Sâu bênh hại cây rừng đô thị - Bài mở đầu

S©u bÖnh c©y rõng ®« thÞ PhÇn BÖnh c©y Bµi më ®Çu Th«ng qua s¶n xuÊt vµ cuéc sèng hµng ngµy, l©m nghiÖp ®« thÞ ngµy cµng ®­îc x· héi quan t©m vµ lµ mét néi dung quan träng cña l©m nghiÖp , lµ vÊn ®Ò sinh th¸i ®« thÞ vµ lµ môc tiªu vµ ph­¬ng thøc kinh doanh cña ng­êi d©n ®« thÞ. Môc tiªu chñ yÕu cña l©m nghiÖp ®« thÞ lµ tho¶ m·n c¸c nhu cÇu vÒ hiÖu Ých sinh th¸i, x· héi bao gåm c¸c yªu cÇu vÒ x· héi, v¨n hãa, søc kháe con ng­êi, m«i tr­êng sinh th¸i. V× vËy trong quy ho¹ch ®« thÞ cÇn chó ý ®Õn: (1) Gi¸ trÞ c¶nh quan cña rõng (2) Gi¸ trÞ b¶o ®¶m vÖ sinh c«ng céng cña rõng (3) Gi¸ trÞ c©n b»ng sinh th¸i (4) Gi¸ trÞ ®Æc s¾c v¨n hãa lÞch sö ®« thÞ. L©m nghiÖp ®« thÞ quy ®Õn cïng lµ nÒn l©m nghiÖp phôc vô cho d©n thµnh phè. L©m nghiÖp ®« thÞ thÕ kû 21 sÏ ph¸t huy t¸c dông quan träng trong viÖc c¶i thiÖn m«i tr­êng sinh th¸i n©ng cao chÊt l­îng cuéc sèng c­ d©n thµnh phè. Rõng thµnh phè bao gåm c©y gç, c©y bôi mäc trong thµnh phè vµ ngo¹i « kÓ c¶ rõng ®åi nói vµ rõng ®ång b»ng. Rõng ®« thÞ lµm nhiÖm vô phßng chèng c¸t bôi, ®iÒu tiÕt khÝ hËu, b¶o vÖ nguån n­íc, chèng xãi mßn, gi¶m thiªn tai. Bôi khÝ ®éc thµnh phè ®· g©y biÕt bao lo toan cho ng­êi d©n mµ c©y xanh thµnh phè cã thÓ lµm c©y chØ thÞ ®Ó x¸c ®Þnh ®é ®éc h¹i ®ã. Trong bôi cã rÊt nhiÒu vi khuÈn g©y bÖnh, c¸c nhµ m¸y th¶i ra c¸c khÝ ®éc nh­ CO,SO2,FH,Cl g©y cho con ng­êi nh÷ng c¶m gi¸c khã chÞu g©y gi¶m thÞ lùc, ®au ®Çu, ®au ngùc g©y ra c¸c bÖnh tª phï phæi. C©y xanh thµnh phè cã thÓ lµm gi¶m tiÕng ån, xö lý n­íc bÈn, c©y xanh cßn cã thÓ lµm ®Ñp thµnh phè víi nh÷ng c©y ®a thÕ, ®a mµu ®¸nh vì bé mÆt cøng r¾n c¸c vËt kiÕn tróc xi m¨ng, c©y xanh cã thÎ diÖt khuÈn g©y bÖnh. C©y xanh còng mang l¹i nh÷ng hiÖu Ých kinh tÕ rÊt cao vÒ ®Æc s¶n rõng, thu nhËp c«ng viªn, c¸c lo¹i ph¹t vÒ m«i tr­êng... Do mËt ®é d©n c­ thµnh phè ngµy cµng cao sù khai th¸c qóa møc c©y rõng g©y ra nh÷ng trë ng¹i lín cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng.Bªn c¹nh ®ã do quy m« thµnh phè cµng më réng thiÕu quy ho¹ch mÊt trËt tù ®· g©y ra sù lÊn chiÕm ®Êt rõng, ph¸ ho¹i m«i tr­êng,g©y ra ¶nh h­ëng lín ®Õn giao th«ng vµ x©y dùng ®« thÞ. Víi nh÷ng t¸c ®éng nh­ vËy rõng ®« thÞ ®· bÞ mét sè bÖnh h¹i ¶nh h­ëng ®Õn m«i tr­êng sinh th¸i, ®Õn c¶nh quan vµ ®Õn thu nhËp vÒ kinh tÕ cña ng­êi d©n ®« thÞ. BÖnh c©y dïng cho chuyªn ngµnh l©m nghiÖp ®« thÞ hay bÖnh c©y rõng ®« thÞ lµ mét ph©n nh¸nh quan träng cña khoa häc bÖnh lý thùc vËt lµ m«n c¬ së chuyªn m«n nghiªn cøu triÖu chøng bÖnh, nguyªn nh©n ph¸t sinh bÖnh, quy luËt dÞch bÖnh, dù tÝnh dù b¸o, nguyªn lý vµ biÖn ph¸p phßng trõ c¸c bÖnh c©y trång trong thµnh phè vµ ngo¹i « bao gåm: c©y chèng « nhiÔm m«i tr­êng nh­ th«ng, b¹ch ®µn, keo, phi lao, long n·o...; c©y ¨n qu¶ nh­ cam, quýt, mÝt, xoµi, chuèi..;c©y c¶nh nh­ s¬n trµ, nguyÖt quÕ, h¶i ®­êng, ph­îng vÜ, liÔu, quÊt... Còng nh­ con ng­êi c©y xanh ®« thÞ trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh ph¸t triÓn gÆp rÊt nhiÒu bÖnh h¹i. Nh÷ng bÖnh ®ã kh«ng chØ ¶nh h­ëng ®Õn s¶n l­îng c©y trång , ®iÒu quan träng lµ ¶nh h­ëng ®Õn chÊt l­îng c©y trång tõ ®ã ¶nh h­ëng ®Õn mËu dÞch quèc tÕ vµ xuÊt khÈu; nÕu ph­¬ng ph¸p phßng trõ kh«ng tháa ®¸ng sÏ g©y ra ®éc h¹i cho con ng­êi, lµm « nhiÔm m«i tr­êng. Cho nªn cÇn coi träng nh÷ng t¸c h¹i ®ã. C¨n cø nh÷ng thèng kª cña c¸c chuyªn gia bÖnh c©y, trªn thÕ giíi s¶n l­îng rau trong ®« thÞ do s©u bÖnh ®· lµm mÊt 27,7%, trong ®ã tæn thÊt do bÖnh c©y lµ 10,1%, s©u h¹i lµ 8,7%, cã d¹i 8,9%.§ã lµ ch­a kÓ ®Õn tæn thÊt khoai t©y 32,3%, bÖnh h¹i mÊt 21,8%, s©u h¹i 6,5%, cã d¹i 4%; s¶n l­îng c©y ¨n qu¶ tæn thÊt 28%, trong ®ã bÖnh h¹i lµm mÊt 16,4%. Râ rµng nhiÖm vô phßng trõ bÖnh h¹i c©y trång ®« thÞ nÆng nÒ h¬n phßng trõ c¸c t¸c h¹i kh¸c. LÞch sö cßn ghi chÐp l¹i, bÖnh h¹i khoai t©y ë Ireland ®· lµm chÕt mÊy tr¨m ngµn ng­êi, mét triÖu r­ëi ng­êi kh«ng cã nhµ ë. DÞch bÖnh mèc s­¬ng nho thËp kû 70-80 cña thÕ kû 19 ®· g©y ra tæn thÊt lín cho nÒn kinh tÕ thÕ giíi. Do gièng c©y trång cµng nhiÒu ®Æc tÝnh sinh vËt häc còng rÊt kh¸c nhau, yªu cÇu biÖn ph¸p kü thuËt rÊt cao, m«i tr­êng sinh th¸i cµng phøc t¹p khã n¾m v÷ng ®­îc quy luËt ph¸t sinh ph¸t triÓn bÖnh, c«ng t¸c phßng trõ cµng gÆp nhiÒu khã kh¨n. C©y c¶nh thµnh phè ®ßi hái ph¶i canh t¸c tû mû, cµng lµm cho c©y tiÕp xóc nhiÒu víi con ng­êi t¨ng thªm kh¶ n¨ng lan truyÒn bÖnh, cho nªn yªu cÇu ng­êi s¶n xuÊt ph¶i cã nh÷ng kiÕn thøc vÒ bÖnh c©y ®Ó tr¸nh bÖnh l©y lan do con ng­êi g©y ra. ViÖc cung cÊp c©y con vµ h¹t gièng cµng nhiÒu ®· mang l¹i nh÷ng lîi Ých kinh tÕ nhÊt ®Þnh , nh­ng còng mang theo nh÷ng c©y chñ vµ m«i tr­êng sinh th¸i cho vËt g©y bÖnh qua ®«ng, ngñ nghØ lµm cho ta khã c¾t ®øt con ®­êng l©y lan bÖnh. MÆt kh¸c con ng­êi yªu cÇu rau t­¬i s¹ch nªn h¹n chÕ hoÆc cÊm dïng thuèc trõ s©u bÖnh cã ®é ®éc cao. C©y hoa vµ c¶nh lµ t­îng tr­ng cña t×nh h÷u nghÞ vµ c¸i ®Ñp ®· trë thµnh mét bé phËn kh«ng thÓ thiÕu ®­îc trong cuéc sèng cña mäi ng­êi. Nh­ng c©y hoa vµ c©y c¶nh ®i ®Õn mäi nhµ vµ còng trë thµnh “ sø gi¶” cña bÖnh h¹i, d­íi sù che chë cña c¸i ®Ñp bÒ ngoµi, hiªn t¹i, còng mang ®Õn c¸i “ qu¸i ¸c” bªn trong vµ t­¬ng lai. Con ®­êng l©y lan bÖnh sÏ cµng t¨ng lªn. Cho nªn khi häc m«n bÖnh c©y ®« thÞ cÇn ph¶i n¾m v÷ng ®Æc ®iÓm cña c©y ®« thÞ, b¶o vÖ hoÆc lµm gi¶m sù x©m nhiÔm cña bÖnh cung cÊp nh÷ng c©y xanh vµ m«i tr­êng ®Ñp lµ tr¸ch nhiÖm cña ng­êi lµm c«ng t¸c bÖnh c©y vµ còng lµ môc ®Ých häc tËp cña chóng ta BÖnh c©y lµ m«n khoa häc øng dông lÊy c©y lµm ®èi t­îng b¶o vÖ lÊy mèi quan hÖ vËt g©y bÖnh- c©y chñ- m«i tr­êng lµm c¬ së lÊy viÖc nghiªn cøu quy luËt ph¸t sinh ph¸t triÓn bÖnh tõ ®ã thiÕt lËp biÖn ph¸p phßng trõ cã hiÖu qu¶ kinh tÕ lµm môc ®Ých. Néi dung nghiªn cøu bÖnh c©y bao gåm: B¶n chÊt vµ ho¹t ®éng vËt g©y bÖnh B¶n chÊt vµ ho¹t ®éng cña c©y bÞ bÖnh Mèi quan hÖ gi÷a c©y chñ vµ vËt g©y bÖnh Mèi quan hÖ gi÷a bÖnh víi c¸c nh©n tè m«i tr­êng C¨n cø vµo nh÷ng kÕt qña nghiªn cøu ®ã nªu ra quy luËt ph¸t sinh ph¸t triÓn cña bÖnh vµ thiÕt kÕ biÖn ph¸p phßng trõ cã hiÖu qña kinh tÕ. BÖnh c©y ®« thÞ cã quan hÖ chÆt chÏ víi c¸c m«n häc thùc vËt häc, ®éng vËt häc, vi sinh vËt häc. Néi dung cô thÓ bÖnh c©y liªn quan víi c¸c m«n: NÊm häc, Vi khuÈn häc, Virus häc, TuyÕn trïng häc, Kü thuËt hiÓn vi, Ph©n lo¹i thùc vËt, Sinh lý sinh ho¸ thùc vËt, Sinh häc tÕ bµo, Gi¶i phÉu, Sinh häc ph©n tö; KhÝ t­îng häc, §Êt rõng, Sinh th¸i häc, Trång rõng, Thèng kª sinh häc, B¶o vÖ ho¸ häc, D­îc lý häc. BÖnh c©y cßn lµ ph©n nh¸nh cña y häc; cho nªn bÖnh c©y kh«ng chØ lµ b¶o vÖ c©y mµ cßn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn khoa häc sinh vËt, khai ph¸ nh÷ng bÝ mËt cña hiÖn t­îng sèng. Ch­¬ng I Kh¸i qu¸t vÒ bÖnh c©y 1.1. ThÕ nµo lµ bÖnh c©y Tuy con ng­êi ®· tr¶i qua hiÖn t­îng qu¸ tr×nh bÖnh, nh­ng ®Þnh nghÜa thÕ nµo lµ bÖnh l¹i do h¹n chÕ cña nhËn thøc con ng­êi vµ møc ®é ph¸t triÓn khoa häc c«ng nghÖ. §Þnh nghÜa bÖnh c©y (Plant disease) còng ph¶i tr¶i qua rÊt nhiÒu lÇn thay ®æi. §Þnh nghÜa ®Çu tiªn lµ thùc vËt do ¶nh h­ëng l©u dµi cña sinh vËt g©y bÖnh hoÆc m«i tr­êng kh«ng thuËn lîi, c­êng ®é ¶nh h­ëng ®ã v­ît qu¸ møc ®é chÞu ®ùng lµm cho chøc n¨ng sinh lý b×nh th­êng cña thùc vËt bÞ ¶nh h­ìng nghiªm träng. BiÓu hiÖn sinh lý vµ bªn ngoµi kh¸c th­êng. Nh÷ng c©y cã tr¹ng th¸i kh¸c th­êng ®ã lµ nh÷ng c©y bÖnh. §Þnh nghÜa nµy nãi râ nguyªn nh©n g©y bÖnh lµ sinh vËt vµ m«i tr­êng kh«ng thuËn lîi; thø hai nãi râ mét qu¸ tr×nh ¶nh h­ëng chøc n¨ng sinh lý; ba lµ kÕt qu¶ bÖnh c©y lµ biÓu hiÖn bªn ngoµi kh«ng b×nh th­êng. Víi ®Þnh nghÜa bao hµm 3 phÇn, vÒ c¬ b¶n ®­îc nhiÒu nhµ bÖnh c©y c«ng nhËn. Nh­ng ®Þnh nghÜa nµy vÉn cã thiÕu sãt lµ chØ nãi nguyªn nh©n sinh vËt vµ m«i tr­êng kh«ng thuËn lîi. Nh÷ng bÖnh do c¸c nh©n tè di truyÒn l¹i kh«ng ®Ò cËp ®Õn. N¨m 1992 nhiÒu nhµ bÖnh c©y ®· tæng kÕt vµ bæ sung söa ®æi ®Þnh nghÜa vµ cho r»ng: BÖnh c©y lµ hËu qu¶ g©y ra do sù can thiÖp ®Õn chøc n¨ng sinh lý thùc vËt. §Þnh nghÜa nµy bao hµm c¶ nguyªn nh©n, qu¸ tr×nh bÖnh vµ t¸c h¹i cña bÖnh, ®Ó tr¸nh ®Þnh nghÜa cô thÓ qu¸, thiÕu tÝnh kh¸i qu¸t. ViÖc lý gi¶i bÖnh c©y cßn cã 2 quan ®iÓm kh¸c nhau, mét lo¹i theo quan ®iÓm sinh vËt, mét lo¹i theo quan ®iÓm kinh tÕ. Quan ®iÓm sinh häc cho r»ng, c©y cã bÞ bÖnh hay kh«ng ph¶i xem b¶n th©n c©y ®ã cã lµm thay ®æi chøc n¨ng sinh lý hay kh«ng. Quan ®iÓm kinh tÕ l¹i cho r»ng thùc vËt cã bÞ bÖnh hay kh«ng ph¶i xem gi¸ trÞ kinh tÕ cã bÞ tæn thÊt hay kh«ng. VÝ dô nh­ vi khuÈn nèt sÇn c©y hä ®Ëu, NÊm céng sinh víi c©y gç b¾p c¶i do cã nÊm phÊn ®en x©m nhiÔm mµ lµm cho gèc ph×nh to lªn vµ trë thµnh mãn ¨n ngon; gi¸ ®Ëu do thiÕu ¸nh s¸ng mµ cho gi¸ non h¬n, ¨n ngon h¬n. Nh­ vËy gi¸ trÞ kinh tÕ l¹i t¨ng lªn. C©y bÞ bÖnh cã ph¶i phßng trõ hay kh«ng hoµn toµn cã thÓ xÐt gi¸ trÞ kinh tÕ. Nh­ vËy ®Þnh nghÜa bÖnh c©y ph¶i phèi hîp hai quan ®iÓm trªn víi nhau. BÖnh c©y lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng cña nguyªn nh©n g©y bÖnh lµm thay ®æi chøc n¨ng sinh lý vµ h×nh th¸i c©y bÖnh g©y ¶nh h­ëng ®Õn gi¸ trÞ kinh tÕ. 1.2. Nguyªn nh©n g©y bÖnh. Nguyªn nh©n g©y bÖnh ( cause of disease) lµ nh÷ng nh©n tè chñ yÕu t¸c ®éng trùc tiÕp trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh. Cßn nh÷ng nh©n tè xóc tiÕn hoÆc lµm kÐo sù ph¸t sinh ph¸t triÓn cña bÖnh chØ lµ nh÷ng nh©n tè kÐo theo hoÆc ®iÒu kiÖn ph¸t bÖnh. Nguyªn nh©n g©y bÖnh c©y cã rÊt nhiÒu, c¨n cø vµo tÝnh chÊt cã thÓ chia ra nh©n tè sinh vËt vµ nh©n tè phi sinh vËt. 1.2.1. Nguyªn nh©n g©y bÖnh do sinh vËt. Nguyªn nh©n g©y bÖnh do sinh vËt ®­îc gäi lµ vËt g©y bÖnh ( pathogen). Do tËp tÝnh ký sinh cña vËt trong c©y hoÆc trªn c©y, ng­êi ta cßn gäi lµ vËt ký sinh (parasite). Nh÷ng c©y bÞ bÖnh ®­îc gäi lµ c©y chñ ( host). VËt g©y bÖnh cã rÊt nhiÒu loµi, chóng bao gåm: nÊm (fungi) vi khuÈn ( bacteria) virus ( vËt ®éc) lo¹i gièng nh­ virus (viroid) phytoplasma( tr­íc ®©y gäi lµ Mycoplasma –like organisms, MLO) tuyÕn trïng hay giun trßn ( nematode), c©y ký sinh ( parasitic plant). HÇu hÕt chóng cã c¸ thÓ rÊt nhá, ®Æc tr­ng h×nh th¸i rÊt kh¸c nhau. VËt g©y bÖnh vµ vËt ký sinh còng cã chç kh¸c nhau, còng cã vËt ký sinh nh­ng kh«ng g©y bÖnh nh­ vi khuÈn céng sinh, nÊm céng sinh, trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ chóng lËp quan hÖ céng sinh víi nhau thÝch øng víi nhau, hç trî lÉn nhau. Lîi dông ®Æc tÝnh nµy viÖc øng dông nÊm rÔ céng sinh ®· trë thµnh biÖn ph¸p phßng trõ bÖnh c©y b»ng sinh häc vµ khèng chÕ sinh th¸i. VËt g©y bÖnh cßn bao gåm c¶ nh©n tè di truyÒn kh«ng b×nh th­êng mang l¹i sù ph¸t dôc kh«ng ®ñ cña h¹t gièng thÓ hiÖn sù biÕn ®æi di truyÒn gäi lµ sù biÕn ®æi bÖnh sinh lý, nh­ bÖnh tr¾ng l¸ c©y con. Chóng kh«ng liªn quan g× ®Õn ®iÒu kiÖn m«i tr­êng, còng kh«ng cã sù tham gia cña sinh vËt ngo¹i lai. Nh÷ng bÖnh di truyÒn nµy lµ do b¶n th©n c©y kh¸c th­êng vµ ®­îc thuéc vÒ bÖnh kh«ng l©y cña nguyªn nh©n sinh vËt. 1.2.2. §iÒu kiÖn m«i tr­êng kh«ng thuËn lîi §iÒu kiÖn m«i tr­êng kh«ng thuËn lîi g©y ra bÖnh c©y bao gåm c¸c nh©n tè vËt lý vµ ho¸ häc. Nh©n tè vËt lý l¹i bao gåm sù biÕn ®æi nhiÖt ®é, ®é Èm, ¸nh s¸ng; nh©n tè ho¸ häc bao gåm thiÕu hoÆc thõa dinh d­ìng, « nhiÔm kh«ng khÝ, chÊt ®éc ho¸ häc... C¸c loµi c©y kh¸c nhau ®Òu cã nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr­êng sinh tr­ëng ph¸t triÓn thÝch hîp nhÊt, yªu cÇu nh©n tè khÝ hËu còng cã sù sai kh¸c nhau rÊt lín. Nãi chung nÕu v­ît qu¸ ph¹m vi thÝch øng c©y sÏ bÞ bÖnh. VÝ dô khi nhiÖt ®é cao qu¸, ¸nh s¸ng m¹nh qu¸ sÏ dÉn ®Õn bÖnh kh« loÐt qu¶, ®é Èm thÊp qóa sÏ dÉn ®Õn bÖnh kh« l¸, ¸nh s¸ng yÕu qu¸ sÏ dÉn ®Õn bÖnh vµng l¸, mäc cao vèng. Do c¸c loµi c©y h­íng ®Õn n¨ng xuÊt cao cÇn ph¶i qu¶n lý chÆt chÏ cña kü thuËt, m«i tr­êng sinh tr­ëng lu«n lu«n kh¸c víi m«i tr­êng sinh th¸i tù nhiªn, sù biÕn ®æi c¸c nh©n tè vËt lý vµ vÊn ®Ò dinh d­ìng ngµy cµng gay g¾t. NÕu dinh d­ìng qu¸ nhiÒu sÏ ¶nh h­ëng ®Õn kh¶ n¨ng hÊp thu vµ lîi dông dinh d­ìng. 1.3. Tam gi¸c bÖnh c©y ChØ cã vËt g©y bÖnh vµ c©y chñ kh«ng nhÊt thiÕt ph¸t sinh bÖnh, sù ph¸t sinh bÖnh ph¶i cã sù g¨n bã 3 ®iÒu kiÖn vËt g©y bÖnh, c©y chñ vµ ®iÒu kiÖn m«i tr­êng. Nã còng gièng nh­ träng tµi cña cuéc thi ®Êu gi÷· vËt g©y bÖnh vµ c©y chñ. VËt g©y bÖnh cµng m¹nh bÖnh cµng nÆng, c©y chñ m¹nh bÖnh sÏ cµng nhÑ; m«i tr­êng cµng cã lîi cho vËt g©y bÖnh bÖnh cµng nÆng, m«i tr­êng cã lîi cho c©y chñ bÖnh sÏ cµng nhÑ. Ba ®iÒu kiÖn trªn trong hÖ thèng bÖnh c©y, dùa vµo nhau, kh«ng thÓ thiÕu mét . BÊt kú mét sù biÕn ®æi nµo ®Òu ¶nh h­ìng ®Õn 2 nh©n tè kh¸c. Chóng ®­îc thÓ hiÖn trªn s¬ ®å h×nh tam gi¸c, gäi lµ tam gi¸c bÖnh c©y. M«i tr­êng C©y chñ VËt g©y bÖnh Tõ ®ã ta cã thÓ nhËn thÊy r»ng, ®iÒu kiÖn m«i tr­êng kh«ng chØ lµ nguyªn nh©n ph¸t sinh bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm ®ång thêi lµ nh©n tè quan träng trong viÖc g©y ra bÖnh truyÒn nhiÔm gi¶m bít bÖnh kh«ng truyÒn sÏ lµm gi¶m tÝnh ®Ò kh¸ng cña c©y chñ, xóc tiÕn sù ph¸t sinh bÖnh truyÒn nhiÔm. C¶ hai cïng xóc tiÕn lÉn nhau lµm cho bÖnh gia t¨ng. 1.4.Ph©n lo¹i bÖnh c©y Ph©n lo¹i bÖnh c©y th­êng cã mÊy hÖ thèng, mçi hÖ thèng ®Òu cã ­u khuyÕt ®iÓm Dùa vµo lo¹i vËt g©y bÖnh ®Ó ph©n chia chóng ®­îc chai ra bÖnh truyÒn nhiÔm (infectious disease) vµ bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm ( noninfectious disease). Trong bÖnh truyÒn nhiÔm cã cã bÖnh do nÊm, bÖnh do vi khuÈn, bÖnh do tuyÕn trïng, ..nÕu ph©n chia n÷a th× trong bÖnh nÊm l¹i chia ra bÖnh mèc s­¬ng, bÖnh phÊn tr¾ng. ¦u ®iÓm cña c¸ch ph©n chia nµy lµ mçi mét lo¹i bÖnh do chóng g©y ra cã chung mét ®Æc tr­ng nªn cã chung nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ quy luËt ph¸t sinh ph¸t triÓn vµ phßng trõ. D­a vµo c©y chñ ®Ó ph©n läai.ng­êi ta cã thÓ chia ra bÖnh c©y ®ång ruéng, bÖnh c©y ¨n qu¶, bÖnh h¹i rau, bÖnh c©y c¶nh, bÖnh c©y rõng...Trong bÖnh c©y ®ång ruéng l¹i chia ra bÖnh h¹i rau hä cµ, bÖnh hä hoa ch÷ thËp.BÖnh c©y rõng l¹i chia ra bÖnh h¹i th«ng, bÖnh h¹i b¹ch ®µn... Ph­¬ng ph¸p ph©n lo¹i nµy gióp ta t×m hiÓu trªn mçi mét loµi c©y chñ cã c¸c lo¹i bÖnh h¹i ®Ó cã thÓ xem xÐt c¸c ph­¬ng ph¸p phßng trõ tæng hîp. Dùa vµo ph­¬ng thøc l©y lan ®Ó ph©n lo¹i bÖnh c©y cã thÓ chia ra bÖnh l©y kh«ng khÝ, bÖnh l©y qua ®Êt, bÖnh l©y nhê c«n trïng, bÖnh l©y qua c©y con...¦u ®iÓm cña nã lµ dùa vµo c¸c ph­¬ng thøc l©y lan mµ xem xÐt c¸c ph­¬ng ph¸p phßng trõ kh¸c nhau. Dùa vµo c¸c c¬ quan bÞ bÖnh mµ chia ra bÖnh h¹i l¸, bÖnh h¹i th©n cµnh, bÖnh h¹i rÔ. C¸c c¬ quan cñ c©y cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kÕt cÊu vµ chøc n¨ng kh¸c nhau, c¸c lo¹i bÖnh h¹i còng kh¸c nhau, ®Æc ®iÓm vÒ quy luËt ph¸t triÓn vµ phßng trõ còng kh¸c nhau. Ngoµi ra ng­êi ta cßn chia theo c¸c thêi kú ph¸t dôc kh¸c nhau, dùa vµo tèc ®é ph¸t dÞch vµ tÝnh quan träng cña bÖnh mµ ph©n chia. Trong thùc tÕ mät lo¹i bÖnh lu«n lu«n cã nh÷ng ®Æc ®iÓm trong c¸c hÖ thèng ph©n lo¹i cã thÓ tæng hîp c¸c lo¹i trªn ®Ó ®Æt tªn vÝ dô bÖnh ®èm l¸ b¹ch ®µn thuéc vÒ bÖnh h¹i l¸ l©y lan nhê giã, bÖnh thèi cæ rÔ c©y th«ng thuéc vÒ bÖnh h¹i rÔ l©y lan trong ®Êt... 1.4. TriÖu chøng bÖnh c©y TriÖu chøng (symptom) lµ biÓu hiÖn kh«ng b×nh th­êng cña c©y sau khi bÞ bÖnh; trong ®ã nh÷ng biÓu hiÖn kh«ng b×nh th­êng cña b¶n th©n c©y chñ ®­îc gäi lµ tr¹ng th¸i bÖnh, ®Æc tr­ng cña vËt g©y bÖnh trªn bé phËn bÞ bÖnh ®­îc gäi lµ ®Æc tr­ng bÖnh. BÖnh ph¸t sinh c©y ph¶i cã qu¸ tr×nh biÕn ®æi . Dï lµ bÖnh truyÒn nhiÔm hay bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm tr­íc hÕt bé phËn bÞ bÖnh ph¸t sinh biÕn ®æi vÒ ho¹t ®éng sinh lý mµ m¾t th­êng kh«ng nh×n th¸y ®­îc, sau ®ã tÕ bµo vµ m« cña c¸c bé phËn bÞ bÖnh cã sù biÕn ®æi cuèi cïng dÉn ®Õn sù thay ®æi vÒ h×nh th¸i bªn ngoµi m¾t th­êng nh×n thÊy ®­îc. Cho nªn, triÖu chøng cña bÖnh c©y lµ kÕt qu¶ cña mét lo¹t biÕn ®æi bÖnh lý kh¸ phøc t¹p. 1.4.1. Tr¹ng th¸i bÖnh Tr¹ng th¸i bÖnh c©y bao gåm 5 lo¹i: biÕn mµu, chÕt thèi, thèi r÷a, kh« hÐo, biÕn d¹ng ( H×nh 1.1) 1.4.1.1. BiÕn mµu ( discolor) Sau khi bÞ bÖnh mét bé phËn hoÆc c¶ c©y mÊt ®i mµu s¾c b×nh th­êng cña nã ®­îc gäi lµ biÕn mµu. Nguyªn nh©n cña biÕn mµu lµ do chÊt diÖp lôc hoÆc thÓ diÖp lôc bÞ øc chÕ vµ ph¸ ho¹i, tû lÖ chÊt mµu bÞ mÊt ®i. Tr¹ng th¸i biÕn mµu cã 2 h×nh thøc biÓu hiÖn. Mét biÓu hiÖn toµn c©y, tÊt c¶ l¸ hoÆc mét phÇn ®Òu biÕn mµu chñ yÕu cã mÊt mµu ( chlorosis) vµ vµng l¸ ( yellowing). MÊt mµu lµ do chÊt diÖp lôc bÞ gi¶m bít mµ biÕn thµnh mµu xanh nh¹t, khi l­îng chÊt diÖp lôc gi¶m ®Õn møc ®é nµo ®ã sÏ biÕn thµnh vµng l¸. Ngoµi ra cßn cã hiÖn t­îng l¸ biÕn mµu tÝm hÆc mµu ®á. Mét h×nh thøc kh¸c lµ kh«ng ph¶i c¶ l¸ biÕn mµu mµ chØ biÕn mµu kh«ng ®Òu trªn l¸ nh­ kh¶m l¸ (mosaic) lµ hiÖn t­îng h×nh thµnh c¸c ®èm ®Ëm nh¹t kh«ng ®Òu trªn l¸ xen kÏ nhau. Cã tr­êng hîp biÕn mµu theo g©n l¸ , hoÆc biÕn thµnh säc h×nh thoi ( streak) h×nh sîi ( stripe) hoÆc c¸c chÊm säc xen kÏ nhau ( striate). Nh÷ng bÖnh do virus g©y ra hoÆc bÖnh thiÕu dinh d­ìng th­êng cã c¸c hiÖn t­îng nµy. 1.4.1.2. Chªt thèi ( necrosis) TÕ bµo vµ m« c©y bÞ chÕt . Th«ng th­êng do vËt g©y bÖnh giÕt chÕt hoÆc g©y ®éc cho c©y hoÆc do c©y b¶o vÖ t¹o thµnh. Trªn l¸ bÖnh th­êng biÓu hiÖn ®èm l¸ hoÆc kh« l¸ (lesion). H×nh d¹ng kÝch th­íc, mµu s¾c cña ®èm th­êng kh«ng nh­ nhau, nh­ng th«ng th­êng cã c¸c v©n vßng hoÆc viÒn . C¸c ®èm bÖnh Èn trªn l¸ th­êng mÊt mµu xanh hoÆc biÕn mµu vÒ sau ®èm bÞ chÕt. Cã khi ®èm bÞ rông ®i t¹o nªn vÕt thñng gäi lµ thñng l¸ ( holospot) cã lóc trªn ®èm cã v©n vßng gäi lµ ®èm vßng ( ringspot). Còng cã khi l¸ bÖnh thÓ hiÖn mét ®èm säc d¹ng vßng ( ring line) hoÆc v©n sîi ( line pattern). HiÖn t­îng kh« l¸ ( leaf blight) lµ chÕt kh« trªn diÖn tÝch l¸ lín vµ th­êng ë mÐp l¸ hoÆc ®Ønh l¸ còng cã khi gäi lµ ch¸y l¸ ( leaf firing). Trªn l¸, qu¶, th©n, cµnh cßn cã hiÖn t­îng loÐt ( scab), c¸c ®èm thÓ hiÑn rÊt th« h×nh thµnh c¸c m« sÑo låi lªn vµ h×nh thµnh c¸c ®èm cã h×nh d¹ng kh¸c nhau. Cæ rÔ c©y con h×nh thµnh c¸c ®èm chÕt thèi g©y ra bÖnh ®æ non ( c©y con ®æ ë n¬i chÕt thèi, damping off) vµ chÕt ®øng ( c©y con chÕt kh« nh­ng kh«ng ®æ, seedling blight) . Trªn c©y gç cßn cã hiÖn t­îng kh« ngän bÖnh kh« dÇn xuèng d­íi råi lan réng xuèng ®Õn th©n c©y (die back). Th©n c©y ¨n qu¶ vµ c©y gç cßn cã tr¹ng th¸i loÐt ( canker) chñ yÕu lµ chÕt phÇn gç, vÕt bÖnh lâm xuèng xung quanh c¸c tÕ bµo mäc thªm vµ ho¸ bÇn ®Ó øc chÕ vÕt loÐt ®ã. 1.4.1.3. Thèi r÷a ( rot) M« c©y bÞ ph©n gi¶i vµ ph¸ ho¹i trªn diÖn tÝch lín. Do vËt g©y bÖnh tiÕt ra enzym ph©n gi¶i ph¸ h¹i c¸c m« bÖnh. RÔ , th©n, hoa , qu¶ th­êng bÞ thèi. M« chøa nhiÒu n­íc. Thèi r÷a vµ chÕt thèi cã lóc khã ph©n biÖt. Thèi r÷a lµ sù ph¸ ho¹i toµn bé m« tÕ bµo, nh­ng chÕt thèi Ýt nhiÒu vÉn gi÷u viÒn cña m«. Thèi r÷a ®­îc