Sổ tay bệnh động vật - Nguyên tắc chung về thú y

131 CH¦¥NG 7 NGUY£N T¾C CHUNG VÒ THó Y MÆc dï thùc hiÖn c¸c thao t¸c chuyªn m«n khi ®èi mÆt víi bÖnh tËt x¶y ra trong gia sóc cña m×nh th−êng lµ v−ît qu¸ tÇm cña ng−êi ch¨n nu«i vµ c¸n bé kü thuËt, nh−ng cã hµng lo¹t nguyªn t¾c vµ quy tr×nh tiªu chuÈn cã thÓ ¸p dông trong phÇn lín c¸c t×nh huèng. Hai nguyªn t¾c quan träng nhÊt lµ: a) Gia sóc khoÎ m¹nh, ®−îc ch¨m sãc tèt sÏ cã nhiÒu kh¶ n¨ng h¬n ®−¬ng ®Çu ®−îc víi bÊt cø t¸c nh©n g©y bÖnh nµo mµ chóng gÆp. b) Gia sóc èm rÊt cã thÓ lµ nguån bÖnh chñ yÕu cho gia sóc khoÎ m¹nh tiÕp xóc khi tiÕp xóc, v× vËy ph¶i c¸ch ly ®Ó gi¶m c¬ héi bÖnh l©y lan. 1. Søc khoÎ do ch¨n nu«i tèt C¸ch tèt nhÊt ®¶m b¶o søc khoÎ cho gia sóc lµ b¶o ®¶m chóng ®−îc ch¨n nu«i ë møc ®é tèt. Gia sóc khoÎ m¹nh ®−îc nu«i d−ìng tèt, cã n−íc uèng, ®ñ m¸i che hay bãng r©m, kh«ng ph¶i lµm viÖc qu¸ søc hay bÞ stress, th−êng ®èi phã tèt h¬n víi bÊt kú vÊn ®Ò bÖnh tËt mµ chóng m¾c. Søc s¶n xuÊt cña gia sóc còng lín h¬n nªn ®¶m b¶o cho gia sóc cã søc khoÎ tèi −u lµ cã ý nghÜa tèt vÒ mÆt kinh tÕ. Mét ®iÓm quan träng cña ch¨n nu«i tèt lµ nh÷ng hiÓu biÕt cña ng−êi ch¨n nu«i hay ng−êi chñ gia sóc tÝch luü ®−îc vÒ gia sóc hä ch¨m sãc. Ng−êi ch¨n nu«i giái hiÓu gia sóc cña m×nh vµ lµ ng−êi ®Çu tiªn c¶m nhËn thÊy nÕu cã ®iÒu g× sai sãt. Khi tham kh¶o ý kiÕn vÒ bÖnh, ®iÒu ®Çu tiªn c¸c b¸c sü thó y lµm lµ x©y dùng bÖnh sö b»ng c¸ch hái ng−êi ch¨n nu«i. §©y lµ mét th«ng tin c¬ b¶n, mét ng−êi ch¨n nu«i kÐm kh«ng thÓ cung cÊp ®−îc th«ng tin nµy thùc tÕ lµ c¶n trë c¸c b¸c sü thó y ¸p dông c¸c biÖn ph¸p thÝch hîp. Còng ph¶i nãi r»ng còng cã nh÷ng b¸c sü thó y kÐm kh«ng ®Æt ra ®−îc c©u hái cÇn thiÕt ®èi víi ng−êi ch¨n nu«i. C¶ ng−êi ch¨n nu«i vµ b¸c sü thó y ®Òu lµ chuyªn gia trong lÜnh vùc cña m×nh vµ viÖc trao ®æi th«ng tin gi÷a ng−êi ch¨n nu«i vµ c¸n bé thó y lµ yÕu tè c¬ b¶n cña mét nÒn ch¨n nu«i thó y tèt. (H×nh 7.1) H×nh 7.1 Ng−êi ch¨n nu«i vµ c¸n bé thó y lµ hai “chuyªn gia” cã thÓ häc hái lÉn nhau. 132 2. Phßng bÖnh Còng nh− ch¨n nu«i tèt ®Ó ®¶m b¶o søc khoÎ tèi −u cho gia sóc, ng−êi ch¨n nu«i cã thÓ thùc hiÖn nh÷ng biÖn ph¸p th«ng th−êng ®Ó phßng hay gi¶m tèi ®a c¬ héi bÖnh ph¸t sinh. Nguån gèc cña nhiÒu t¸c nh©n g©y bÖnh vµ ký sinh trïng lµ b¶n th©n gia sóc, th«ng th−êng con vËt tr−ëng thµnh ®· nhiÔm c¸c t¸c nh©n nµy tõ tr−íc vµ ph¸t triÓn miÔn dÞch ®èi víi chóng. V× vËy khi con non tiÕp xóc víi con giµ h¬n hay con tr−ëng thµnh lµ kh«ng tr¸nh khái tiÕp xóc víi mét lo¹t t¸c nh©n cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh. NÕu nhiÔm bÖnh kh«ng thÓ tr¸nh khái th× cã thÓ lµm g× ®Ó phßng bÖnh? C©u tr¶ lêi lµ ch¾c ch¾n “cã”. D−íi ®©y lµ kh¸i qu¸t mét sè trong c¸c b−íc cã thÓ tiÕn hµnh ®Ó phßng bÖnh. 2.1. Chuång nu«i hoÆc l¸n tr¹i PhÇn lín c¸c h×nh thøc ch¨n nu«i ®Òu cã tËp trung gia sóc l¹i v× nh÷ng lý do kh¸c nhau. ThÊp nhÊt lµ c¸c ®µn gia sóc ch¨n nu«i qu¶ng canh trªn ®ång cá ban ®ªm ®−îc dån l¹i v× lý do an ninh, cao nhÊt lµ c¸c hÖ thèng ch¨n nu«i th©m canh, gia sóc nu«i nhèt trong chuång l©u dµi cã thøc ¨n t¹i chç. Trong bÊt kÓ h×nh thøc ch¨n nu«i nµo, khu vùc nhèt gia sóc lµ n¬i nhiÒu kh¶ n¨ng nhÊt cho t¸c nh©n g©y bÖnh tÝch tô hoÆc cho gia sóc mÉn c¶m cã nguy c¬ m¾c bÖnh do tiÕp xóc víi con vËt èm hay con vËt mang bÖnh. Cã thÓ gi¶m tèi ®a nh÷ng nguy c¬ nµy thËm chÝ kh«ng cÇn kiÕn thøc chuyªn m«n vÒ bÖnh. Chuång nu«i l©u dµi Chuång nu«i l©u dµi th−êng ®Æt ra nh÷ng nguy c¬ lín nhÊt ®èi víi gia sóc. Chuång ph¶i ®ñ réng cho phÐp gia sóc n»m xuèng ®−îc vµ xoay xë mµ kh«ng ®«ng qu¸ møc. CÇn th«ng giã tèt ®Ó ng¨n chÆn kh«ng cho nhiÖt ®é ë mäi chç lªn cao, cã thÓ ®e däa gia sóc bÞ stress nhiÖt. Th«ng giã tèt còng lµm gi¶m nguy c¬ l©y lan bÖnh ®−êng h« hÊp. Gi÷ chuång nu«i l©u dµi s¹ch sÏ lµ rÊt quan träng ®Ó ®Ò phßng tÝch tô « nhiÔm ph©n, mét nguån tiÒm tµng vi sinh vËt g©y bÖnh ®ång thêi thu hót ruåi nhÆng. MÆt vµ nÒn chuång ph¶i nh½n, kh«ng thÊm n−íc vµ kh«ng cã vÕt nøt nªn cã thÓ ®−îc cä rõa vµ tiªu ®éc ®Þnh kú. VÕt nøt ë t−êng chuång ®Æc biÖt quan träng v× khã vÖ sinh tèt vµ còng cã thÓ trë thµnh n¬i ve sinh sèng tËp trung. §ã lµ vect¬ truyÒn hµng lo¹t t¸c nh©n g©y bÖnh quan träng. M¸ng thøc ¨n vµ m¸ng n−íc uèng ph¶i ®Æt ë vÞ trÝ san cho gia sóc kh«ng Øa vµo ®−îc. Ph©n nhãm gia sóc trong nu«i nhèt l©u dµi râ rµng tuú theo ph−¬ng thøc qu¶n lý nh−ng cètr¸nh nhèt chung gia sóc kh¸c nhau vÒ løa tuæi nÕu cã thÓ, trõ tr−êng hîp con mÑ cho con non bó. BÖnh cÇu trïng lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ nguy c¬ nhèt chung gia sóc kh¸c nhau vÒ løa tuæi trong mét kh«ng gian h¹n chÕ. Gia sóc giµ h¬n cã thÓ b×nh th−êng vÒ mÆt l©m sµng, nh−ng bµi xuÊt theo ph©n ra ngoµi c¸c giai ®o¹n g©y nhiÔm cña ký sinh trïng ®−êng ruét, gia sóc non mÉn c¶m nhèt chung víi chóng rÊt cã thÓ bÞ nhiÔm vµ m¾c bÖnh. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i nhÊn m¹nh r»ng, cè g¾ng nu«i gia sóc trong mét m«i tr−êng hoµn toµn kh«ng cã bÖnh lµ ®iÒu kh«ng thùc tÕ hoÆc kh«ng hîp lý. Gia sóc nu«i nhèt, dï l©u dµi hay t¹m thêi, ®Òu kh«ng thÓ tr¸nh khái tiÕp xóc víi c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh ®a d¹ng trong ®êi sèng. Tuy nhiªn, nh− ®· tr×nh bµy, ph−¬ng ph¸p qu¶n lý gia sóc hîp lý lµ gi¶m tèi ®a møc ®é tiÕp xóc vµ viÖc x¶y ra bÖnh nghiªm träng, chø kh«ng ng¨n c¶n tÝch luü miÔn dÞch. 133 L¸n tr¹i t¹m thêi. §èi víi nhiÒu ng−êi ch¨n d¾t sóc vËt, khã kh¨n vÒ chuång nu«i l©u dµi kh«ng bao giê ®Æt ra. V× vËy ch¾c r»ng nguy c¬ m¾c bÖnh lµ thø yÕu nghe cã vÎ lät tai, nh−ng ®ã lµ mét gi¶ ®Þnh nguy hiÓm. §µn gia sóc ch¨n th¶ qu¶ng canh th−êng ®−îc nhèt d−íi h×nh thøc qu©y dån l¹i ban ®ªm v× lý do an ninh, mét sè t¸c h¹i vÒ mÆt dÞch bÖnh cña nu«i nhèt l©u dµi còng x¶y ra ë ®µn gia sóc qu©y dån nµy. Gia sóc cña c¸c nhãm løa tuæi kh¸c nhau ë trong l¸n tr¹i qu¸ ®«ng, bÈn thØu còng cã nguy c¬ m¾c bÖnh ngang víi gia sóc trong chuång bª t«ng ch¾c. Mét lÇn nña c¸ch kh¾c phôc chñ yÕu lµ c¸ch th«ng th−êng. N¬i qu©y dån sóc vËt ph¶i réng r·i ®Ó sóc vËt cã thÓ n»m, ®i l¹i tho¶i m¸i (H×nh 7.2) vµ gi÷ s¹ch sÏ ®Ó tr¸nh tÝch tô « nhiÔm ph©n. Mét biÖn ph¸p tèt lµ ®Þnh kú thay ®æi khu vùc nhèt gia sóc; Ých lîi cña thay ®æi nµy ®· ®−îc chøng minh ë nhiÒu n¬i ë T©y Phi khi trong mïa m−a ng−êi ch¨n nu«i bËn canh t¸c. PhÇn lín thêi gian trong ngµy bß gièng N’Dama bÞ cét ë n¬i nhèt gia sóc. NÕu kh«ng thay ®æi n¬i nhèt gia sóc kho¶ng 3 tuÇn mét lÇn, bß sÏ nhiÔm nÆng Êu trïng g©y nhiÔm cña giun në ra tõ trøng th¶i ra ngoµi theo ph©n. KÕt qu¶ lµ bß ë ®ã, nhÊt lµ bª míi cai s÷a bÞ nhiÔm giun s¸n ®¸ng kÓ g©y h¹i tíi søc khoÎ chung vµ kh¶ n¨ng ®èi phã víi nh÷ng kh¾c nghiÖt'cña mïa kh« sau. VÝ dô ®Æc tr−ng nµy cã thÓ ¸p dông cho nhiÒu hoµn c¶nh t−¬ng tù. H×nh 7.2 N¬i qu©y gia sóc ph¶i cã bãng r©m vµ réng r·i ®Ó gia sóc n»m, ®i l¹i tho¶i m¸i. 2.2. VÖ sinh chung PhÇn trªn ®· kh¸i qu¸t tÇm quan träng cña vÖ sinh vµ qu¶n lý tèt n¬i nu«i nhèt gia sóc. BiÖn ph¸p nµy cÇn më réng ra tÊt c¶ c¸c mÆt ch¨n nu«i, tÊt c¶ ®å dïng, dông cô cè ®Þnh, buéc gia sóc, v.v... ph¶i gi÷ s¹ch sÏ vµ tiªu ®éc. NÕu kh«ng dông cô sÏ bÞ chÊt h÷u c¬ phñ lªn trë thµnh n¬i sinh s«i lý t−ëng cho c¸c vi khuÈn cã h¹i. Dông cô bÈn còng lµ nguy c¬ l©y lan vi sinh vËt g©y bÖnh theo ph−¬ng thøc truyÒn l©y c¬ giíi (xem Ch−¬ng 1). Ho¸ chÊt tiªu ®éc vµ thuèc khö trïng Ho¸ chÊt tiªu ®éc lµ nh÷ng ho¸ chÊt tiªu diÖt hoÆc ng¨n chÆn vi sinh vËt g©y bÖnh sinh s«i. Trªn thÞ tr−êng cã nhiÒu lo¹i chÊt tiªu ®éc cho nh÷ng sö dông kh¸c nhau. B¶ng 7.1 nªu mét 134 sè lo¹i cã thÓ dïng trong ch¨n nu«i. CÇn theo ®óng h−íng dÉn cña nhµ s¶n xuÊt, ®Æc biÖt vÒ c¸c mÆt sau: B¶ng 7.1 Ho¸ chÊt tiªu ®éc vµ thuèc khö trïng Tiªu ®éc Khö trïng T¸c dông C¸c t¸c nh©n oxy ho¸ N−íc o-xy giµ Thuèc tÝm * * T¸c dông võa ph¶i. Dïng ®Ó röa c¸c æ ¸p xe ngoµi da. Dïng ®Ó röa vÕt th−¬ng, lµm da biÕn C¸c chÊt halogen Natri hypochlorite Iode Iodophor (dung dÞch) Iodophor (bét) * * * * Dïng ®Ó ng©m nóm vó trong phßng viªm vó bß s÷a Dïng ®Ó b¨ng vÕt th−¬ng. Lµm da cã mµu Röa bÇu vó vµ ng©m nóm vó trong ch÷a viªm vó R¾c vµo vÕt mæ, vÕt thiÕn ®Ó chèng nhiÔm trïng C¸c chÊt khö Formol Nhãm Phenol vµ Cresoll Lysoll * * Dïng x«ng h¬i chuång tr¹i Tiªu ®éc nãi chung. §éc ®èi víi chã, mÌo Nhãm Chloroxylenol Parachlorometaxylenol Dichlorometaxylenol N−íc soda ®Ó röa Sulphat nh«m * * * * * * Tiªu ®éc vµ khö trïng nãi chung. Gièng lo¹i trªn nh−ng m¹nh h¬n Dïng röa vµ tiªu ®éc nãi chung Dïng ch÷a bÖnh Viªm da ®ãng v¶y ë cõu a) NhiÒu ho¸ chÊt tiªu ®éc ph¶i pha lo·ng trong n−íc, nhÊt thiÕt ph¶i chÝnh x¸c nång ®é. b) Tr¸nh trén lÉn c¸c lo¹i ho¸ chÊt tiªu ®éc v× cã thÓ lµm mét sè mÊt t¸c dông. c) Mét sè ho¸ chÊt tiªu ®éc trë nªn mÊt t¸c dông nÕu bÞ bÈn vµ chøa chÊt h÷u c¬ nªn ®Þnh kú ph¶i thay míi. 135 NÕu kh«ng cã ho¸ chÊt tiªu ®éc th× vÖ sinh chung vµ gi÷ s¹ch sÏ thËm chÝ cßn quan träng h¬n. Dông cô cè ®Þnh, buéc, ®eo lªn gia sóc ph¶i th−êng xuyªn kiÓm tra, ®¶m b¶o võa khÝt, kh«ng g©y chÊn th−¬ng cho gia sóc khi sö dông. Dông cô bÈn, kh«ng võa sÏ g©y nªn r¾c rèi. Thuèc khö trïng t−¬ng tù nh− ho¸ chÊt tiªu ®éc nh−ng cã thÓ dïng trùc tiÕp lªn da ®Ó ®iÒu trÞ vÕt th−¬ng v.v... (xem bªn d−íi). B¬m tiªm vµ kim tiªm B¬m tiªm vµ kim tiªm lµ ®Æc biÖt quan träng, v× hiÖn nay nhiÒu ng−êi ch¨n nu«i cã b¬m tiªm, kim tiªm riªng vµ hä tù tiªm lÊy. Ngµy nay chóng ta ë thêi ®¹i dïng b¬m tiªm, kim tiªm mét lÇn nªn cã thÓ dïng b¬m tiªm, kim tiªm ®· tiÖt trïng cho mäi lÇn tiªm thuèc. §iÒu nµy sÏ ®¶m b¶o cho kh«ng cßn nguy c¬ truyÒn sinh vËt g©y bÖnh tõ con vËt nµy sang con vËt kh¸c do kim tiªm bÈn, nh−ng còng n¶y sinh khã kh¨n lµ vøt bá nh÷ng b¬m tiªm, kim tiªm ®· dïng mét c¸ch an toµn, mét viÖc mµ Ýt ng−êi ch¨n nu«i cã hoµn c¶nh thùc hiÖn ®óng ®−îc. Mét c¸ch kh¸c lµ sõ dông b¬m,tiªm, kim tiªm kiÓu cò vµ th−êng xuyªn tiÖt trïng. Th«ng th−êng, mét ngµy ng−êi ch¨n nu«i chØ ph¶i tiªm Ýt gia sóc, nªn lu«n lu«n cã s½n mét sè bé b¬m tiªm, kim tiªm ®· tiÖt trïng s¹ch sÏ lµ ®ñ ®¶m b¶o cã b¬m tiªm, kim tiªm ®· tiÖt trïng dïng riªng cho tõng con. NÕu tiªm cïng mét lo¹i thuèc cho nhiÒu con th× dïng cïng mét b¬m tiªm cho tÊt c¶ nh−ng mçi con mét kim tiªm ®· tiÖt trïng riªng. Cuèi ngµy tÊt c¶ b¬m tiªm ®· dïng ph¶i th¸o rêi ra vµ röa s¹ch tÊt c¶ c¸c bé phËn, ®¶m b¶o kh«ng cßn chøa tæ chøc ®éng vËt hay thuèc d− thõa. Phôt n−íc s¹ch qua kim tiªm ®Ó röa kim tiªm. TiÖt trïng b¬m tiªm, kim tiªm b»ng c¸ch ng©m trong dung dÞch tiªu ®éc hay ®un s«i trong n−íc kho¶ng 15 phót. Nh−îc ®iÓm chÝnh cña b¬m tiªm, kim tiªm kiÓu cò lµ nguy c¬ truyÒn sinh vËt g©y bÖnh tõ con vËt nµy sang con vËt kh¸c nÕu b¬m tiªm, kim tiªm kh«ng ®−îc röa vµ tiÖt trïng ®óng c¸ch. Kim tiªm kiÓu cò còng trë nªn cïn do dïng l¹i trong khi lo¹i kim tiªm dïng mét lÇn rÊt s¾c. Gia sóc Trong ®¸nh gi¸ vÖ sinh nãi chung cña c¬ së ch¨n nu«i, ®¸nh gi¸ vÖ sinh b¶n th©n gia sóc lµ quan träng. Gia sóc khoÎ m¹nh tù ch¨m sãc, gi÷ g×n b¶n th©n s¹ch sÏ, cßn gia sóc èm cã thÓ do yÕu hoÆc kh«ng muèn, nªn chñ gia sóc ph¶i cä röa cho chóng. NÕu kh«ng c¸c ngo¹i ký sinh trïng nh− bä chÐt, rËn sÏ ph¸t triÓn. Da lÊm ®Êt, ph©n cã thÓ thu hót ruåi nhÆng, lµm gia sóc cã nguy c¬ m¾c bÖnh dßi. (xem Ch−¬ng 1). Mét khÝa c¹nh ®Æc biÖt quan träng cña vÖ sinh gia sóc lµ ch¨m sãc bÊt cø mét vÕt th−¬ng nµo khi xÈy ra. Da lµ mét trong nh÷ng rµo ch¾n quan träng nhÊt chèng l¹i c¸c sinh vËt cã h¹i, l¬ lµ vÕt th−¬ng ngoµi da, vÕt ®øt hay trÇy x−íc da cã thÓ mang ®Õn nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng. §Ó cho nh÷ng vÕt ®øt r¸ch nhá v.v... tù lµnh víi ®iÒu kiÖn ph¶i gi÷ g×n s¹ch sÏ. NÕu cÇn, cã thÓ b«i thuèc s¸t trïng (xem b¶ng 7.1) lªn da ®Ó ®Ò phßng nhiÔm trïng kÕ ph¸t. Tuy nhiªn, nÕu vÕt th−¬ng ®· nhiÔm trïng vµ nhiÔm trïng nÆng th× thuèc s¸t trïng h¹i h¬n lµ lîi, khi ®ã ph¶i dïng c¸c chÕ phÈm kh¸ng sinh (xem phÇn d−íi). 2.3. Gia sóc ch¨n th¶. XÐt vÒ mÆt nguy c¬ m¾c bÖnh, gia sóc gÆm cá r¶i r¸c trªn ®ång cá t−¬i tèt lµ trong mét m«i tr−êng an toµn nhÊt cã thÓ cã. Chóng kh«ng bÞ stress vµ nguy c¬ l©y lan c¸c bÖnh nhiÔm trïng lµ tèi thiÓu. Mïa m−a lµ mïa an toµn nhÊt trong tÊt c¶ c¸c mïa v× cá thõa th·i, gia sóc r¶i r¸c trªn c¶ mét vïng réng. Tuy nhiªn, mïa m−a kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã nh÷ng nguy hiÓm cña nã, bëi v× rÊt cã thÓ c¸c loµi ch©n ®èt ho¹t ®éng m¹nh, nªn trong mïa m−a, nguy c¬ m¾c c¸c bÖnh do ruåi hay ve truyÒn lµ cao nhÊt. V× vËy ng−êi ch¨n nu«i cÇn tiÕp thu nh÷ng kiÕn thøc cÇn thiÕt vÒ c¸c bÖnh do ®éng vËt ch©n ®èt truyÒn ë ®Þa ph−¬ng m×nh vµ tiÕn hµnh nh÷ng 136 b−íc m×nh cã thÓ lµm. VÝ dô, ng−êi ch¨n nu«i mét sè n−íc biÕt bÖnh Trypanosoma evansi do ruåi ®èt m¸u truyÒn vµ thêi k× xÊu nhÊt lµ trong mïa m−a khi ruåi ph¸t triÓn. V× thÕ, b»ng c¸ch ch¨n riªng con èm sÏ gi¶m rÊt nhiÒu c¬ héi ruåi ®Êt m¸u truyÒn bÖnh sang con khoÎ. Chi tiÕt h¬n vÒ phßng chèng bÖnh do ®éng vËt ch©n ®èt truyÒn nªu ë Ch−¬ng 12. Thùc vËt cã ®éc Trªn ®ång cá, gia sóc cã thÓ bÞ nguy hiÓm do thùc vËt cã ®éc. Cã hai t×nh huèng chÝnh cÇn xem xÐt. a) §−a gia sóc ®Õn ®ång cá l¹ Mét ®Æc ®iÓm cña gia sóc ch¨n th¶ lµ chóng biÕt nh÷ng thùc vËt nguy hiÓm vµ cè tr¸nh nh÷ng thùc vËt nµy b»ng mäi kh¶ n¨ng. Tuy nhiªn, gia sóc míi ®Õn ®ång cá cã thÓ bÞ nguy hiÓm, do chóng ch−a thu ®−îc “kiÕn thøc” cÇn thiÕt vÒ ®Þa ph−¬ng míi. Ng−êi ch¨n nu«i ph¶i biÕt ®iÒu ®ã, cè g¾ng h¹n chÕ thêi gian ch¨n th¶ hµng ngµy cña gia sóc míi cho tíi khi chóng quen víi ®ång cá míi. b) ThiÕu cá Khi ®ång cá bÞ ch¨n th¶ qu¸ møc hay hiÕm cá do h¹n, mét sè thùc vËt ®éc cã rÔ s©u nªn cã thÓ chóng lµ c©y xanh duy nhÊt. Bß ®ãi cã thÓ ¨n, bÊt chÊp chóng rÊt kh«ng thÝch, c¸c thùc vËt ®éc ®ã. Cã thÓ kh¾c phôc b»ng c¸ch cung cÊp cá kh« trong thêi gian ®ã, nh−ng tÊt nhiªn, rÊt ®¸ng buån lµ ®iÒu nµy th−êng v−ît qu¸ kh¶ n¨ng cña ng−êi ch¨n nu«i. Cã nhiÒu lý do kh¸c nhau cña viÖc thiÕu cá, cã khi do qu¶n lý kÐm dÉn ®Õn nu«i qu¸ nhiÒu gia sóc, cã khi do h¹n. Nãi chung: nÕu cã m−a theo mïa th× gia sóc bÐo khoÎ lªn sau mïa m−a nhê cã cá thõa th·i, ®iÒu ®ã gióp gia sóc tr¶i qua mïa kh« tiÕp theo cho tíi mïa m−a sau. Khi mïa kh« ®Õn, nhãm ng−êi ch¨n d¾t ®µn gia sóc qu¶ng canh dÇn dÇn co l¹i viÖc ch¨n th¶ r¶i r¸c trong mïa m−a, cuèi cïng cã thÓ hä buéc ph¶i chen chóc xung quanh c¸c nguån n−íc ®ang c¹n kiÖt ®i, nÕu mïa kh« kÐo dµi vµ kh«ng cã m−a (H×nh 7.3). HËu qu¶ lµ gia sóc bÞ tËp trung trong ®iÒu kiÖn kÐm, nguy c¬ l©y lan bÖnh nh− giun s¸n, cÇu trïng t¨ng lªn. HiÖn nay, ng−êi ta nhËn thøc c¸c hËu qu¶ nµy lµ mét khã kh¨n lín cña ch¨n nu«i trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh− vËy. V× vËy, trong hoµn c¶nh ®ã, ë mét sè ®Þa ®iÓm, ph¶i cè g¾ng víi mäi kh¶ n¨ng cã thÓ cã, cung cÊp n−íc vµ r¬m, cá kh« cho gia sóc còng nh− thøc ¨n cÇn thiÕt. Lµm nh− vËy sÏ gióp gi¶m ®i viÖc tËp trung gia sóc. 2.4. Tiªm phßng Trong nhiÒu tr−êng hîp, nh÷ng bÖnh nhiÔm trïng nµo ®ã lµ dÞch ®Þa ph−¬ng, ®e do¹ ®µn gia sóc ë ®Þa ph−¬ng, th× biÖn ph¸p thiÕt thùc nhÊt lµ tiªm phßng, hy väng lµ phßng ®−îc bÖnh. Cã nhiÒu d¹ng vacin, nh−ng tÊt c¶ ®Òu dùa trªn cïng mét nguyªn t¾c lµ t¹o miÔn dÞch cho ®éng vËt cã nguy c¬ m¾c bÖnh. §Ó hiÓu nguyªn t¾c nµy, cÇn gi¶i thÝch mét chót vÒ qu¸ tr×nh miÔn dÞch. MiÔn dÞch phi ®Æc hiÖu §éng vËt cã mét hÖ thèng rÊt phøc t¹p c¸c tÕ bµo mµ chøc n¨ng cña chóng lµ nhËn ra sù x©m nhËp cña chÊt l¹, kÓ c¶ c¸c vi sinh vËt cã h¹i, vµ cã ho¹t ®éng chèng l¹i c¸c chÊt x©m nhËp ®ã. Phßng tuyÕn b¶o vÖ ®Çu tiªn lµ mét lo¹t c¸c tÕ bµo gäi lµ b¹ch cÇu, l−u th«ng tõ tõ trong m¸u xung quanh c¸c tæ chøc. B¹ch cÇu to h¬n vµ sè l−îng Ýt h¬n so víi hång cÇu vËn chuyÓn oxy. Cã hai lo¹i b¹ch cÇu cã thÓ di chuyÓn tõ m¹ch m¸u vµo tæ chøc vµ nuèt chöng c¸c vi sinh vËt x©m nhËp trong qu¸ tr×nh thùc bµo lµ b¹ch cÇu trung tÝnh vµ b¹ch cÇu ®¬n nh©n. §êi sèng b¹ch cÇu trung tÝnh t−¬ng ®èi ng¾n, chøc n¨ng cña chóng lµ thùc bµo c¸c vi khuÈn cã h¹i. B¹ch cÇu ®¬n nh©n khi di chuyÓn vµo tæ chøc th× kÝch th−íc lín lªn v© gäi lµ ®¹i thùc 137 bµo. §¹i thùc bµo sèng l©u h¬n