éng cña hä vÉn bÞ chia ra thêi gian cÇn thiÕt vµ thêi gian thÆng d­. Trong thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt, hä ®­îc tr¶ c«ng b»ng c«ng viÖc b¸n hµng, cßn trong thêi gian thÆng d­, hä lµm c«ng viÖc b¸n hµng mµ kh«ng ®­îc tr¶ c«ng. NÕu nh­ c«ng nh©n lµm thuª trong th­¬ng nghiÖp nhËn ®ñ toµn bé sè tiÒn mµ t­ b¶n c«ng nghiÖp nh­îng cho t­ b¶n th­¬ng nghiÖp vÒ viÖc tiªu thô hµng ho¸ th× nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp sÏ kh«ng cßn lîi nhuËn g× n÷a. Nh­ng thùc tÕ l¹i kh«ng x¶y ra nh­ vËy. §iÒu nµy cã thÓ thÊy râ qua viÖc xem xÐt vÝ dô sau: NÕu nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp nhËn ®­îc cña t­ b¶n c«ng nghiÖp 100 ®ång vÒ viÖc tiªu thô hµng ho¸ th× h¾n chØ chi ra mét bé phËn trong sè tiÒn ®ã ®Ó thuª m­ín c«ng nh©n lµm nhiÖm vô l­u th«ng, ch¼ng h¹n lµ 50 ®ång. Muèn lµm ®­îc viÖc nµy, t­ b¶n th­¬ng nghiÖp ph¶i b¾t nh©n viªn lµm thuª cña m×nh lao ®éng kh«ng c«ng cho h¾n trong mét bé phËn cña ngµy lao ®éng. Lao ®éng kh«ng c«ng cña nh©n viªn lµm thuª trong ngµnh th­¬ng nghiÖp tiÕt kiÖm ®­îc chi phÝ l­u th«ng, nhê ®ã mµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp cã thÓ tham gia vµo viÖc ph©n chia gi¸ trÞ thÆng d­ cïng víi t­ b¶n c«ng nghiÖp. Ai còng biÕt mäi c«ng viÖc tiªu thô hµng hãa ®Òu do nh©n viªn lµm thuª trong ngµnh th­¬ng nghiÖp thùc hiÖn nh­ng hä chØ ®­îc tr¶ c«ng b»ng mét nöa sè tiÒn ®ã, phÇn cßn l¹i th× lät vµo tói nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp. §©y chÝnh lµ sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp trong l­u th«ng. Tuy nhiªn còng cã nh÷ng nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp kh«ng thuª m­ín c«ng nh©n, vÝ dô nh­ c¸c nhµ t­ b¶n nhá. MÆc dï vËy, lîi nhuËn cña hä kh«ng v× thÕ mµ kh«ng ph¶i lµ mét bé phËn cña gi¸ trÞ thÆng d­ do nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp nh­îng cho. Lîi nhuËn cña hä Ýt nhiÒu bao nhiªu phô thuéc vµo sè t­ b¶n mµ hä bá ra chø kh«ng ph¶i lµ sè tiÒn tÝnh theo søc lao ®éng cña hä ph¶i bá ra. III. PhÇn kÕt Qua ®©y ta cã thÓ thÊy ®­îc b¶n chÊt, nguån gèc cña sù bãc lét cña nh÷ng nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp. §ã lµ sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ trªn c¶ hai ph­¬ng diÖn: trong s¶n xuÊt vµ l­u th«ng. Nghiªn cøu lµm râ vÊn ®Ò nµy cµng lµm cho ta hiÓu râ, hiÓu s©u thªm vÒ chñ nghÜa t­ b¶n vµ c¸c h×nh thøc biÕn t­íng cña cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, tõ ®ã thÊy ®­îc tÝnh ­u viÖt vµ b¶n chÊt nh©n v¨n nh©n ®¹o cña chñ nghÜa x· héi, cµng tin t­ëng h¬n vµo c«ng cuéc x©y dùng vµ ph¸t triÓn cña ®Êt n­íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay.