Sổ tay bệnh động vật - Những kỹ thuật thú y cơ bản

144 CH¦¥NG 8 NH÷NG KÜ THUËT THó Y C¬ B¶N Nh÷ng ch−¬ng tr−íc ®· kh¸i qu¸t mét sè nguyªn t¾c chung vÒ thó y. Tuy nhiªn, khi gi¶i quyÕt gia sóc èm, riªng lý thuyÕt kh«ng th× ch−a ®ñ nªn ch−¬ng nµy m« t¶ mét sè kÜ thuËt thó y th−êng quy trong ph¹m vi kh¶ n¨ng phÇn lín ng−êi ch¨n nu«i, chñ ®µn gia sóc vµ c¸n bé kü thuËt ch¨n nu«i cã thÓ lµm ®−îc. Nh÷ng vÊn ®Ò nµy gåm kü thuËt liªn quan ®Õn viÖc cho thuèc vµ kü thuËt liªn quan ®Õn viÖc lÊy mÉu xÐt nghiÖm. 1. C¸ch cho thuèc Cã thÓ cho thuèc thó y b»ng c¸c ®−êng kh¸c nhau, nh− tiªm, cho uèng b»ng èng th«ng d¹ dÇy, b»ng èng chäc d¹ cá vµ b¬m vµo bÇu vó. 1.1 §−êng tiªm Cho ®Õn nay tiªm lµ ph−¬ng ph¸p phæ biÕn nhÊt vµ vÒ nhiÒu ph−¬ng diÖn lµ ph−¬ng ph¸p thuËn tiÖn nhÊt trong cho thuèc thó y. §Ó tiªm, cÇn cã cã b¬m tiªm, kim tiªm. Ngµy nay, nhiÒu ng−êi ch¨n nu«i vµ chñ ®µn gia sóc cã b¬m tiªm, kim tiªm riªng cña m×nh. B¬m tiªm cã nhiÒu cì kh¸c nhau, nh−ng ®Ó thùc hµnh, 2 cì (20ml vµ 5ml dung tÝch) lµ dïng ®−îc cho phÇn lín c¸c tr−êng hîp, b¬m tiªm dung tÝch 20ml dïng cho l−îng tiªm nhiÒu nh− tiªm kh¸ng sinh cho bß, b¬m tiªm lo¹i 5ml dïng cho l−îng tiªm thÊp. Kim tiªm còng cã hµng lo¹t cã ®−êng kÝnh vµ ®é dµi kh¸c nhau. Cì kim tiªm ghi b»ng ch÷ G vµ sè cì kim, sè cµng cao kim cµng nhá, kim cã c¸c cì tõ 27G (nhá nhÊt) tíi 14G (lín nhÊt). §èi víi c«ng viÖc hµng ngµy, cì kim 16G vµ 19G lµ dïng ®−îc cho phÇn lín c¸c tr−êng hîp. Sau ®©y lµ h−íng dÉn lùa chän cì kim cho sö dông hµng ngµy: §é dµi kim Cì kim(®−êng kÝnh) C¸ch tiªm Gia sóc In-s¬ mm G mm Tiªm tÜnh m¹ch (I/V) §¹i gia sóc (vÝ dô tr©u bß) 1.5-2 40-50 16 1.5 Tiªm b¾p (I/M) §¹i gia sóc (vÝ dô tr©u bß) 1.5 40 16 1.5 Tiªm d−íi da (S/C) §¹i gia sóc (vÝ dô tr©u bß) 1 25 16 1.5 (I/V) TiÓu gia sóc (vÝ dô dª cõu) 1.5 40 19 1.1 (I/M) TiÓu gia sóc (vÝ dô dª cõu) 1-1.5 25-40 19 1.1 (S/C) TiÓu gia sóc (vÝ dô dª cõu) 1 25 10 1.1 145 Trªn ®©y chØ lµ h−íng dÉn s¬ bé, trong thùc tÕ nÕu ng−êi ch¨n nu«i muèn ®¬n gi¶n ho¸ c«ng viÖc th× mét lo¹i kim cì 16G cã thÓ sö dông cho mäi tr−êng hîp. Ch−¬ng 6 ®· nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña kh©u vÖ sinh, b¬m tiªm, kim tiªm ph¶i röa s¹ch vµ tiÖt trïng tr−íc khi sö dông. Ngoµi ra, kiÓm tra xem chóng cßn ho¹t ®éng tèt kh«ng còng rÊt quan träng, nÕu kh«ng dïng b¬m tiªm, kim tiªm lo¹i sö dông mét lÇn. Pit-t«ng b¬m tiªm ph¶i khÝt vµ b¬m tho¶i m¸i trong gio¨ng pit-t«ng vµ kh«ng ®−îc ®Ó thuèc lät ra hai bªn, kim tiªm ph¶i s¾c vµ th¼ng ®¶m b¶o khi tiªm chØ lµm r¸ch da Ýt nhÊt. §iÓm quan träng lµ ®Çu l¾p. Cã mét sèlo¹i ®Çu l¾p, ®iÒu quan träng lµ b¬m tiªm, kim tiªm ph¶i cïng mét lo¹i ®Çu l¾p. Lo¹i ®Çu l¾p m¸c “Luer” ®−îc phæ biÕn sö dông ë nhiÒu n−íc, ë ViÖt Nam phæ biÕn dïng lo¹i b¬m tiªm, kim tiªm Trung Quèc. Còng nh− gi÷ g×n vµ b¶o qu¶n b¬m tiªm, kim tiªm, cÇn ph¶i quan t©m ®Õn gia sóc ®−îc tiªm. Gia sóc ph¶i cè ®Þnh ch¾c ch¾n vµ cã thÓ ng−êi quan träng nhÊt lµ ng−êi gi÷ gia sóc. VÒ mÆt lý thuyÕt, ph¶i c¾t lãng vÞ trÝ tiªm vµ s¸t trïng b»ng g¹c cã thuèc s¸t trïng ngoµi da, th−êng lµ cån. Thùc tÕ, Ýt khi lµm ®−îc nh− vËy ë c¬ së, nÕu vÞ trÝ tiªm s¹ch, dïng b¬m