b¹ch cÇu trung tÝnh. §¹i thùc bµo thÊy ë kh¾p c¸c tæ chøc, chøc n¨ng chñ yÕu cña chóng lµ thùc bµo vi-rót, vi khuÈn vµ nguyªn sinh ®éng vËt x©m nhËp vµo tÕ bµo ®éng vËt (xem Ch−¬ng 3). B¹ch cÇu trung tÝnh vµ ®¹i thùc bµo th−êng ®èi phã ®−îc víi vi sinh vËt x©m nhËp, kh«ng cÇn thªm gióp ®ì, nh−ng nÕu b¹ch cÇu trung tÝnh vµ ®¹i thùc bµo bÞ vi sinh vËt lÊn ¸t, th× ®éng vËt sö dông phßng tuyÕn b¶o vÖ thø hai lµ mét nhãm b¹ch cÇu kh¸c gäi lµ tÕ bµo lympho. MiÔn dÞch ®Æc hiÖu v© tÕ bµo lympho. §éng vËt cã mét hÖ thèng tÕ bµo miÔn dÞch rÊt phøc t¹p gäi lµ tÕ bµo lympho, chøc n¨ng cña chóng còng lµ nhËn d¹ng nh÷ng vËt l¹ x©m nhËp nh− vi sinh vËt vµ ký sinh trïng. Mét l−îng lín tÕ bµo lympho tuÇn hoµn liªn tôc xung quanh tæ chøc trong hÖ thèng m¸u vµ lympho, hÖ thèng lympho chñ yÕu gåm l−íi c¸c h¹ch lympho nèi víi nhau b»ng c¸c m¹ch lympho (xem Ch−¬ng 5). Cã hai lo¹i tÕ bµo lympho lµ lympho T vµ lympho B, do chóng xuÊt xø tõ tuyÕn øc (Thymus) vµ tuû x−¬ng (Bone marrow). TÕ bµo lympho T lµ tÕ bµo ®¸ng l−u ý, cã søc m¹nh võa ph¶n øng trùc tiÕp chèng l¹i, tiªu diÖt sinh vËt x©m nhËp vµ võa kÝch thÝch ®¹i thùc bµo còng lµm nh− vËy. TÕ bµo lympho T cßn lµm trung gian trong chøc n¨ng cña tÕ bµo lympho B, khi gÆp sinh vËt l¹, tÕ bµo lympho B nhanh chãng ph©n chia t¹o thµnh nh÷ng tÕ bµo lín h¬n gäi lµ t−¬ng tÕ bµo. T−¬ng tÕ bµo tiÕt ra kh¸ng thÓ vµo m¸u hay vµo c¸c dÞch c¬ thÓ kh¸c. Kh¸ng thÓ lµ nh÷ng ph©n tö protein phøc t¹p gäi lµ immunoglobulin ho¹t ®éng ®Æc hiÖu chèng l¹i c¸c vi sinh vËt l¹ b»ng c¸ch ph¸ huû chóng hay h¹n chÕ c¸c t¸c ®éng cã h¹i cña chóng. NÕu nguån tÕ bµo phøc hîp nµy chèng l¹i thµnh c«ng c¸c vi sinh vËt x©m nhËp, gia sóc sÏ khái bÖnh, vµ cßn quan träng h¬n n÷a lµ ®éng vËt cã thÓ ®−îc miÔn dÞch chèng l¹i lÇn tÊn c«ng sau nµy cña cïng vi sinh vËt ®ã. §ã lµ nhê mét sè ®· ph¸t triÓn “trÝ nhí miÔn dÞch” ®èi víi vi sinh vËt ®ã, nªn trong lÇn x©m nhËp kh¸c c¸c tÕ bµo lympho T vµ lympho B ph¶n øng tøc thêi vµ giÕt chÕt “kÎ x©m nhËp”. Kh¶ n¨ng ph¶n øng nhanh thu nhËn ®−îc nµy gäi lµ miÔn dÞch. Cã hai lo¹i miÔn dÞch, mét lo¹i dùa trªn ®¸p øng cña tÕ bµo lympho T gäi lµ miÔn dÞch tÕ bµo, mét lo¹i dùa trªn ®¸p øng cña tÕ bµo lympho B vµ s¶n sinh ra kh¸ng thÓ gäi lµ miÔn dÞch dÞch thÓ. V¾c-xin V¾cxin dùa trªn c¸c sinh vËt cã tÝnh g©y bÖnh nh−ng kh«ng cã t¸c ®éng h¹i. §iÒu nµy ®¹t ®−îc b»ng c¸ch biÕn ®æi sinh vËt ®ã theo mét sè c¸ch nªn khi cÊy vµo ®éng vËt sÏ kÝch thÝch miÔn dÞch dÞch thÓ hoÆc lµ miÔn dÞch tÕ bµo, nh−ng kh«ng g©y ra c¸c hËu qu¶ bÖnh lý cña sinh vËt ®ã. Cã c¸c lo¹i v¾c-xin kh¸c nhau nh− sau: a) V¾c-xin v« ho¹t: Lo¹i v¾c-xin nµy dùa trªn c¸c sinh vËt ®· bÞ diÖt b»ng ho¸ chÊt, nhiÖt ®é hay phãng x¹. Nãi chung, v¾c-xin v« ho¹t lµ an toµn nhÊt, nh−ng nh−îc ®iÓm chÝnh cña v¾c- xin v« ho¹t lµ cã thÓ kÝch thÝch ®¸p øng miÔn dÞch t−¬ng ®èi yÕu nªn ph¶i ®Þnh kú tiªm nh¾c l¹i ®Ó t¹o miÔn dÞch ch¾c ch¾n. b) V¾c-xin nh−îc ®éc: V¾c-xin nµy dùa trªn c¸c sinh vËt sèng ®· ®−îc biÕn ®æi nªn khi cÊy vµo ®éng vËt sÏ sinh ra ®¸p øng miÔn dÞch nh−ng kh«ng g©y bÖnh, hay cïng l¾m lµ bÖnh nhÑ. Cã thÓ gi¶m ®éc b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau, vÝ dô nu«i cÊy sinh vËt trong m«i tr−êng thÝ nghiÖm; cÊy chuyÓn sinh vËt nhiÒu ®êi qua ®éng vËt hay m«i tr−êng thÝ nghiÖm. Nãi chung v¾c-xin nh−îc ®éc cã hiÖu lùc h¬n v¾cxin chÕt, nh−ng do v¾c-xin nh−îc ®éc lµ sinh vËt sèng, nªn ®ßi hái b¶o qu¶n, sö dông ph¶i cÈn thËn h¬n. Th−êng ph¶i gi÷ v¾c-xin nh−îc ®éc trong 138 nhiÖt ®é tñ l¹nh, hay thËm chÝ ë nhiÖt ®é l¹nh ©m s©u, cÇn thiÕt ph¶i cã hÖ thèng b¶o «n tõ n¬i s¶n xuÊt tíi n¬i tiªm phßng (H×nh 7. 