Sỏ tay hướng dẫn công nghệ có sự tham gia

M¹ng l−íi ®μo t¹o l©m nghiÖp x· héi sæ tay h−íng dÉn ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia Th¸ng 12 n¨m 2002 2 Lêi c¶m ¬n Sæ tay h−íng dÉn ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia (PTD) ®−îc x©y dùng dùa trªn viÖc tæng hîp c¸c thμnh c«ng, kinh nghiÖm còng nh− c¸c thö th¸ch cña ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x· héi trong ¸p dông PTD ë c¸c vïng sinh th¸i nh©n v¨n kh¸c nhau cña ViÖt Nam h¬n ba n¨m qua. Nã ®−îc ph¸t triÓn thμnh mét tμi liÖu h−íng dÉn cô thÓ ®Ó ¸p dông trong néi bé ch−¬ng tr×nh còng nh− gãp phÇn phæ biÕn c¸ch ¸p dông PTD mét c¸ch cã hiÖu qu¶ cho c¸c bªn liªn quan. PTD lμ mét c¸ch tiÕp cËn míi trong ph¸t triÓn c«ng nghÖ dùa vμo ng−êi d©n ®Ó ®i t×m c¸i míi, bao gåm nh÷ng kü thuËt míi, c¸ch lμm míi hoÆc mét hÖ thèng qu¶n lý míi mμ hé gia ®×nh n«ng th«n, ng−êi d©n, th«n b¶n mong muèn ®−îc thùc hiÖn. PTD t¹o ra c¬ héi ®Ó ng−êi d©n tham gia vμ n©ng cao n¨ng lùc tæ chøc qu¶n lý th«n b¶n, më ra con ®−êng ®Ó t¹o ra sù liªn kÕt chÆt chÎ gi÷a ba hÖ thèng: nghiªn cøu - khuyÕn n«ng l©m vμ canh t¸c cña n«ng d©n. Môc ®Ých cña tμi liÖu nh»m cung cÊp c¬ së lý luËn c¬ b¶n, c¸c c«ng cô vμ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia - mét ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn trong ®ã ng−êi d©n lμm trung t©m trong ph¸t triÓn kü thuËt canh t¸c, qu¶n lý tμi nguyªn vμ t¹o ra sù hîp t¸c chÆt chÎ gi÷a nhμ nghiªn cøu vμ khuyÕn n«ng l©m trong hÖ thèng khuyÕn n«ng l©m. Tμi liÖu cè g¾ng viÕt d−íi d¹ng h−íng dÉn, cô thÓ tõng b−íc vμ cã tÝnh thùc tiÔn ®Ó ng−êi ®äc cã thÓ thuËn tiÖn trong tham kh¶o vμ ¸p dông. §èi t−îng ng−êi sö dông ®−îc nh¾m ®Õn tr−íc hÕt lμ c¸c ®èi t¸c trong ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x· héi, bao gåm n¨m tr−êng ®¹i häc N«ng L©m ë ViÖt Nam, trung t©m khuyÕn n«ng l©m tØnh Hoμ B×nh vμ ViÖn N«ng ho¸ thæ nh−ìng; ®Ó c¸c thμnh viªn cã thÓ cã ¸p dông PTD trong c¸c ho¹t ®éng cña m×nh nh− nghiªn cøu, ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh, ph¸t triÓn c«ng nghÖ. Ngoμi ra nã còng sÏ lμ t− liÖu tham kh¶o cho c¸n bé nghiªn cøu, gØang d¹y n«ng l©m nghiÖp, c¸n bé khuyÕn n«ng l©m, c¸n bé thùc thi c¸c dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n ë ViÖt Nam vμ sinh viªn. Tμi liÖu nμy ®−îc biªn so¹n trªn c¬ së hμng lo¹t c¸c t− liÖu ®· ®−îc ph¸t triÓn trong ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x· héi nh− c¸c tμi liÖu tËp huÊn, b¸o c¸o khëi x−íng, c¸c b¸o c¸o héi th¶o ®¸nh gi¸ PTD vμ c¸c tμi liÖu vÒ ph−¬ng ph¸p luËn PTD cña c¸c tæ chøc quèc tÕ, khuyÕn n«ng l©m Thuþ SÜ; c¸c cuéc trao ®æi trong c¸c héi th¶o trong vμ ngoμi n−íc, tranh luËn trªn m¹ng. §ång thêi dùa trªn kinh nghiÖm cña c¸c thμnh viªn tham gia dù ¸n, nh÷ng ng−êi trùc tiÕp tham gia vμo tiÕn tr×nh khëi x−íng vμ thùc thi PTD, sù hç trî vμ t− vÊn cña c¸c cè vÊn: Pierre Yves Suter, Ruedi Felber, Christina Giesch, Ruedi Luethi; ®Æc biÖt lμ c¸c t− liÖu vμ tËp huÊn cho c¸c khëi x−íng PTD ë ViÖt Nam cña Ueli Scheuermeier & Elisabeth Katz (Trung t©m khuyÕn n«ng Thuþ SÜ). Sæ tay nμy ra m¾t lμ nhê sù ®ãng gãp vμ mét c¸ch gi¸n tiÕp hoÆc trùc tiÕp cña c¸c thμnh viªn nãi trªn, ban biªn tËp ch©n thμnh c¶m ¬n sù ®ãng gãp quý b¸u nμy. Sù hç trî cña ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x· héi/SDC Thuþ SÜ, Helvetas vÒ tμi chÝnh còng nh− t− vÊn ®· gióp cho tμi liÖu nμy ®−îc hoμn thμnh vμ ®−îc in Ên; tμi liÖu nμy ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn PTD ë ViÖt Nam, gióp cho viÖc ¸p dông tèt h¬n PTD nh»m gãp phÇn ph¸t triÓn l©m nghiÖp x· héi, qu¶n lý tμi nguyªn dùa vμo céng ®ång ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng. §©y lμ mét trong nh÷ng ®ãng gãp cña ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x· héi ë ViÖt Nam trong ba n¨m qua. Chóng t«i hy väng nhËn ®−îc sù ph¶n håi cña b¹n ®äc, ng−êi sö dông ®Ó cã thÓ chia sÎ vμ hoμn thiÖn h¬n c¸ch tiÕp cËn nμy, ®Ó nã cã thÓ ®−îc chÊp nhËn mét c¸ch réng r¶i trong nghiªn cøu ph¸t triÓn vμ khuyÕn n«ng l©m ë ViÖt Nam. Th¸ng 9 n¨m 2002, Ban biªn tËp Chñ biªn vμ biªn tËp: B¶o Huy Cè vÊn kü thuËt: Christina Giesch, Ruedi Felber 3 Tham gia biªn so¹n: Hoμng H÷u C¶i, Vâ Hïng Cung cÊp t− liÖu: Nhãm LNXH ViÖn NHTN, NguyÔn ThÞ Hång Lý, TrÇn ViÖt Hμ 4 Môc lôc Lêi c¶m ¬n ........................................................................................................... 2 Danh môc ch÷ viÕt t¾t................................................................................................ 6 1 Kh¸i niÖm ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia (PTD) vμ ¸p dông PTD ë ViÖt Nam .......................................................................................................................... 7 1.1 Kh¸i niÖm PTD ......................................................................................... 7 1.2 C¸c kh¸i niÖm liªn quan víi PTD ............................................................. 9 1.3 PTD trong khu«n khæ ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x· héi ë ViÖt Nam ................................................................................................................ 11 1.4 Nhu cÇu vμ tiÒm n¨ng ¸p dông PTD trong ph¸t triÓn n«ng th«n ë ViÖt Nam. ................................................................................................................ 12 2 C¸c bªn liªn quan vμ vai trß, lîi Ých cña hä trong PTD................................... 13 2.1 C¸c bªn liªn quan vμ vai trß cña hä trong PTD....................................... 13 2.2 Tr¸ch nhiÖm vμ lîi Ých cña c¸c bªn tham gia trong PTD ........................ 14 3 Nguyªn t¾c ¸p dông PTD ................................................................................ 16 4 TiÕn tr×nh thùc hiÖn PTD................................................................................. 18 4.1 Giai ®o¹n chuÈn bÞ .................................................................................. 21 4.1.1 Thu thËp th«ng tin vμ ph©n tÝch t×nh h×nh hiÖn t¹i - T¹o lËp quan hÖ.. 21 4.1.2 Lùa chän chñ ®Ò cho PTD vμ s¾p xÕp tæ chøc khëi x−íng PTD ......... 23 4.2 Giai ®o¹n khëi x−íng PTD ..................................................................... 26 4.2.1 Ph¸t hiÖn ý t−ëng ................................................................................ 26 4.2.2 X©y dùng tê ý t−ëng............................................................................ 28 4.2.3 Lùa chän thö nghiÖm .......................................................................... 29 4.2.4 Lùa chän hé tham gia.......................................................................... 33 4.2.5 X©y dùng tê thö nghiÖm...................................................................... 35 4.3 Giai ®o¹n thùc thi thö nghiÖm................................................................. 37 4.3.1 X©y dùng kÕ ho¹ch hμnh ®éng............................................................ 38 4.3.2 Phèi hîp thùc hiÖn vμ hç trî cho n«ng d©n trong tiÕn tr×nh thö nghiÖm. ............................................................................................................ 39 4.4 Giai ®o¹n gi¸m s¸t/®¸nh gi¸ ®Þnh kú vμ tμi liÖu ho¸ tiÕn tr×nh thö nghiÖm ................................................................................................................ 41 4.5 Giai ®o¹n kÕt thóc thö nghiÖm................................................................ 43 4.5.1 §¸nh gi¸ thö nghiÖm........................................................................... 44 4.5.2 ViÕt b¸o c¸o ........................................................................................ 46 4.6 Giai ®o¹n lan réng................................................................................... 49 5 4.6.1 Ph¸t triÓn tμi liÖu khuyÕn n«ng l©m .................................................... 49 4.6.2 Lan réng kÕt qu¶ c¸c thö nghiÖm thμnh c«ng ..................................... 51 5 Gi¸m s¸t tiÕn tr×nh PTD .................................................................................. 54 6 C¸c bμi häc kinh nghiÖm vμ nh÷ng thö th¸ch ................................................. 56 6.1 C¸c bμi häc kinh nghiÖm......................................................................... 56 6.2 C¸c thö th¸ch........................................................................................... 59 7 KÕt luËn........................................................................................................... 60 Tμi liÖu tham kh¶o................................................................................................... 61 8 Phô lôc ............................................................................................................ 62 8.1 Phô lôc 1: MÉu tê ý t−ëng....................................................................... 62 8.2 Phô lôc 2: MÉu Tê thö nghiÖm................................................................ 63 8.3 Phô lôc 3: VÝ dô vÒ Cam kÕt cña c¸c bªn liªn quan................................ 64 8.4 Phô lôc 4: VÝ dô vÒ Sæ theo dái thö nghiÖm cña n«ng d©n ..................... 66 8.5 Phô lôc 5: VÝ dô vÒ mét b¸o c¸o kÕt qu¶ thö nghiÖm cña n«ng d©n ....... 72 6 Danh môc ch÷ viÕt t¾t 5 Whys: Ph©n tÝch 5 nguyªn nh©n KNKL: KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m LNXH: L©m nghiÖp x· héi NHTN: ViÖn N«ng Hãa Thæ Nh−ìng PTD: Participatory Technology Development: Ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia. PRA: Participatory Rural Appraisal: §¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia PLA: Participatory Learning & Action: Hμnh ®éng vμ häc tËp cã sù tham gia RRA: Rapid Rural Appraisal:: §¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n