tiªm s¹ch, kim s¾c ®· tiÖt trïng, th× còng kh«ng cã mÊy vÊn ®Ò. §«i khi gia sóc m¾c rèi lo¹n trao ®æi chÊt (xem Ch−¬ng 14) cÇn truyÒn mét l−îng lín thuèc vµo tÜnh m¹ch, vÝ dô tíi 800ml canxi borogluconate cho bß m¾c bÖnh sèt s÷a. §Ó truyÒn, ng−êi ta dïng èng dÉn cã van ®Æc biÖt ®−a thuèc vµo nhê träng lùc khi gi÷ chai thuèc cao h¬n con vËt (xem phÇn d−íi, môc truyÒn tÜnh m¹ch). Tiªm b¾p §©y lµ c¸ch tiªm th«ng dông nhÊt, dÔ thùc hiÖn nhÊt vµ cho phÐp thuèc khuyÕch t¸n nhanh vµo c¬ thÓ gia sóc tõ vÞ trÝ tiªm. BÊt cø khèi c¬ b¾p lín nµo ®Òu thÝch hîp ®Ó tiªm, th«ng dông nhÊt lµ c¬ m«ng (bß, tr©u, lîn tr−ëng thµnh), ®»ng sau c¬ ®ïi ch©n sau (cõu, dª, lîn vµ gia sóc non nãi chung), phÇn cæ phÝa trªn (lîn), phÇn gi÷a cæ (ngùa vµ lõa), mét phÇn ba cuèi cæ (bß, dª, cõu). Mét sè thuèc g©y ph¶n øng ë tæ chøc (vÝ dô oxytetracycline t¸c dông kÐo dµi) ph¶i tiªm vµo nh÷ng c¬ Ýt quan träng nh− c¬ cæ. Nh÷ng thuèc nh− vËy cã thÓ g©y ®au, nªn nÕu tiªm vµo c¬ m«ng hay ®ïi cã thÓ g©y quÌ t¹m thêi. Sau khi chuÈn bÞ xong vÞ trÝ tiªm, hót vµo ®Çy b¬m tiªm l−îng thuèc theo yªu cÇu, th¸o kim khái b¬m tiªm, gi÷ kim tiªm gi÷a ngãn c¸i vµ ngãn chá t¹o thµnh n¾m ®Êm, ®Ëp bªn n¾m ®Êm vµo vÞ trÝ tiªm 2-3 lÇn, khi ®Ëp lÇn cuèi xoay n¾m ®Êm l¹i, dïng lùc ®Èy mòi kim xuyªn qua da vµo c¬ (H×nh 8.1). Sau ®ã g¾n ch¾c ®Çu b¬m tiªm víi ®èc kim. H×nh 8.1 Khi tiªm b¾p, gi÷ mòi kim trong n¾m tay vµo gi÷a ngãn chá vµ ngãn c¸i. 146 Tr−íc khi b¬m thuèc, rót pÝt t«ng ra mét chót ®Ó ®¶m b¶o cho kim tiªm kh«ng ®©m vµo tÜnh m¹ch. NÕu kh«ng thÊy m¸u trong b¬m tiªm, Ên pÝt t«ng nhÑ nhµng, nh−ng ch¾c ch¾n ®Ó b¬m tÊt c¶ thuèc vµo khèi c¬. Sau ®ã rót b¬m tiªm vµ kim tiªm ra, day vÞ trÝ tiªm ®Ó h¹n chÕ tèi ®a s−ng vµ ph¶n øng. Sinh viªn thó y th−êng ®−îc h−íng dÉn thùc hµnh tiªm vµo qu¶ cam. Tiªm d−íi da Ph−¬ng ph¸p tiªm nµy lµ chØ tiªm vµo d−íi da chø kh«ng ®−îc vµo c¬. Thuèc tiªm d−íi da hÊp thu vµo c¬ thÓ chËm h¬n tiªm b¾p. BÊt cø chç da beo lªn ®−îc lµ cã thÓ tiªm, ë mäi lo¹i gia sóc vÞ trÝ tiªm th«ng dông nhÊt tr−íc hoÆc sau vai. Beo nÕp da lªn b»ng gi÷a ngãn trá vµ ngãn c¸i, dïng b¬m tiªm ®· cã thuèc g¾n víi kim, ®©m mòi kim ch¾c ch¾n qua da vµo gèc nÕp da råi b¬m thuèc. Ph¶i chó ý kh«ng ®Ó kim xuyªn qua c¶ nÕp da sang bªn kia (H×nh 8.2). NÕu tiªm ®óng th× kim tiªm ph¶i dÔ di ®éng d−íi da, nÕu kh«ng ph¶i lµm l¹i v× kim cã thÓ ®©m vµo c¸c tæ chøc s©u h¬n. Khi tiªm xong, rót kim ra, day nhanh n¬i tiªm. H×nh 8.2 Khi tiªm d−íi da, ph¶i chó ý lµ kim ë d−íi da vµ kh«ng ®Ó kim xuyªn qua nÕp da. Tiªm tÜnh m¹ch Khi tiªm tÜnh m¹ch, thuèc trùc tiÕp vµo m¹ch m¸u nªn cã t¸c dông ngay lËp tøc. Do ®ã tiªm tÜnh m¹ch th−êng dïng trong tr−êng hîp khÈn cÊp ®ßi hái hiÖu qu¶ nhanh. Cè ®Þnh tèt gia sóc lµ ®iÓm thiÕt yÕu, nªn hÇu hÕt ng−êi ch¨n nu«i ®Ó b¸c sü thó y tiªm tÜnh m¹ch. ViÖc chän tÜnh m¹ch ®Ó tiªm kh¸ h¹n chÕ, th«ng dông nhÊt lµ tiªm vµo tÜnh m¹ch c¶nh ch¹y däc theo r·nh tÜnh m¹ch c¶nh n»m ë mÐ d−íi cæ ë hai bªn khÝ qu¶n. NÕu cè ®Þnh gia sóc tèt, giò ®Çu gia sóc cao vµ h¬i nghlªng vÒ mét bªn ®Ó cæ cong −ìn ra, Ên ngãn c¸i vµo r·nh tÜnh m¹ch c¶nh ë phÇn cuèi cæ. Do m¸u trong tÜnh m¹ch c¶nh ch¶y tõ ®Çu vÒ tim nªn khi ®ã m¸u dån l¹i trong tÜnh m¹ch vµ tÜnh m¹ch c¨ng phång lªn nªn nh×n thÊy râ ë d−íi da sau kho¶ng nöa phót. NÕu nghi ngê th× cã thÓ x¸c ®Þnh tÜnh m¹ch b»ng sê n¾n nhÑ, tÜnh m¹ch ®Çy m¸u cã c¶m gi¸c mÒm xèp. Dïng d©y buéc quanh phÇn cuèi cæ nh− gar« còng cã t¸c dông t−¬ng tù vµ ph−¬ng ph¸p nµy −a dïng cho gia sóc lín. Trong khi duy tr× ¸p lùc trong tÜnh m¹ch, ®©m kim vµo tÜnh m¹ch, h¬i song song víi tÜnh m¹ch, do ®ã chiÒu dµi cña kim n»m däc trong lßng tÜnh m¹ch. Mét sai sèt phæbiÕn lµ ®©m kim qu¸ vu«ng gãc víi cæ dÉn ®Õn 147 kim xuyªn th¼ng qua tÜnh m¹ch (H×nh 8.3). §iÒu c¬ b¶n lµ kim ph¶i thËt s¾c, lo¹i kim sö dông mét lÇn lµ tèt nhÊt. NÕu kim ®©m tróng tÜnh m¹ch, m¸u sÏ ch¶y tù do tõ kim tiªm, khi ®ã l¾p b¬m tiªm cã thuèc vµo kim tiªm. Tr−íc khi tiªm ph¶i rót pÝt t«ng ra mét chót ®Ó ®¶m b¶o kim vÉn n»m trong tÜnh m¹ch, bëi v× h¬i ®éng ®Ëy cã thÓ lµm chÖch mòi kim. Sau ®ã bá tay Ðp vµo tÜnh m¹ch vµ tiªm cÈn thËn nh−ng tõ tõ ®Õn hÕt. NÕu t×nh cê kim chÖch ra ngoµi tÜnh m¹ch sÏ thÊy ngay v× ¸p suÊt cña pÝt t«ng h¬i thay ®æi vµ xuÊt hiÖn s−ng ë n¬i tiªm. Khi xÈy ra nh− vËy, thay v× dß l¹i tÜnh m¹ch vµ cã nguy co g©y tæn th−¬ng tæ chøc Ýt nhiÒu, th−êng tèt h¬n c¶ lµ rót kim ra vµ tiªm l¹i ë vÞ trÝ míi. Khi tiªm xong, rót kim ra vµ day chÆt n¬i n¬i tiªm gièng nh− sau khi tiªm b¾p. Cã thÓ dïng c¸c tÜnh m¹ch kh¸c ®Ó tiªm nh−ng tèt nhÊt lµ ®Ó cho b¸c sü thó lµm. §Æc biÖt khã ®èi víi lîn, tÜnh m¹ch tai hay tÜnh m¹ch lín ë cöa lång ngùc gäi lµ “xoang tÜnh m¹ch cöa” cã thÓ thay tÜnh m¹ch c¶nh. H×nh 8.3 Khi tiªm tÜnh m¹ch, kim tiªm ph¶i gÇn nh− song song víi tÜnh m¹ch cæ næi lªn, kh«ng ®−îc vu«ng gãc. TruyÒn dÞch vµo tÜnh m¹ch Nh− ®· nªu trªn, ®«i khi ph¶i tiªm vµo tÜnh m¹ch mét l−îng thuèc lín qu¸ dung tÝch cña b¬m tiªm. Khi ®ã, nèi chai thuèc víi èng truyÒn dÞch dµi kho¶ng 1 mÐt cã van ®Æc biÖt. Chäc kim vµo tÜnh m¹ch nh− ®· nªu trªn, gi÷ chai thuèc cao h¬n con vËt ®Õn khi thuèc ch¶y tù do ra khái ®Çu kia d©y truyÒn, sau ®ã nèi ®Çu nµy vµo kim qua mèi nèi. BiÖn ph¸p nµy ®¶m b¶o truyÒn dÞch tõ tõ vµo tÜnh m¹ch nhê träng lùc mµ kh«ng lÉn bät khÝ (H×nh 8.4) 148 H×nh 8.4 TruyÒn l−îng lín vµo tÜnh m¹ch nhê dïng van ®Æc biÖt ®Ó ®¶m b¶o dßng dÞch truyÒn æn ®Þnh tõ chai thuèc. 1.2 Cho uèng thuèc NhiÒu lo¹i thuèc cã thÓ cho uèng nh−ng ph−¬ng ph¸p cho thuèc nãi chung khã kh¨n h¬n tiªm nªn gia sóc ph¶i cè ®Þnh cÈn thËn v× nÕu kh«ng lµm ®óng cã nguy c¬ thuèc vµo phæi qua khÝ qu¶n. Cho uèng thuèc n−íc- Cho uèng thuèc d¹ng láng, ®iÒu quan träng nhÊt lµ cè ®Þnh gia sóc ®óng t− thÕ, ®Çu ph¶i h¬i cao lªn, cæ v−¬n th¼ng, nªn con vËt cã thÓ nuèt thuèc dÔ dµng. Cã thÓ cho uèng thuèc d¹ng láng b»ng mét c¸i chai cæ hÑp, chai nhùa bÒn th× tèt h¬n ®Ó tr¸nh vì, trong ®ùng l−îng thuèc theo yªu cÇu. §Ó gia sóc ®óng t− thÕ, ®ót cæ chai nhÑ nhµng nh−ng ch¾c ch¾n vµo mét bªn miÖng, cËy hai hµm r¨ng ra vµ n©ng chai lªn ®Ó gia sóc nuèt thuèc. BÝ quyÕt cña cho uèng thuèc d¹ng láng lµ cè ®Þnh con vËt ®óng t− thÕ, nÕu kh«ng cã nguy c¬ giÉy giôa lµm hoÆc lµ r¬i mÊt thuèc hoÆc xÊu h¬n n÷a lµ thuèc lät vµo phæi qua khÝ qu¶n. Còng cã sóng b¾n thuèc uèng d¹ng láng. Sóng b¾n thuèc uèng d¹ng láng th−êng cã mét ®Çu cong, mÆc dï kh«ng cã g× ph¶i nghi ngê, sóng b¾n thuèc lµm viÖc cho uèng thuèc dÔ dµng h¬n, nh−ng còng ph¶i sö dông cÈn thËn v× cã thÓ ®ót qu¸ s©u ®Çu èng vµo trong miÖng vµ b¬m nhÇm thuèc vµo khÝ qu¶n, hoÆc thËm chÝ lµm tæn th−¬ng cuèng häng. Trõ ngùa vµ lõa ra, tÊt c¶ gia sóc kh¸c cã thÓ cho uèng thuèc d¹ng láng b»ng ph−¬ng ph¸p trªn. Do ®Æc ®iÓm gi¶i phÉu cña miÖng vµ häng ngùa, chØ cã thÓ cho ngùa, lõa uèng thuèc d¹ng láng b»ng èng th«ng d¹ dÇy qua lç mòi vµ viÖc cho uèng thuèc nµy ph¶i do b¸c sü thó y lµm. V× lý do ®ã mµ nhiÒu thuèc uèng cho ngùa ®−îc chÕ ®Ó chén vµo thøc ¨n hay d−íi d¹ng pho-m¸t b«i lªn l−ìi ®Ó sau ®ã ngùa nuèt. Viªn nÐn, viªn bäc vµ viªn tÔ- C¸c lo¹i thuèc nµy cho uèng b»ng c¸ch ®Æt vµo cuèng l−ìi vµ gi÷ miÖng con vËt ngËm cho tíi khi nuèt xong thuèc. C¸ch nµy ®ßi hái Ýt kü n¨ng, hÇu hÕt 149 ng−êi ch¨n nu«i vµ chñ gia sóc cã thÓ n¾m ®−îc c¸ch lµm sau thùc tËp chót Ýt. NÕu cÇn cã thÓ dïng mét lo¹i b¬m tiªm ®Æc biÖt dïng cho uèng thuèc viªn, hiÖn ®· cã. 1.3 Dïng thuèc bªn ngoµi Ph−¬ng ph¸p nµy lµ sö dông thuèc trªn bÒ mÆt c¬ thÓ nh− da, m¾t... Thuèc dïng ngoµi cã thÓ lµ thuèc mì, thuèc thæi vµ thuèc phun khÝ dung. VÕt th−¬ng ngoµi da- Nh÷ng vÕt th−¬ng nµy ®Çu tiªn ph¶i ®−îc röa s¹ch b»ng c¸ch dïng nhÑ nhµng mét miÕng v¶i s¹ch hay miÕng b«ng s¹ch cã thÊm dung dÞch s¸t trïng ®Ó lo¹i bá mäi chÊt bÈn hay c¸c dÞch bµi xuÊt. NÕu kh«ng cã thuèc s¸t trïng hay thuèc tiªu ®éc th× dïng n−íc s«i ®Ó nguéi lµ tèt nhÊt. Ph¶i c¾t hÕt l«ng ®©m vµo vÕt th−¬ng. BiÖn ph¸p nµy rÊt quan träng v× vÕt th−¬ng bÈn sÏ l©u lµnh vµ thu hót ruåi muçi. Lo¹i thuèc dïng ngoµi chñ yÕu chØ lµ vÊn ®Ò lùa chän, thuèc phun khÝ dung cã chøa phÈm mÇu rÊt ®−îc −a dïng. Dïng thuèc khÝ dung ph¶i cÈn thËn ë quanh vïng ®Çu, ®¶m b¶o cho m¾t kh«ng bÞ t×nh cê phun vµo. Cã thÓ ®iÒu trÞ vÕt th−¬ng nhiÒu lÇn trong ngµy cho tíi khi lµnh h¼n. VÕt th−¬ng lín cã thÓ cÇn ph¶i kh©u l¹i cã g©y tª côc bé hay g©y mª toµn th©n vµ chØ do b¸c sü thó y thùc hiÖn. ¸p-xe - VÕt th−¬ng nhiÔm trïng hay tæn th−¬ng ngoµi da cã thÓ ph¸t triÓn thµnh ¸p-xe, trong tr−êng hîp ®ã ph¶i chÝch ¸p-xe ë ®iÓm thÊp nhÊt b»ng dao s¾c hay dao phÉu thuËt ®Ó mñ tho¸t ra ngoµi. ¸p-xe ®ã ph¶i hë ®Ó dÉn l−u vµ vÖ sinh chung xung quanh vÕt mæ lµ quan träng ®Ó gi¶m tèi ®a thu hót ruåi. Cã thÓ cho kh¸ng sinh ngay vµo xoang ¸p-xe ®Ó chãng lµnh. ThØnh tho¶ng b¬m dung dÞch «-xy giµ vµo ¸p-xe, trong ¸p-xe «-xy giµ tiÕp xóc víi chÊt h÷u c¬ gi¶i phãng ra oxy nhanh cã t¸c dông lµm s¹ch c¬ giíi. ViÖc chÝch ¸p-xe kh«ng ph¶i lµ c«ng viÖc ®ßi hái kü n¨ng, nh−ng sai sãt hay m¾c lµ vÕt mæ qu¸ nhá nªn mñ kh«ng ch¶y ®−îc ra hÕt. V× vËy, nhiÒu ng−êi ch¨n nu«i muèn ®Ó viÖc ®ã cho b¸c sü thó y hay c¸n bé kÜ thuËt lµm. Thuèc ch÷a m¾t - Thuèc ch÷a m¾t hiÖn cã lµ thuèc mì ®ùng trong tuýp hay thuèc thæi. Thuèc mì ph¶i bãp trùc tiÕp lªn nh·n cÇu d−íi mÝ m¾t, v× vËy cã thÓ lµm gia sóc sî nªn ng−êi ta th−êng thÝch thuèc thæi vµo m¾t h¬n, mÆc dï thuèc thæi h¬i g©y ngøa. Do t¸c dông röa tù nhiªn cña n−íc m¾t, thuèc ch÷a m¾t phÉi dïng nh¾c l¹i vµi lÇn trong ngµy vµ ph¶i tu©n thñ chÆt chÏ h−íng dÉn cña n¬i s¶n xuÊt. Mét nhãm thuèc dïng ngoµi quan träng lµ thuèc diÖt c«n trïng vµ thuèc diÖt ve, ghÎ ®Ó diÖt c¸c ®éng vËt ch©n ®èt ngoµi da (xem Ch−¬ng 2). Nh÷ng thuèc nµy ®−îc nªu kh¸i qu¸t ë Ch−¬ng 14. 1.4 B¬m thuèc vµo trong vó Viªm vó cña tr©u vµ bß cã thÓ ®iÒu trÞ b»ng c¸ch b¬m c¸c chÕ phÈm kh¸ng sinh ®−îc chuÈn bÞ ®Æc biÖt trùc tiÕp vµo tuyÕn vó bÞ viªm. Kü thuËt nµy m« t¶ ë Ch−¬ng 14. 2. LÊy mÉu xÐt nghiÖm Trong nhiÒu ca bÖnh hay æ dÞch, b¶n th©n kh¸m l©m sµng cã thÓ kh«ng ®ñ ®Ó ®i ®Õn chÈn ®o¸n, khi ®ã ph¶i kiÓm tra trong phßng thÝ nghiÖm c¸c mÉu thÝch hîp. Qu¸ tr×nh lÊy mÉu tõ nh÷ng ca l©m sµng trong thùc tÕ ®Ên ph©n tÝch mÉu trong phßng thÝ nghiÖm lµ mét c«ng viÖc phøc t¹p liªn quan tíi mét sènguyªn t¾c vµ c¸n bé kü thuËt, ®¸ng buån lµ kh©u then chèt nµy trong thó y th−êng bÞ coi nhÑ. Khi ®èi phã víi æ dÞch vµ ng−êi ch¨n nu«i lo l¾ng t×m kiÕm c¸c 150 biÖn ph¸p tøc thêi, th× dÔ nhÊt ®èi víi b¸c sü thó y hay c¸n bé kü thuËt lµ th−êng chÈn ®o¸n s¬ bé vµ theo ®ã ®iÒu trÞ mµ kh«ng cè g¾ng göi bÖnh phÈm thÝch hîp ®Ó x¸c chÈn. Mét sè quy tr×nh lÊy bÖnh phÈm t−¬ng ®èi phøc t¹p ph¶i do b¸c sü thó y hoÆc c¸n bé kü thuËt ®© ®−îc ®µo t¹o thùc hiÖn. Tuy nhiªn, nhiÒu quy tr×nh ®¬n gi¶n h¬n lµ trong ph¹m vi lµm ®−îc cña ng−êi ch¨n nu«i vµ ng−êi chñ gia sóc, nh÷ng quy tr×nh nµy m« t¶ tãm t¾t ë phÇn sau quyÓn s¸ch nµy. 2.1. MÉu m¸u XÐt nghiÖm mÉu m¸u lµ mét trong nh÷ng xÐt nghiÖm th−êng quy th«ng dông nhÊt vµ tèt nhÊt mÉu m¸u ph¶i do b¸c sü thó y hoÆc c¸n bé kü thuËt ®· qua ®µo t¹o lÊy. Tuy nhiªn, nÕu cÇn thiÕt, ng−êi ch¨n nu«i vµ ng−êi chñ gia sóc cã thÓ lÊy mÉu m¸u nh−ng ph¶i ®−îc b¸c sü thó y'hay c¸n bé xÐt nghiÖm ®ång ý bè trÝ mét sè c«ng viÖc nh− cung cÊp lä ®ùng mÉu thÝch hîp v.v... Nh− mäi ng−êi ®Òu biÕt, sau vÕt c¾t, m¸u ch¶y nh−ng th−êng nhanh chãng cÇm l¹i do kh¶ n¨ng ®«ng cña m¸u sau khi ra khái c¬ thÓ. §iÒu ®ã còng xÈy ra khi lÊy mÉu m¸u nÕu kh«ng cho chÊt chèng ®«ng vµo mÉu. Nh− vËy cã thÓ lÊy hai lo¹i mÉu m¸u lµ mÉu m¸u ®«ng ®Ó t¸ch huyÕt thanh hay m¸u chèng ®«ng. C¸ch lÊy mÉu m¸u - Cïng mét c¸ch lµm nh− ®· m« t¶ trong tiªm tÜnh m¹ch, ®©m kim tiªm ®· tiÖt trïng vµo tÜnh m¹ch c¶nh, trõ lîn ph¶i ®Ó b¸c sü thó y lµm. M¸u ch¶y ra gi÷ trong ®å chøa ®· tiÖt trïng, vÝ dô èng nghiÖm cã nót, hoÆc l¾p b¬m tiªm s¹ch vµo kim tiªm, hót m¸u vµo b¬m tiªm, sau ®ã chuyÓn sang lä chøa. Kho¶ng 10ml mÉu m¸u lµ ®ñ cho phÇn lín c¸c yªu cÇu. NÕu yªu cÇu huyÕt thanh ®Ó xÐt nghiÖm, mÉu m¸u ph¶i ®«ng ®Ó tÊt c¶ hång cÇu vµ b¹ch cÇu vãn l¹i thµnh côc, ®Ó l¹i huyÕt thanh trong ë d−íi. Muèn vËy ®Ó ®øng mÉu m¸u kho¶ng 12 giê trong bãng r©m, kh«ng ®Ó trong tñ l¹nh. Sau ®ã t¸ch huyÕt thanh khái m¸u ®«ng b»ng c¸ch ch¾t cÈn thËn huyÕt thanh sang lä kh¸c chõa m¸u ®«ng l¹i, hoÆc hót huyÕt thanh b»ng b¬m tiªm cã kim tiªm haþ pipet. Cã thÓ göi mÉu m¸u ch−a t¸ch huyÕt thanh ®i phßng xÐt nghiÖm, nh−ng cã nguy c¬ dung huyÕt, tøc lµ hemoglobin lät ra khái hång cÇu vµo huyÕt thanh, mÉu huyÕt thanh dung huyÕt kh«ng phï hîp cho nhiÒu xÐt nghiÖm. NÕu göi mÉu ®i chËm kho¶ng mét ngµy, m¸u ph¶i ®Ó ®«ng, t¸ch lÊy huyÕt thanh vµ gi÷ trong tñ l¹nh cho tíi khi göi. NÕu göi mÉu chËm hµng tuÇn hay