3). H×nh 7.3 Tiªm phßng chã d¹i. V¾c-xin gi÷ trong n−íc ®¸ cho tíi khi tiªm phßng, m¾t xÝch cuèi cïng cña hÖ thèng b¶o «n. Kh«ng ph¶i lu«n cã thÓ lµm cho sinh vËt v« h¹i b»ng c¸ch gi¶m ®éc, trong tr−êng hîp ®ã cÇn cã ®iÒu trÞ thÝch hîp tiÕp theo sau khi tiªm phßng ®Ó ®Ò phßng hËu qu¶ bÖnh lý. Ph−¬ng ph¸p g©y bÖnh vµ ®iÒu trÞ nµy ®· ®−îc dïng réng r·i ®Ó t¹o miÔn dÞch cho ®éng vËt chèng l¹i c¸c bÖnh do ve truyÒn, nh− bÖnh Theileria (xem Ch−¬ng 2). Ph−¬ng ph¸p g©y miÔn dÞch nµy râ rµng ®ßi hái rÊt thËn träng vµ tèt nhÊt chØ nªn lµm d−íi sù gi¸m s¸t cña thó y. HiÖn t¹i ë ViÖt Nam ch−a thÊy ¸p dông ph−¬ng ph¸p nµy. c) C¸c vi sinh vËt cã quan hÖ gÇn NhiÔm cã thÓ kÝch thÝch ®¸p øng miÔn dÞch chèng l¹i c¸c sinh vËt cã quan hÖ gÇn nh−ng ®éc. C¸c vi sinh vËt kh«ng cã tÝnh g©y bÖnh hay cã tÝnh g©y bÖnh nhÑ ®ã ®−îc sö dông nh− v¾c-xin, vÝ dô Anaplasma centrale ®−îc dïng nh− v¾c-xin phßng bÖnh do Anaplasma marginale cña bß, mét bÖnh chÝnh do ve truyÒn. Tuy nhiªn, sö dông nh÷ng v¾c-xin nµy ph¶i cÈn thËn, v× vi sinh vËt dïng lµm v¾c-xin phÇn nµo vÉn cã tÝnh g©y bÖnh. d) Gi¶i ®éc tè Nh− ®· kh¸i qu¸t ë Ch−¬ng 3, mét sèvi khuÈn g©y bÖnh g©y h¹i b»ng c¸ch tiÕt ra ngo¹i ®éc tè. V¾c-xin chÕ ra chèng l¹i c¸c ngo¹i ®éc tè gäi lµ gi¶i ®éc tè. §éng vËt ®−îc miÔn dÞch chèng l¹i ®éc tè chø kh«ng ph¶i lµ vi sinh vËt g©y bÖnh. Gi¶i ®éc tè lµ ®éc tè ®· ®−îc lµm mÊt tÝnh ®éc vµ th−êng chÕ t¹o b»ng c¸ch nu«i cÊy sinh vËt trong m«i tr−êng thÝ nghiÖm vµ xö lý ®éc tè víi ho¸ chÊt, vÝ dô formol. Gi¶i ®éc tè sö dông réng r·i ®Ó tiªm phßng gia sóc chèng c¸c bÖnh nhiÔm ®éc m¸u do Clostridium (xem Ch−¬ng 14). e) V¾c-xin trong t−¬ng lai Kh¸ng nguyªn lµ c¸c bé phËn cña vi sinh vËt, hay v¾c-xin chÕ t¹o tõ vi sinh vËt, mµ ®éng vËt ph¸t triÓn ®¸p øng miÔn dÞch chèng l¹i. Vi sinh vËt vµ ký sinh trïng th−êng cã nhiÒu kh¸ng nguyªn, trong ®ã chØ cã mét sè kÝch thÝch ®¸p øng miÔn dÞch cã Ých vµ b¶o vÖ ®éng vËt chèng' l¹i nh÷ng tÊn c«ng sau nµy. Mét v¾c-xin hoµn h¶o, dï v¾c-xin chÕt hay v¾c-xin nh−îc ®éc, kh«ng ph¶i lµ c¶ vi sinh vËt, mµ chØ tõ nh÷ng kh¸ng nguyªn b¶o vÖ cã Ých cña sinh vËt. Mét v¾c-xin nh− thÕ sÏ cho ®¸p øng miÔn dÞch tèt nh− toµn bé sinh vËt nh−ng an toµn vµ kh«ng cã nh÷ng nh−îc ®iÓm cña v¾c-xin sèng. Nh÷ng tiÕn bé tuyÖt vêi gÇn 139 ®©y trong sinh häc ph©n tö, miÔn dÞch häc vµ c«ng nghÖ di truyÒn ngµy nay ®ang høa hÑn nh÷ng v¾c-xin nh− thÕ, nh÷ng v¾e-xin cã thÓ c¸ch m¹ng ho¸ c¶ y tÕ vµ thó y. CÇn ph¶i biÕt r»ng kh¶ n¨ng t¹o miÔn dÞch cña v¾c-xin kh¸c nhau ®¸ng kÓ. Mét sè v¾c-xin cho miÔn dÞch ch¾c ch¾n kÐo dµi trong vµi n¨m, sè kh¸c chØ b¶o hé tõng phÇn trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. C¸c v¾c-xin hiÖn ®¹i phßng DÞch t¶ tr©u bß, dùa trªn vi-rót nh−îc ®éc sèng