SFSP: Social Forestry Support Programme: Ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x· héi SWOT: Strengthens – Weakness – Opportunities – Threats : §iÓm m¹nh - §iÓm yÕu – C¬ héi -Trë ng¹i. SDC: Swiss Development Cooperation Agency: C¬ quan hîp t¸c vμ ph¸t triÓn Thuþ SÜ. 7 S¬ ®å 1: Mèi quan hÖ gi÷a 03 bªn trong PTD (Nguån: 1 Kh¸i niÖm ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia (PTD) vμ ¸p dông PTD ë ViÖt Nam 1.1 Kh¸i niÖm PTD PTD lμ g×? PTD lμ “Ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia”, nã cã thÓ ®−îc ®Þnh nghÜa lμ mét c¸ch tiÕp cËn g¾n liÒn nghiªn cøu cã sù tham gia víi khuyÕn n«ng khuyÕn l©m, dùa trªn viÖc ph¸t huy kh¶ n¨ng cña chÝnh c¸c céng ®ång n«ng th«n trong viÖc t×m kiÕm c¸c ph−¬ng thøc ®æi míi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vμ qu¶n lý tμi nguyªn, phï hîp víi kú väng cña n«ng d©n vμ c¸c tiÒm n¨ng còng nh− h¹n chÕ ë cÊp ®é n«ng hé vμ th«n b¶n1. PTD còng cã thÓ hiÓu nh− lμ c¸ch tiÕp cËn cã sù tham gia, trong ®ã n«ng d©n, nhμ nghiªn cøu2 vμ c¸n bé khuyÕn n«ng l©m cïng tham gia ®Ó thö nghiÖm nh÷ng c¸i míi. Trong ®ã vai trß chÝnh thuéc vÒ ng−êi n«ng d©n, nhμ nghiªn cøu sÏ trî gióp vÒ mÆt khoa häc cho ng−êi d©n, c¸n bé khuyÕn n«ng l©m lμ ng−êi thóc ®Èy tiÕn tr×nh thö nghiÖm vμ mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a nhμ nghiªn cøu vμ n«ng d©n. Trong PTD chóng ta thö ®i t×m “nh÷ng c¸i míi” phï hîp víi ®iÒu kiÖn cña ng−êi d©n, th«n b¶n. Nh÷ng c¸i míi ®ã lμ ý t−ëng míi vÒ c«ng nghÖ, hoÆc míi vÒ c¸ch tæ chøc qu¶n lý, hoÆc míi vÒ ®iÒu kiÖn ¸p dông. TiÕn tr×nh PTD bao gåm c¸c ho¹t ®éng tiÕp cËn cã sù tham gia ®Ó cïng ng−êi d©n ph¸t hiÖn, lùa chän c¸c ý t−ëng, thö nghiÖm trªn ®ång ruéng, trong rõng. Nhμ nghiªn cøu vμ khuyÕn n«ng l©m cïng phèi hîp tõ b−íc khëi x−íng ®Õn tæ chøc thùc thi, gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ c¸c thö nghiÖm; ®ång thêi lan réng kÕt qña thö nghiÖm còng nh− më réng ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn míi cho c¸n bé khuyÕn n«ng l©m. PTD cã g× ®Æc biÖt? PTD dùa vμo nhu cÇu vμ ®iÒu kiÖn cña n«ng d©n, nã ®¸p øng ®−îc mong ®îi cña n«ng d©n ®ång thêi cã tÝnh to¸n ®Õn yÕu tè kh¶ thi, tÝnh thùc tiÔn vμ c¸c ®iÒu kiÖn cña n«ng d©n ®−îc xem xÐt ®Ó lùa chän gi¶i ph¸p thÝch hîp. Do ®ã ®©y kh«ng ph¶i lμ nh÷ng gi¶i ph¸p yªu cÇu c«ng nghÖ qu¸ cao v−ît qu¸ nguån lùc cña th«n b¶n hoÆc lμ kü thuËt 1 Héi th¶o PTD ë HuÕ n¨m 2001 2 Nhμ nghiªn cøu trong PTD bao gåm gi¶ng viªn ®¹i häc 8 H×nh 1: Nhμ nghiªn cøu th¶o luËn vÊn ®Ò cïng quan t©m trong rõng víi n«ng d©n ®−îc chuyÓn giao tõ bªn ngoμi vμo kh«ng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu vμ mong muån thùc sù cña n«ng d©n. Trong PTD kiÕn thøc cña n«ng d©n, nhμ nghiªn cøu vμ c¸n bé khuyÕn n«ng l©m ®−îc coi träng nh− nhau. Ng−êi n«ng d©n ®−îc xem lμ mét ®èi t¸c b×nh ®¼ng trong ph¸t triÓn vμ ¸p dông kü thuËt míi, thÝch øng víi s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. XÐt vÒ gãc ®é hîp t¸c vμ häc hái lÉn nhau gi÷a c¸c bªn liªn quan, PTD cã thÓ hiÓu nh− lμ mét tiÕn tr×nh kÕt hîp kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng víi kiÕn thøc khoa häc, trong ®ã kiÕn thøc b¶n ®Þa cña ng−êi d©n còng ®−îc coi quan träng nh− bÊt kú kiÕn thøc nμo do khoa häc t¹o ra. Ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia thóc ®Èy sù kÕt hîp cã tÝnh s¸ng t¹o nμy ®Ó ph¸t huy néi lùc nh»m c¶i thiÖn s¶n xuÊt vμ qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn ë c¸c vïng n«ng th«n. Khi nμo nªn thùc hiÖn PTD? Cã c¸c tr−êng hîp cÇn thùc hiÖn PTD ®ã lμ: - Khi cã mét vÊn ®Ò cña n«ng d©n vμ hä kh«ng cã mét gi¶i ph¸p s½n cã nμo ®Ó gi¶i quyÕt. §iÒu nμy th−êng x·y ra trong thùc tÕ s¶n xuÊt vμ qu¶n lý tμi nguyªn, n«ng d©n hoÆc th«n b¶n cã thÓ gÆp nh÷ng vÊn ®Ò trë ng¹i vμ b¶n th©n hä ch−a t×m ra mét gi¶i ph¸p nμo ®Ó kh¾c phôc. Lóc nμy PTD sÏ lμ c¬ héi ®Ó nhμ nghiªn cøu vμ khuyÕn n«ng l©m cïng víi n«ng d©n bμn b¹c c¸ch gi¶i quyÕt th«ng qua viÖc thö nghiÖm c¸c gi¶i ph¸p kh¸c nhau. - Khi n«ng d©n cã mét ý t−ëng vÒ mét c¸i g× ®ã míi, nh−ng cÇn sù hç trî cña qu¸ tr×nh thö nghiÖm. Tr¶i qua tiÕn tr×nh s¶n xuÊt n«ng d©n th−êng n¶y sinh c¸c ý t−ëng míi ®Ó c¶i thiÖn canh t¸c, qu¶n lý tμi nguyªn, hä mong muèn thu ®−îc hiÖu qu¶ cao h¬n. Tuy nhiªn lμm nh− thÕ nμo ®Ó biÕn ý t−ëng thμnh hiÖn thùc th× cßn ch−a râ rμng ®èi víi hä. Lóc nμy còng cÇn ®Õn PTD ®Ó nhμ nghiªn cøu vμ khuyÕn n«ng l©m hç trî cho n«ng d©n ®Ó thiÕt kÕ, tæ chøc thÝ nghiÖm míi. PTD kh«ng nh÷ng thùc hiÖn cÊp n«ng hé mμ cßn cã thÓ ë cÊp th«n b¶n. Th«ng th−êng thö nghiÖm ®−îc qu¶n lý ë cÊp n«ng hé, ®©y lμ c¸c hé tù nguyÖn hoÆc ®−îc th«n b¶n lùa chän ®Ó ®¹i diÖn tiÕn hμnh thö nghiÖm. Ngoμi ra còng cã tr−êng hîp cã thö nghiÖm tËp trung vμo viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cña toμn th«n b¶n, trong c¸ch nμy thö nghiÖm ®−îc th«n b¶n qu¶n lý vμ PTD trë thμnh mét bé phËn cña ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn céng ®ång. 9 1.2 C¸c kh¸i niÖm liªn quan víi PTD Trong thùc tÕ nghiªn cøu vμ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ®· cã c¸c ho¹t ®éng mμ kh¸i niÖm cña nã “liªn quan ®Õn PTD”. Xem xÐt c¸c kh¸i niÖm nμy ®Ó lμm râ rμng h¬n kh¸i niÖm vμ vai trß cña PTD trong thùc tÕ. Nghiªn cøu cã sù tham gia cña n«ng d©n (Farmer participatory research): §©y lμ mét kh¸i niÖm kh¸ gÇn gñi víi PTD, trong ®ã ng−êi n«ng d©n tham gia vμo tiÕn tr×nh nghiªn cøu víi nhμ khoa häc. C¸c vÊn ®Ò nghiªn cøu ®−îc ph¸t hiÖn cïng víi mét sè n«ng d©n ®−îc lùa chän hoÆc c¶ th«n b¶n vμ ng−êi d©n sÏ cïng nhμ khoa häc thÝ nghiÖm, theo dâi . §©y lμ mét ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu høa hÑn thμnh c«ng cho nhiÒu vÊn ®Ò nghiªn cøu øng dông. Tuy nhiªn nã cã mét sè kh¸c biÖt ®«Ý víi PTD lμ h¹n chÕ kh¶ n¨ng lan réng v× thiÕu v¾ng sù tham gia cña hÖ thèng khuyÕn n«ng l©m. Nghiªn cøu h−íng ®Õn n«ng d©n (Farmer-led research): Khi mμ nh÷ng nghiªn cøu “hμn l©m” víi ý ®å nghiªn cøu tõ nhμ nghiªn cøu trë nªn khã ¸p dông vμ “chuyÓn giao” vμo thùc tÕ, ng−êi ta buéc ph¶i suy nghØ ®Õn nh÷ng nghiªn cøu phôc vô cho nhu cÇu ®Ých thùc cña n«ng d©n, hoÆc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò mμ n«ng hé ®ang gÆp ph¶i. Nghiªn cøu hμnh ®éng cã sù tham gia (Participatory action research): Kh¸i niÖm nμy kh¸ gÇn gñi víi nghiªn cøu h−íng ®Õn n«ng d©n, c¸c nghiªn cøu ®−îc ®Æt ra theo yªu cÇu cña n«ng d©n vμ nã nh»m ¸p dông ®−îc c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu bëi n«ng d©n. Nghiªn cøu trªn n«ng tr¹i cã sù tham gia (Participatory on-farm research): ViÖc khã vμ kh«ng thÓ ¸p dông c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trong tr¹m tr¹i thÝ nghiÖm ®· buéc nhμ nghiªn cøu chuyÓn phßng thÝ nghiÖm cña m×nh ®Õn víi n«ng d©n vμ n«ng tr¹i cña hä. Nhμ nghiªn cøu thùc hiÖn nghiªn cøu trªn n«ng tr¹i vμ t×m kiÕm c¸c gi¶i ph¸p cho canh t¸c thÝch hîp vμ kú väng kÕt qu¶ nghiªn cøu nμy sÏ ®−îc ¸p dông vμ lan réng cho c¸c n«ng tr¹i kh¸c cã ®iÒu kiÖn t−¬ng tù trong vïng, khu vùc. Tr−êng häc hiÖn tr−êng cña n«ng d©n (Farmer Field School) Tr−êng häc hiÖn tr−êng cña n«ng d©n lμ mét c¸ch tiÕp cËn khuyÕn n«ng l©m dùa trªn nh÷ng kinh nghiÖm vμ hiÓu biÕt vÒ c¸c nguyªn t¾c sinh th¸i n«ng l©m cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng. Mét líp häc hiÖn tr−êng cña n«ng d©n kÐo dμi trong mét chu kú cña c©y trång. Tr−êng häc N«ng d©n bao gåm viÖc so s¸nh c¸c s¶n xuÊt truyÒn thèng víi c¸c ®Ò xuÊt tõ c¸c thö nghiÖm. C¸c kinh nghiÖm thö nghiÖm ®Çu tiªn trong tr−êng häc n«ng d©n sÏ ®Þnh h−íng cho n«ng d©n x©y dùng c¸c thö nghiÖm trong t−¬ng lai. Cã thÓ kÓ ra nhiÒu kiÓu d¹ng kh¸c nhau trong nghiªn cøu nh− nghiªn cøu øng dông, thÝch øng vμ nghiªn cøu trªn n«ng tr¹i, tÊt c¶ ®Òu nh»m ph¸t hiÖn nh÷ng ®iÒu míi. Nh−ng c¸c thö nghiÖm nμo cÇn thÝch øng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ cña hÖ thèng canh t¸c th× ph¶i cã sù tham gia cña n«ng d©n còng nh− nhμ khoa häc. §Æc biÖt lμ nã ph¶i thõa nhËn kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng nh− lμ mét ®iÒu cèt yÕu ®Ó ph¸t triÓn c¸c ®æi míi h÷u Ých. Trong c¸c nghiªn cøu nμy, khuyÕn n«ng l©m cã vai trß b¶o ®¶m cho thö nghiÖm nμy ®−îc thùc thi vμ lan réng. Chóng ta gäi tiÕn tr×nh nμy lμ t×m kiÕm c¸c con ®−êng míi, trong ®ã cã sù phèi hîp gi÷a n«ng d©n, ng−êi nghiªn cøu vμ khuyÕn n«ng l©m, ®©y chÝnh lμ PTD. (Laurens Van Veldhuizen, 1997 [20]3). 3 Sè thø tù tμi liÖu tham kh¶o 10 Nh− kh¸i niÖm PTD ®· ®Ò cËp, PTD g¾n liÒn nghiªn cøu cã sù tham gia víi khuyÕn n«ng l©m; ®Æc biÖt lμ PTD cã mét vÞ trÝ trong khuyÕn n«ng l©m. Do ®ã c¸c kh¸i niÖm, ho¹t ®éng liªn quan nãi trªn hÇu nh− thiÕu v¾ng sù phèi hîp víi khuyÕn n«ng l©m ®Ó thóc ®Èy tiÕn tr×nh thö nghiÖm vμ më réng c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cña n«ng d©n. H×nh ¶nh mét “con b−ím khuyÕn n«ng l©m” d−íi ®©y cho thÊy vai trß vμ vÞ trÝ cña PTD trong hÖ thèng khuyÕn n«ng l©m. Trong con b−ím nμy, PTD gãp phÇn t¹o ra mét hÖ thèng khuyÕn n«ng l©m hoμn chØnh phôc vô cho ph¸t triÓn n«ng th«n cã sù tham gia. S¬ ®å 2: Con b−ím khuyÕn n«ng vμ vai trß PTD M«i tr−êng chÝnh s¸ch Nhμ nghiªn cøu PTD (Ng−êi d©n lùa chän c¸c ý t−ëng phï hîp) C¬ së hËu cÇn (®¶m b¶o ng−êi d©n cã thÓ tiÕp cËn ®−îc ®Çu vμo cÇn thiÕt) Ng−êi d©n ë th«n/ céng ®ång kh¸c Ng−êi d©n ë c¸c ®iÓm chän C¸c ph−¬ng tiÖn, thÞ tr−êng, tÝn dông K N L tõ n «n g d©n - n«n g d©n Gi¸o dôc & ®μo t¹o KNL §μo t¹o, Hç trî Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò Th«ng tin §éng c¬ Tõ h×nh ¶nh con b−ím cã thÓ thÊy r»ng: - PTD t¹o ra sù liªn kÕt gi÷a n«ng d©n – nhμ nghiªn cøu víi khuyÕn n«ng l©m ®Ó hç trî n«ng d©n tiÕn hμnh c¸c thö nghiÖm phï hîp do hä lùa chän. - Trong PTD, khuyÕn n«ng l©m liªn kÕt gi÷a n«ng d©n víi n«ng d©n trong tiÕn tr×nh thö nghiÖm, t¹o ®iÒu kiÖn cho n«ng d©n chia sÎ kinh nghiÖm vμ c¬ héi