l©u h¬n, mÉu huyÕt thanh ph¶i b¶o qu¶n trong tñ l¹nh ©m tíi khi cÇn cho xÐt nghiÖm. Mét sè xÐt nghiÖm yªu cÇu mÉu m¸u toµn phÇn kh«ng ®«ng. Trong tr−êng hîp nµy, lä ®ùng mÉu ph¶i cã chÊt chèng ®«ng m¸u, do phßng xÐt nghiÖm cung cÊp ®Ó chèng ®«ng. HiÖn cã mét sè chÊt chèng ®«ng m¸u, dïng chÊt nµo lµ phô thuéc vµo xÐt nghiÖm tiÕn hµnh. Mét chÊt chèng ®«ng lµ heparin, lµ chÊt chèng ®«ng tù nhiªn cña c¬ thÓ ®Ó ng¨n c¶n sù ®«ng m¸u trong hÖ tuÇn hoµn. Tuy nhiªn, khi dïng bÊt cø chÊt chèng ®«ng nµo, mÊu chèt lµ l¾c kü nh−ng nhÑ nhµng mÉu ngay sau khi lÊy m¸u ®Ó chÊt chèng ®«ng ®Òu trong toµn mÉu m¸u, nÕu kh«ng m¸u cã thÓ bÞ ®«ng. Ph¶i göi mÉu m¸u toµn phÇn ®Õn phßng xÐt nghiÖm cµng nhanh cµng tèt, tèt nhÊt lµ ñ ®¸ v× ®Ó chËm c¸c tÕ bµo m¸u sÏ b¾t ®Çu ph©n huû. Trõ khi cã h−íng dÉn riªng cña phßng xÐt nghiÖm, mÉu m¸u toµn phÇn kh«ng ®−îc gi÷ trong tñ l¹nh ©m v× sÏ ph¸ huû tÕ bµo m¸u. ViÖc lÊy mÉu m¸u tiÕn hµnh rÊt dÔ dµng do sù ph¸t triÓn èng ch©n kh«ng. èng ch©n kh«ng lµ mét tuýp ch©n kh«ng nót kÝn, cã g¾n kim hai ®Çu ®· tiÖt trïng vµ mét bé phËn gi÷ kim. èng nµy hiÖn cã s½n trªn thÞ tr−êng. Kim l¾p xo¸y vµo bé phËn gi÷ kim, mét ®Çu kim ®©m vµo tÜnh m¹ch c¶nh nh− ®· m« t¶ trªn. Mét n¾p cao su cña èng sau ®ã ®−îc g¾n víi ®Çu kim bªn kia cßn èng nghiÖm ®ùng m¸u th× Ên vµo phÇn cuèi cña èng cè®Þnh. ¸p lùc ©m cña phÇn rçng trong èng nhanh chãng hót m¸u vµo trong èng nghiÖm vµ chøa l¹i ë ®ã. Mçi lÇn m¸u ngõng ch¶y th× èng nghiÖm ®−îc bá ra vµ rót kim ra khái tÜnh m¹ch (H×nh 8.5 vµ 8.6). èng lÊy m¸u cã thÓ cã nhiÒu cì kh¸c nhau, cã chÊt chèng ®«ng m¸u hay kh«ng cã theo yªu cÇu C¸ch lÊy 151 mÉu m¸u nµy võa thùc hiÖn dÔ dµng h¬n võa vÖ sinh h¬n v× trong mét “hÖ thèng ®ãng kÝn” ®¶m b¶o m¸u rít ra ngoµi rÊt Ýt. Tuy nhiªn lÊy mÉu m¸u b»ng èng lÊy m¸u t−¬ng ®èi ®¾t. H×nh 8.5 Dông cô “èng lÊy m¸u” BÞ chó: “Vacutainer” lµ tªn th−¬ng phÈm cña h·ng Becton Dickinson BÊt cø dïng ph−¬ng ph¸p nµo th× sau khi lÊy mÉu th× ph¶i day l¹i n¬i lÊy m¸u vµ lau s¹ch n¬i m¸u rít ra ngoµi tÜnh m¹ch. H×nh 8.6 LÊy mÉu m¸u tõ tÜnh m¹ch c¶nh mét con bß b»ng èng lÊy m¸u “vacutainer” (Chris Daborn). 152 2.2 PhÕt kÝnh m¸u Mét sè nhiÔm bÖnh ®−êng m¸u rÊt quan träng l©y qua ve vµ ruåi cã thÓ chÈn ®o¸n b»ng phÕt m¸u trªn phiÕn kÝnh ®Ó soi kinh hiÓn vi do phßng xÐt nghiÖm cung cÊp. Nh÷ng b¸c sü thó y lµm viÖc ë nh÷ng n−íc nhiÖt ®íi hay ¸ nhiÖt ®íi th−êng phÕt kÝnh theo th−êng quy ®èi víi nh÷ng ca nghi m¾c nh÷ng bÖnh nµy vµ kh«ng cã lý do g× t¹i sao nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i vµ chñ ®µn gia sóc l¹i kh«ng lµm nh− vËy. M¸u tèt nhÊt ®Ó phÕt kÝnh lµ lÊy m¸u ë c¸c m¹ch m¸u nhá cã thÓ lÊy ®−îc b»ng c¸ch chÝch m¸u ë mám tai hay mét ®iÓm ë ®u«i b»ng mét c¸i kim s¾c ®· tiÖt trïng nh− kim cña b¬m tiªm. NÕu cÇn thiÕt, ®Çu tiªn ph¶i c¾t l«ng. Chäc kim vµo m¹ch m¸u sÏ cã mét giät m¸u nhá ch¶y qua sau ®ã ®Æt giät m¸u vµo mét ®Çu cña phiÕn kÝnh. Tr−íc khi giät m¸u ®«ng l¹i th× thao t¸c ph¶i nhanh, phiÕn kÝnh ®Ó phÕt m¸u ph¶i gi÷ ch¾c trªn mét mÆt ph¼ng n»m ngang nh− mÆt bµn, mét tay kh¸c phÕt nhÑ m¸u sang ®Çu kia cña phiÕn kÝnh, ®Æt lamel theo mét gãc 300 ®Õn 400 ®èi víi phiÕn