mäc trong m«i tr−êng tÕ bµo thÝ nghiÖm cho miÔn dÞch c¶ ®êi rÊt m¹nh. Ng−îc l¹i, miÔn dÞch cña v¾c-xin v« ho¹t phßng Lë måm long mãng chØ ®−îc d−íi mét n¨m, v× vËy n¬i nµo dïng th−êng xuyªn, mçi n¨m gia sóc ph¶i tiªm phßng mét hay hai lÇn. Cuèi cïng, kh«ng nªn cho r»ng v¾c-xin thay thÕ ®−îc yªu cÇu ch¨n nu«i tèt. V¾c-xin chØ kÝch thÝch hÖ thèng miÔn dÞch cña ®éng vËt vµ ®éng vËt cÇn ph¶i cã søc khoÎ tèt ®Ó hÖ thèng miÔn dÞch ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶. VÝ dô, thËt lµ v« bæ nÕu mong cã ®¸p øng miÔn dÞch tèt khi tiªm phßng c¸c gia sóc gÇy yÕu vµ nhiÔm ký sinh trïng nÆng. 2.5. B¶o vÖ b»ng miÔn dÞch thô ®éng PhÇn 2.4. ®· tr×nh bµy miÔn dÞch sinh ra khi gia sóc khái bÖnh hoÆc khi tiªm v¾c-xin. §ã lµ miÔn dÞch chñ ®éng hay miÔn dÞch tiÕp thu. Tuy nhiªn, kh¸ng thÓ trong miÔn dÞch dÞch thÓ còng cã thÓ b¶o vÖ c¸c con vËt kh¸c. §iÒu nµy xÈy ra mét c¸ch tù nhiªn khi mang thai. Gia sóc míi ®Î ch−a cã hÖ thèng miÔn dÞch tr−ëng thµnh, chóng nhËn kh¸ng thÓ tõ con mÑ qua nhau thai tr−íc khi sinh hay trong s÷a ®Çu. Nh÷ng kh¸ng thÓ tõ mÑ nµy tån t¹i trong mét thêi gian h¹n chÕ, nh−ng còng b¶o vÖ gia sóc non trong vµi th¸ng ®Çu cho tíi khi hÖ thèng miÔn dÞch riªng cña con non ph¸t triÓn. Gia sóc míi ®Î nhËn phÇn lín kh¸ng thÓ cña con mÑ qua s÷a ®Çu, v× vËy con con bó ®−îc s÷a mÑ trong vµi giê ®Çu sau khi ®Î lµ ®iÒu kiÖn sèng cßn, bëi v× s÷a ®Çu giµu kh¸ng thÓ sÏ chuyÓn thµnh s÷a th−êng kho¶ng 1 ngµy sau ®ã. TiÕp thu kh¸ng thÓ cña mÑ ®Ó b¶o vÖ t¹m thêi ®−îc gäi lµ miÔn dÞch thô ®éng. Nguyªn t¾c cña miÔn dÞch thô ®éng cßn cã thÓ dïng ®Ó b¶o vÖ ®éng vËt trong c¸c tr−êng hîp kh¸c. Khi tiªm ®éng vËt mÉn c¶m víi liÒu t¨ng dÇn sinh vËt g©y bÖnh hay ®éc tè, ®éng vËt ®ã ph¸t triÓn mét l−îng lín kh¸ng thÓ trong huyÕt thanh. HuyÕt thanh s¶n xuÊt b»ng c¸ch nµy gäi lµ kh¸ng huyÕt thanh hay huyÕt thanh tèi miÔn dÞch vµ th−êng ®−îc s¶n xuÊt trªn thá. Tiªm kh¸ng huyÕt thanh cho miÔn dÞch ngay nh−ng t¹m thêi trong mét vµi tuÇn chèng l¹i sinh vËt hay ®éc tèliªn quan Cã thÓ dïng kh¸ng huyÕt thanh ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh ®ang x¶y ra hoÆc ®Ó b¶o vÖ ®éng vËt khoÎ tiÕp xóc víi bÖnh, vÝ dô c¸c bÖnh DÞch t¶ lîn, NhiÔm ®éc m¸u tõ ruét do Clostridium, Uèn v¸n.. Tuy nhiªn, s¶n xuÊt huyÕt thanh tèi miÔn dÞch rÊt ®¾t, ngµy nay chóng Ýt sö dông trong ch¨m sãc søc khoÎ th−êng k× cho gia sóc. 3. C¸c biÖn ph¸p cÇn thiÕt khi x¶y ra bÖnh Ngay c¶ víi nh÷ng tiªu chuÈn qu¶n lý gia sóc vµ vÖ sinh cao nhÊt, c¸c æ dÞch bÖnh vÉn xÈy ra, vµ mét lÇn n÷a cã thÓ ¸p dông mét sè nguyªn t¾c th«ng th−êng ®Ó gi¶m tèi ®a c¸c æ dÞch. Tr−íc hÕt, quan träng lµ x¸c ®Þnh bÖnh lµ bÖnh nhiÔm trïng hay kh«ng, vµ nh÷ng h−íng dÉn ë cuèi Ch−¬ng 1 sÏ gióp ta trong vÊn ®Ò nµy. NÕu bÖnh biÓu hiÖn lµ bÖnh nhiÔm trïng, b»ng mäi kh¶ n¨ng, ph¶i t¸ch con èm khái con khoÎ, vµ tr¸nh dïng chung m¸ng ¨n dông cô.v.v.. NÕu cã kh¶ n¨ng bÖnh do ruåi truyÒn, ph¶i c¸ch ly con èm cµng xa cµng tèt. Ph¶i xem xÐt diÖt ruåi quanh nh÷ng con èm. Ch−¬ng 12 m« t¶ ph−¬ng ph¸p diÖt ruåi cã thÓ ¸p dông. 140 3.1. Hé lý gia sóc èm Kh«ng kÓ lµ bÖnh nhiÔm trïng hay kh«ng, con vËt èm sÏ Ýt bÞ stress h¬n nÕu ®−îc c¸ch ly nhÑ nhµng khá