lan réng c¸c kÕt qu¶ thμnh c«ng. Nguån: LBL [21] 11 VÞ trÝ ph¸t triÓn PTD ë ViÖt Nam L©m §ång - KhuyÕn n«ng l©m trong tiÕn tr×nh PTD sÏ ®ãng vai trß cung cÊp c¸c dÞch vô ®Çu vμo, ®μo t¹o, th«ng tin vÒ chÝnh s¸ch, thÞ tr−êng, tÝn dông,... cho n«ng d©n ®Ó t¹o c¸c ®iÒu kiÖn thóc ®Èy tiÕn tr×nh ph¸t triÓn c«ng nghÖ míi. 1.3 PTD trong khu«n khæ ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x· héi ë ViÖt Nam Ho¹t ®éng PTD trong l©m nghiÖp x· héi ViÖt Nam ®−îc SFSP triÓn khai víi môc ®Ých n©ng cao n¨ng lùc nghiªn cøu vμ c¶i tiÕn ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y liªn quan ®Õn l©m nghiÖp x· héi, ph¶n ¶nh thùc tÕ vμo gi¶ng d¹y. N¨m 1999, Trung t©m khuyÕn n«ng Thuþ SÜ ®· tæ chøc hai kho¸ ®μo t¹o thu hót ba bªn liªn quan chÝnh trong PTD tham gia: N«ng d©n, c¸n bé khuyÕn n«ng l©m vμ nhμ nghiªn cøu (tõ 05 tr−êng ®¹i häc N«ng L©m vμ mét ViÖn nghiªn cøu ®Êt) Sau ®ã c¸c thμnh viªn tham gia ®· x©y dùng c¸c thö nghiÖm ë c¸c ®iÓm nghiªn cøu vμ ®μo t¹o ®¹i diÖn hÇu hÕt c¸c vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp cña ViÖt Nam: vïng rõng ngËp mÆn ®ång b»ng s«ng Cöu Long, khu vùc rõng tù nhiªn ë T©y Nguyªn, vïng ®Öm v−ên Quèc Gia B¹ch M· vμ c¸c vïng nói miÒn b¾c ViÖt Nam. Sau khi cã nh÷ng kinh nghiÖm ®Çu tiªn trong viÖc liªn kÕt víi céng ®ång n«ng th«n vμ hÖ thèng khuyÕn n«ng, c¸c thμnh viªn nhËn ra r»ng PTD ®ãng vai trß quan träng trong nh÷ng cè g¾ng ®æi míi ®Þnh h−íng vμo viÖc x©y dùng hÖ thèng khuyÕn n«ng l©m ViÖt Nam lÊy n«ng d©n lμm trung t©m. Nh÷ng kÕt qu¶ ban ®Çu cña ho¹t ®éng PTD ®· cho thÊy: • c¸ch tiÕp cËn cã sù tham gia ®Ó ph¸t triÓn céng ®ång n«ng th«n ®· t¹o nªn mét nghiªn cøu n¨ng ®éng vμ ph¸t triÓn mèi quan hÖ hîp t¸c gi÷a n«ng d©n, khuyÕn n«ng l©m vμ nghiªn cøu. • n«ng d©n cña c¸c nhãm d©n téc kh¸c nhau trong cïng mét bu«n lμng cïng nhau ph¸t triÓn c¸c c«ng nghÖ thÝch hîp víi n¨ng lùc tæ chøc x· héi cña chÝnh hä. 12 • c¸c thö nghiÖm ®· vμ ®ang cã nh÷ng b−íc thμnh c«ng vμ thu hót ®−îc sù tham gia chÆt chÎ cña n«ng d©n. C¸c thö nghiÖm nμy tËp trung chñ yÕu vμo ph¸t triÓn c«ng nghÖ míi trong qu¶n lý ®Êt rõng vμ n«ng l©m kÕt hîp, ®¸p øng môc tiªu ®a d¹ng ho¸ c¸c hÖ thèng canh t¸c hiÖn t¹i. T¹i hÇu hÕt c¸c ®iÓm thö nghiÖm, c¸c chñ ®Ò ®Òu liªn quan ®Õn l©m s¶n ngoμi gç nh− s¶n xuÊt song m©y, tre-lå «, nÊm. Cßn c¸c thö nghiÖm kh¸c ®−îc th«n b¶n −u tiªn bao gåm viÖc lμm giμu rõng, qu¶n lý c¸c khu rõng ®· giao cho céng ®ång vμ trång c©y ¨n qu¶ trªn ®Êt bá ho¸. Nh÷ng c«ng nghÖ míi nμy nhËn ®−îc sù quan t©m cña nh÷ng ng−êi d©n bu«n lμng bªn c¹nh. Trong tiÕn tr×nh nμy, mét lo¹t c¸c c«ng cô tiÕp cËn ®· ®−îc ph¸t triÓn vμ thö nghiÖm nh− lμ viÖc t×m kiÕm ý t−ëng vμ lùa chän thö nghiÖm - ®©y lμ c¸c b−íc chñ chèt cña tiÕn tr×nh khëi x−íng PTD. Th«ng qua tr¶i nghiÖm trªn hiÖn tr−êng vμ chia sÎ kinh nghiÖm, c¸c ®èi t¸c cña SFSP ®· tõng b−íc thÝch nghi ho¸ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn PTD vμo tõng ®iÒu kiÖn cô thÓ cña m×nh. 1.4 Nhu cÇu vμ tiÒm n¨ng ¸p dông PTD trong ph¸t triÓn n«ng th«n ë ViÖt Nam. ViÖt Nam cÇn PTD bëi v× nh÷ng h¹n chÕ cña hÖ thèng khuyÕn n«ng l©m vμ c¸ch tiÕp cËn nghiªn cøu trong thêi gian qua: - Thùc tiÔn khuyÕn n«ng l©m ViÖt Nam cho thÊy khuynh h−íng −a chuéng kiÓu tiÕp cËn “m« h×nh” vμ “chuyÓn giao