kÝnh ngay ë phÝa tr−íc giät m¸u ®Ó cho m¸u lan ra ®Òu c¶ r×a lamel. B»ng mét ®éng t¸c ch¾c ch¾n vµ nhÑ nhµng ®Èy lamel phÕt m¸u sang ®Çu phiÕn kÝnh ®èi diÖn, kÐo giät m¸u sau nã t¹o thµnh mét mµng m¸u máng. NÕu lµm ®óng th× m¸u sÏ ®−îc r¶i ®Òu vµ thon l¹i ë ®Çu cuèi phiÕn kÝnh (H×nh 8.7). MÆc dï kh«ng ph¶i lµ c¬ b¶n, chiÕc lamel ®Ó phÕt kÝnh ph¶i bÎ ®i mét gãc ®¶m b¶o cho líp mµng m¸u hÑp h¬n bÒ ngang cña phiÕn kÝnh. Sau ®ã mµng m¸u ph¶i ®Ó kh« h¼n b»ng vÈy tay trong kh«ng khÝ vµ ®Æt ra ngoµi trùc tiÕp víi ¸nh n¾ng. H×nh 8.7 Mµng m¸u máng trªn phiÕn kÝnh Nh÷ng sai sãt th«ng th−êng cÇn tr¸nh lµ: a) PhÕt qu¸ nhiÒu m¸u trªn phiÕn kÝnh. b) Lamel ®Æt phÝa sau giät m¸u ®Ó ®Èy ®i h¬n lµ kÐo l¹i. c) Gãc nghiªng cña lamel qu¸ lín (lµm líp mµng m¸u qu¸ dÇy). d) PhÕt mµng m¸u ë gi÷a kh«ng khÝ h¬n lµ ®Æt trªn mét mÆt ph¼ng n»m ngang dÉn tíi khã khèng chÕ vµ mµng m¸u kh«ng e) Mµng m¸u bÞ nhiÔm bÈn vµ bôi. Mµng m¸u ®· kh« cã thÓ göi tíi phßng xÐt nghiÖm ®Ó nhuém vµ kiÓm tra trªn kÝnh hiÓn vi, nÕu cã thÓ sau khi cè ®Þnh m¸u b»ng nhóng phiÕn kÝnh vµo dung dÞch methanol tèi thiÓu trong 153 nöa phót. Ph¶i thÊm phiÕn kÝnh cÈn thËn trong giÊy mÒm (nh− giÊy toilet) vµ ®−îc b¶o vÖ gi÷ hai m¶nh b×a cacton cøng hay trong nh÷ng hép ®Æc biÖt. nÕu kh«ng th× cã thÓ bÞ vì khi vËn chuyÓn tíi phßng xÐt nghiÖm. Trong mét sè t×nh huèng nghi lµ bÖnh Tiªn mao trïng th× xÐt nghiÖm cã thÓ yªu cÇu líp m¸u dÇy h¬n. Cã thÓ lµm b»ng c¸ch giá mét giät m¸u trªn mét phiÕn kÝnh, giät m¸u ®−îc lan ra ®Òu ë n¬i ®Æt mét lanel lªn cã diÖn tÝch kho¶ng 1cm2 vµ ®Ó kh« hoµn toµn trong kh«ng khÝ. Tuy nhiªn líp mµng m¸u dÇy th× ®Çu tiªn kh«ng ph¶i cè ®Þnh trong dung dÞch methanol nÕu kh«ng th× kh«ng thÓ kiÓm tra trong phßng thÝ nghiÖm. 2.3 PhÕt kÝnh sinh thiÕt h¹ch lympho Mét sè bÖnh g©y s−ng c¸c h¹ch lmypho bÒ mÆt (nh− bÖnh Theileriosis, xem H×nh 8.8). PhÕt dÞch h¹ch lympho cã thª thùc hiÖn gièng nh− c¸ch kiÓm tra ®èi víi xÐt nghiÖm mµng m¸u máng. §Ó hót dÞch ë h¹ch lympho, ®©m mét kim b¬m tiªm cì kho¶ng 16G vµo h¹ch lympho s−ng to vµ hót mét Ýt dÞch b»ng b¬m tiªm. DÞch nµy cã thÓ thÓ hiÖn trªn phiÕn kÝnh vµ phÕt mét phiÕn kÝnh. ChÊt trong dÞch cã thÕ chøa nh÷ng m¶nh m« bµo nhá nªn líp mµng nh− vËy phÇn nµo lén xén h¬n líp mµng m¸u nh−ng kh«ng cã g× ®¸ng lo ng¹i c¶. H×nh 8.8 BÖnh Theileriosis ë bß, cã thÓ phÕt kÝnh chäc dß sinh thiÕt tõ nh÷ng h¹ch lympho bÒ mÆt ®ang ®−îc tr×nh diÔn. 2.4 PhÕt kÝnh t×m vi khuÈn nhiÖt th¸n §iÒu quan t©m ®Æc biÖt yªu cÇu ®èi víi bÖnh nhiÖt th¸n. Khi gia sóc chÕt ®ét ngét hay sau mét c¬n bÖnh ng¾n th× ph¶i lu«n nghi lµ bÖnh nhiÖt th¸n. trong tr−êng hîp nµy th× x¸c chÕt ph¶i ®èt ngay hay ch«n ngay nguyªn vÑn ®Ó ng¨n ngõa nguy c¬ vi khuÈn sinh nha bµo vµ « nhiÔm vµo m«i tr−êng (xem Ch−¬ng 9). Mét ®iÒu quan träng n÷a lµ kiÓm tra liÖu sù nghi ngê ®ã cã ®óng hay kh«ng v× viÖc vøt bá x¸c chÕt kh«ng ®−îc chËm trÔ th−êng cho tíi khi ng−êi ng−êi ch¨n nu«i hay chñ ®µn gia sóc lÊy mÉu ®Ó xÐt nghiÖm. §Ó lÊy m¸u phÕt kÝnh, yªu cÇu lÊy m¸u tõ chç khÝa ë tai cña gia sóc chÕt vµ phÕt kÝnh mét líp m¸u máng nh− m« t¶ ë trªn, mÆc dï mµng m¸u sÏ lén xén h¬n nhiÒu so víi con vËt cßn sèng. Sau khi lÊy mÉu m¸u th× tay ph¶i röa thËt s¹ch v× ng−êi còng dÔ nhiÔm bÖnh nhiÖt th¸n. 154 2.5 MÉu bÖnh phÈm mæ kh¸m KiÓm tra mæ x¸c gia sóc ®· chÕt th−êng lµ mét c«ng viÖc cña b¸c sü thó y ph¶i ®−îc trang bÞ mét lo¹t dông cô mæ kh¸m, lä chøa vµ b¶o qu¶n mÉu bÖnh phÈm. Tuy nhiªn, ®«i khi nh÷ng mÉu ®Ó xÐt nghiÖm nh− c¸c tampon lÊy m¸u tlm ®Ó kiÓm tra bÖnh.Tô huyÕt trïng trõ phi ®−îc cung cÊp b»ng nh÷ng vËt liÖu thÝch ®¸ng, trong nh÷ng t×nh huèng ®ã ng−êi ch¨n nu«i chØ cã thÓ th¸o v¸t vµ sö dông mét c¸ch th«ng th−êng. HÇu hÕt ng−êi ch¨n nu«i tiÕp thu mét kiÕn thøc vÒ gi¶i phÉu bªn trong gia sóc cña hä, b»ng sö dông mét con dao s¾c, cã lÏ kh«ng khã kh¨n l¾m ®Þnh vÞ ®−îc néi t¹ng lÊy mÉu, tÊt nhiªn mçi lÇn lÊy mÉu ph¶i thËn träng vÒ mÆt vÖ sinh khi lÊy mÉu. C¾t c¸c mÉu cµng s¹ch cµng tèt, khèi m« bµo c¾t ra nªn khoang 5 cm theo chiÒu c¾t ngang. Nh÷ng mÉu nµy sau ®ã ®−îc cho vµo mét lä chøa kh«, an toµn nh− mét lä ®ùng møt hoa qu¶ cã nót xo¸y vµ chuyÓn tíi phßng xÐt nghiÖm cµng nhanh cµng tèt. NÕu cã thÓ do bÞ chËm trÔ nµo ®ã th× mÉu bÖnh phÈm ®−îc vËn chuyÓn trong n−íc ®¸ ®ùng trong mét hép l¹nh c¸ch ly. Phßng xÐt nghiÖm cã thÓ yªu cÇu c¸c tampon cã mét sè m« bµo nÕu nh− ®−îc cung cÊp c¸c tampon, ®−îc b¶o qu¶n b»ng c¸ch gièng nh− trªn. C¸c tampon lÊy mÉu th−êng cho vµo c¸c lä chøa riªng an toµn vµ vËn chuyÓn dÔ dµng h¬n. §èi víi mét sè quy tr×nh xÐt nghiÖm cã thÓ cho ®«ng l¹nh m« bµo cho tíi khi ®−îc vËn chuyÓn tíi phßng xÐt nghiÖm nh−ng chØ nªn lµm d−íi sù h−íng dÉn cña phßng xÐt nghiÖm. 2.6 MÉu bÖnh phÈm sÈy thai NÕu hiÖn t−îng sÈy thai xÈy ra ë mét bÇy hay ®µn gia sóc th× viÖc phæ biÕn ®èi víi ng−êi ch¨n nu«i lµ göi bµo thai bÞ sÈy tíi phßng xÐt nghiÖm ®Ó kiÓm tra. Kh«ng may lµ trong nhiÒu t×nh huèng sÈy thai cã thÓ kh«ng thËt lµ vÊn ®Ò sinh s¶n v× sÈy thal th−êng lµ kÕt qu¶ tõ mét vÊn ®Ò vÒ nhau thai hay tö eung cßn bµo thai bÞ tèng ra ngoµl lµ kÕt qu¶ cuèi cïng h¬n lµ do nguyªn nh©n. Nh− mét nguyªn t¾c chung quy ®Þnh th× nhau thai còng phai ®−îc göi ®i nÕu cã thÓ, c¸ch lµm t−¬ng tù nh− ®èi víi viÖc bao gãi bÖnh phÈm mæ kh¸m. Tuy nhiªn nÕu kh«ng cã ®ñ lä chøa to th× tr−êng hîp ®ã cã thÓ cho nhau thai vµo mét khi tói plastic vµ buéc d©y an toµn ®¶m b¶o kh«ng giß rØ. 2.7 C¹o da vµ sinh thiÕt Nh÷ng bÖnh ngoµi da sinh ra nh÷ng bÖnh tÝch cã vÈy nh− nÊm vßng, ghÎ th−êng cã thÓ ®−îc chÈn ®o¸n b»ng kiÓm tra trong phßng xÐt nghiÖm c¸c bÖnh tÝch c¹o da. Dïng mét l−ìi dao phÉu thuËt s¹ch vµ s¾c, vÞ trÝ tèt nhÊt th−êng c¹o vÈy ë r×a vÕt bÖnh, ë ®ã c¸c sinh vËt g©y bÖnh cã thÓ ho¹t ®éng m¹nh nhÊt vµ nhiÒu nhÊt. Vèy c¹o ra ph¶i cho vµo mét lä kh« s¹ch. HÇu nh− bÊt cø thø g× ®ñ gi÷ l©u nh− vÈy da cã thÓ dÔ dµng dèc ra trong phßng xÐt nghiÖm nh− mét c¸i lä nhá cã n¾p hay thËm chÝ lµ nh÷ng chiÕc phong b× ®−îc niªm phong l¹i. Nh÷ng hép cacton nhá kh«ng phï hîp v× vÈy cã thÓ bÞ kÑt vµo n¾p hép hay thËm chÝ bÞ r¬i mÊt. Mét sè bÖnh ngoµi da sinh môn h¬n lµ cã vÈy, trong tr−êng hîp ®ã ph¶i n¹o (sinh thiÕt) lÊy nh÷ng môn míi göi tíi phßng xÐt nghiÖm nÕu yªu cÇu chÈn ®o¸n. Dïng mét l−ìi dao mæ ®· tiÖt trïng, cã thÓ c¾t rêi mét môn lµm mÉu bÖnh phÈm vµ b¶o qu¶n t−