kü thuËt”, ®a sè c¸n bé khuyÕn n«ng l©m thùc hiÖn c¸c kiÓu tiÕp cËn nμy ®Ó “khuyÕn n«ng” vμ theo c¸c kÕ ho¹ch tõ trªn xuèng, tõ ngoμi vμo. N«ng d©n ®«i khi thùc hiÖn c¸c kü thuËt mμ cã thÓ hä kh«ng mong ®îi hoÆc kh«ng thÝch hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn cña hä. Thùc tÕ c¸c c¸ch lμm nμy ®«i khi còng mang l¹i c¸c kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh trong mét ph¹m vi nhÊt ®Þnh ®èi víi nh÷ng hé n«ng d©n cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi. - Khuynh h−íng nghiªn cøu truyÒn thèng lμ thùc hiÖn ë c¸c tr¹m tr¹i nghiªn cøu, sau ®ã ®−îc chuyÓn giao ®Õn n«ng d©n th«ng qua khuyÕn n«ng l©m. C¸c nghiªn cøu nμy th−êng khã ¸p dông trong c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi vμ sinh th¸i ®a d¹ng cña c¸c hé n«ng d©n nhá, nghÌo; nh÷ng ng−êi ph¶i qu¶n lý mét hÖ thèng canh t¸c phøc t¹p vμ ®Çy rñi ro. - Tõ ®©y c¸ch tiÕp cËn nghiªn cøu trªn n«ng tr¹i ®−îc ph¸t triÓn (on-farm research). Nh÷ng trë ng¹i cña n«ng d©n ®· ®−îc ph©n tÝch vμ c¸c thö nghiÖm trªn n«ng tr¹i. C¸c thiÕt kÕ thö nghiÖm phï hîp víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i n«ng nghiÖp cña n«ng hé nhá. Tuy vËy nh÷ng thö nghiÖm nμy l¹i ®−îc thiÕt kÕ vμ qu¶n lý bëi c¸c nhμ khoa häc trong khi ®ã n«ng d©n chØ cã vai trß ®ãng gãp c«ng lao ®éng, n¨ng lùc cña n«ng d©n kh«ng ®−îc c¶i thiÖn. §iÒu nμy ®· cho thÊy t¹i sao c¸ch tiÕp cËn nghiªn cøu trªn n«ng tr¹i trong nhiÒu tr−êng hîp kh«ng cã kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn nh÷ng con ®−êng míi cho ph¸t triÓn n«ng th«n. PTD mang l¹i ®iÒu g× vμ tiÒm n¨ng cña PTD lμ g×? §Ó ph¸t triÓn n«ng th«n, thùc tiÔn ë ViÖt Nam cho thÊy cÇn cã sù c¶i tiÕn m¹nh mÏ c«ng t¸c nghiªn cøu vμ khuyÕn n«ng l©m ®Ó ®æi míi c¸ch tiÕp cËn trong thóc ®Èy ph¸t triÓn c«ng nghÖ vμ qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn dùa vμo céng ®ång. PTD sÏ hç trî cho tiÕn tr×nh ®æi míi nμy: 13 * KhuyÕn n«ng l©m Nghiªn cøu N«ng d©n C¸ch lμm viÖc míi C¬ së khoa häc liªn quan ®Õn ®Þa ph-¬ng Kü n¨ ng thóc ®Èy HiÓu biÕt vÒ ®Þa ph-¬ng KiÕn thøc vÒ t×nh h×nh ®Þa ph-¬ng KiÕn thóc khoa häc Kü n¨ ng ph©n tÝch Kinh nghiÖm vµ kü n¨ ng thùc tÕ S¬ ®å 3: Tam gi¸c PTD Nguån: LBL[21] - PTD gióp cho viÖc ph¸t triÓn c«ng nghÖ n«ng l©m nghiÖp thÝch hîp víi c¸c th«n b¶n vμ n«ng d©n nghÌo, nh÷ng ng−êi phô thuéc vμo tμi nguyªn rõng vμ ®ang sinh sèng trong c¸c hÖ thèng n«ng nghiÖp phøc t¹p, ®a d¹ng vμ bÊp bªnh. T¹i mçi th«n b¶n, n«ng hé cã rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu, thö nghiÖm; vμ sù lùa chän vÊn ®Ò nghiªn cøu, ph¸t triÓn c«ng nghÖ lμ mét vÊn ®Ò quan träng, mμ ngay tõ ®©y ®· ®ßi hái cã sù tham gia cña ng−êi d©n vμ t− vÊn cña nhμ nghiªn cøu vμ khuyÕn n«ng l©m . PTD sÏ hç trî ®¾c lùc cho tiÕn tr×nh nμy. - PTD gióp cho ng−êi lμm nghiªn cøu, khuyÕn n«ng l©m hiÓu vμ biÕt ®−îc nhu cÇu ®Ých thùc cña th«n b¶n. Trong ph¸t triÓn khuyÕn n«ng l©m, nhu cÇu kh«ng ph¶i xuÊt ph¸t tõ ng−êi lμm nghiªn cøu, khuyÕn n«ng l©m mμ nã ®−îc h×nh thμnh tõ ng−êi sÏ sö dông kÕt qu¶ nghiªn cøu, ph¸t triÓn kü thuËt sau nμy. Ng−êi n«ng d©n gÆp nh÷ng v−íng m¾c vÒ mét vÊn ®Ò kü thuËt hay chÝnh s¸ch mμ hä cÇn ph¶i gi¶i quyÕt th× ®ã cã thÓ xuÊt ph¸t ®iÓm cña PTD. Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cï