chia ra thèi kh« ( dry rot), thèi ­ít ( wet rot) vµ thèi mÒm ( soft rot). C¨n cø vµo bé phËn bÞ bÖnh mµ chai ra thèi rÔ, thèi gèc, thèi th©n, thãi cñ, thèi hoa. Ch¶y nhùa ( gummosis) còng t­¬ng tù nh­ thèi lµ tõ vÕt bÖnh ch¶y ra do tÕ bµo vµ m« bÞ ph©n gi¶i mµ ch¶y ra. 1.4.1.4. HÐo (wilt) C©y bÞ mÊt n­íc mµ lµm cho c©y hoÆc cµnh rñ xuèng. Chñ yÕu lµ do bé rÔ bÞ h¹i, sù hÊp thu vµ vËn chuyÓn n­íc khã kh¨n hoÆc do chÊt ®éc cña vËt g©y bÖnh tiÕt ra lµm cho c¸c èng dÉn bÞ t¾c l¹i. HiÖn t­îng hÐo rñ nµy kh«ng thÓ kh«i phôc. C¨n cø vµo bé phËn bÞ h¹i kh¸c nhau mµ cã thÓ hÐo cµnh hay hÐo c©y. Th«ng th­êng lµ hÐo c©y. hËu qu¶ cña hÐo c©y lµ lµm cho c©y chÕt kh«; vµ trong kú hÐo n­íc cø mÊt dÇn, c©y v·n gi÷ mµu xanh nªn ®­îc gäi lµ kh« xanh, nÕu kh«ng gi÷ mµu xanh th× gäi lµ hÐo kh« hoÆc hÐo vµng. 1.4.1.5. BiÕn d¹ng ( malformation) Do tÕ bµo ph©n chia vµ sinh tr­ëng kh«ng ®Òu hoÆc xóc tiÕn hoÆc øc chÕ lµ cho c©y cã nh÷ng biÕn ®æi h×nh th¸i kh¸c th­êng. BiÕn d¹ng do vËt g©y bÖnh tiÕt ra chÊt kÝch thÝch hoÆc do trao ®æi ch¸t kÝch thÝch trong c©y chñ mµ t¹o nªn. Th«ng th­êng c¶ c©y biÕn d¹ng cã mäc lïn ( stunt) vµ th¾t lïn ( dwarf). Mäc lïn lµ tÊt c¶ c¸c c¬ quan cña c©y ®Òu nhá theo tû lÖ so víi c©y b×nh th­êng nhá ®Ý rÊt nhiÒu lÇn. Cßn th¾t lïn lµ c©y kh«ng thÊp nh÷ng c¸c ®èt ng¾n l¹i. C¸c cµnh nh¸nh nhiÒu thªm ra ta gäi lµ mäc chïm hay chæi sÓ (witche’s broom). BiÕn d¹ng ë l¸ còng rÊt nhiÒu, th­êng thÊy nhÊt lµ mÆt l¸ kh«ng ph¼ng ®Òu gäi lµ nh¨n l¸ ( crinkle), l¸ cuèn l¹i gäi lµ xo¨n l¸ ( leaf roll) hoÆc cuèn l¸ ( leaf curl). Ngoµi ra rÔ, th©n, cµnh l¸, xuÊt hiÖn b­íu ( tumor) do vi khuÈn vµ tuyÕn trïng g©y ra. Th©n, cµnh vµ g©n l¸ h×nh thµnh c¸c m« låi lªn nh­ tua mùc. Mét sè hiÖn t­îng hoa biÕn thµnh l¸ ( phyllody) nghÜa lµ c¸c bé phËn cña hoa nh­ trµng hoa biÕn thµnh l¸ xanh . HÇu hÕt c¸c bÖnh biÕn d¹ng do virus, phytoplasma g©y ra. 1.4.2. §Æc tr­ng bÖnh §Æc tr­ng bÖnh ®­îc chia ra 5 lo¹i : 1.4.2.1. VËt d¹ng bét. VËt g©y bÖnh h×nh thµnh trùc tiÕp trªn bÒ mÆt c©y, d­íi biÓu b× hoÆc m« c©y vÒ sau nøt ra vµ ph¸t t¸n ra ngoµi. Chóng bao gåm bét gØ s¾t, bét tr¾ng, bét ®en vµ bét gØ tr¾ng. Bét gØ s¾t; míi ®Çu d­íi biÓu b× h×nh thµnh c¸c ®èm mµu vµng, n©u hoÆc n©u ®á, sau khi nøt ra h×nh thµnh bét mµu gØ s¾t. Nh­ bÖnh gØ s¾t tÕch, gØ s¾t keo, gØ s¾t tre, gØ s¾t s¾n d©y, gØ s¾t rau ®Ëu. Bét tr¾ng; mÆt trªn l¸ bÖnh h×nh thµnh bét tr¾ng, vÒ sau biÕn mµu sÉm h¬n nh­ bÖnh phÊn tr¾ng d­a, phÊn tr¾ng keo... Bét ®en; trªn vÕt bÖnh h×nh thµnh c¸c u, trong u cã nhiÒu bét ®en nh­ bÖnh phÊn ®en ng«, GØ tr¾ng; d­íi biÓu b× h×nh thµnh ®èm d¹ng bät, sau khi bät nøt ra h×nh thµnh bét tr¾ng nh­ bÖnh gØ tr¾ng c©y hoa thËp tù. 1.4.2.2. VËt d¹ng mèc Trªn bÒ mÆt c©y mäc lªn sîi nÊm, cuèng bµo tö vµ bµo tö mµu s¾c, chÊt, kÕt cÊu cña chóng rÊt kh¸c nhau cã thÓ chia ra: Mèc s­¬ng: tõ m¾t sau cña l¸ h×nh thµnh mèc x¸m tr¾ng ®Õn tÝm. Nh­ bÖnh mèc s­¬ng d­a, mèc s­¬ng khoai t©y, mèc s­ong cµ chua... Mèc b«ng; trªn bé phËn bÞ bÖnh cã vËt d¹ng s¬i b«ng xèp, mµu tr¾ng nhu mèc thèi qu¶ d­a, mèc thèi cµ chua... Mèc mµu; trªn bé phËn bÞ bÖnh h×nh thµnh d¹ng mèc cã mµu s¾c kh¸c nhau nh­ mèc, x¸m, mèc xanh, mèc ®á, mèc ®en. hµu hÕt chóng do nÊm bÊt tßan g©y ra, nh­ mèc xanh cam quýt, mèc x¸m cµ chua... 1.4.2.3. VËt d¹ng ®iÓm ( chÊm nhá) Trªn bé phËn bÞ bÖnh h×nh thµnh vËt d¹ng h¹t nhá cã h×nh d¹ng, mµu s¾c, kÝch th­íc kh«ng nh­ nhau. PhÇn lín chóng lµ nh÷ng vá tói, vá bµo tö, ®Üa bµo tö. Nh­ bÖnh loÐt th©n cµnh keo. BÖnh kh« x¸m l¸ th«ng, bÖnh r¬m l¸ th«ng... 1.4.2.4. VËt d¹ng h¹t (h¹ch) Trªn c©y bÖnh xuÊt hiÖn c¸c h¹t kÝch th­íc kh¸c nhau nhiÒu, cã h¹t b»ng h¹t c¶i, cã h¹t b»ng n¾m tay, th­êng lµ mµu n©u, hoÆc n©u ®en, nh­ bÖnh h¹ch nÊm c©y th«ng, h¹ch nÊm c©y rau, h¹ch nÊm c©y muång... 1.4.2.5. VËt d¹ng dÞch nhÇy BÖnh do vi khuÈn g©y ra th­êng cã hiÖn t­îng tiÕt ra c¸c dÞch nhÇy trªn vÕt bÖnh, khi trêi kh« th­êng cã mµng nøt ra. Nh­ bÖnh ®èm l¸ tre, ®èm l¸ d­a... Tr¹ng th¸i bÖnh vµ ®Æc tr­ng bÖnh lµ hai mÆt cña mét thÓ thèng nhÊt nhau, liªn hÖ nhau vµ kh¸c nhau. Mét sè bÖnh chØ cã tr¹ng th¸i mµ kh«ng cã ®Æc tr­ng nh­ bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm, bÖnh do virus. Nh­ng còng cã bÖnh thÓ hiÖn ®Æc tr­ng bÖnh nh­ng kh«ng thÓ hiÖn tr¹ng th¸i râ rÖt nh­ bÖnh phÊn tr¾ng, bÖnh bå hãng, rÊt l©u míi nhËn thÊy tr¹ng th¸i bÖnh thÓ hiÖn trªn c©y chñ. Còng cã bÖnh thÓ hiÖn tr¹ng th¸i bÖnh rÊt râ rÖt nh­ng ®Æc tr­ng bÖnh l¹i kh«ng râ nh­ c¸c bÖnh biÕn mµu, bÖnh biÕn d¹ng vµ phÇn lín nh÷ng bÖnh ph¸t sinh sím. 1.5. Nh÷ng biÕn ®æi triÖu chøng vµ øng dông trong chÈn ®o¸n bÖnh c©y NhËn bݪt ®­îc tr¹ng th¸i bÖnh vµ ®Æc tr­ng bÖnh lµ nh÷ng c¨n cø ®Ó nhËn biÕt vµ chuÈn ®o¸n bÖnh c©y. §èi víi nhiÒu bÖnh th­êng xuyªn gÆp ta cã thÓ nhËn biÕt th«ng qua triÖu chøng vµ cã thÓ tiÕn hµnh chØ ®¹o phßng trõ. Nh­ng ®èi víi nh÷ng bÖnh Ýt gÆp vµ biÕn ®æi nhiÒu cÇn ph¶i ph©n tÝch, ®èi chiÕu víi nh÷ng tµi liÖu vµ th«ng qua kÕt hîp víi viÖc kiÓm tra vËt g©y bÖnh ®Ó tiÕn hµnh chÈn ®o¸n. Vµ ®èi víi nh÷ng bÖnh míi cÇn ph¶i kÕt hîp viÖc gi¸m ®Þnh vËt g©y bÖnh, x¸c ®Þnh sù x©m nhiÔm ®Ó chÈn ®o¸n. Nh÷ng biÕn ®æi vÒ triÖu chøng th­êng biÓu hiÖn ë chç, kh¸c bÖnh nh­ng cïng triÖu chøng, cïng bÖnh nh­ng kh¸c triÖu chøng, Èn triÖu chøng.. C¸c vËt g©y bÖnh kh¸c nhau cã thÓ g©y ra nh÷ng tr¹ng th¸i bÖnh t­¬ng tù, nh­ bÖnh ®èm l¸ cã thÓ do virus, vi khuÈn, nÊm g©y ra. Nh÷ng bÖnh nh­ vËy ta cã thÓ dÔ dµng nhËn biÕt, nh­ng nh÷ng lßai nÊm nµo g©y ra bÖnh ®ã l¹i ph¶i biÕt ®­îc h×nh th¸i vËt g©y bÖnh th«ng qua quan s¸t d­íi kÝnh hiÓn vi. TÝnh phøc t¹p cña triÖu chøng bÖnh c©y cßn biÓu hiÖn ë sù biÕn ®æi nhiÒu lo¹i, trong nhiÒu tr­êng hîp mét loµi c©y trong ®×Òu kiÖn nhÊt ®Þnh sau khi bÞ bÖnh xuÊt hiÖn 1 lo¹i triÖu chøng, nh­ng nhiÒu bÖnh h¹i trong ®×Òu kiÖn biÕn ®æi cã thÓ trong c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau hoÆc trªn loµi c©y cã tÝnh chèng chÞu bÖnh kh¸c nhau sÏ xuÊt hiÖn nhiÒu lo¹i triÖu chøng. VÝ dô bÖnh kh¶m l¸ biÓu hiÖn kh¶m nh­ng ë gi÷a l¸ l¹i xuÊt hiÖn ®èm kh«. Mét loµi nÊm x©m nhiÔm trªn loµi c©y kh¸c nhau cã thÓ xuÊt hiÖn ®èm bÖnh cã mµu s¾c kh¸c nhau. Mét sè vËt g©y bÖnh trªn c©y chñ chØ g©y bÖnh nhÑ th©m chÝ kh«ng biÓu hiÖn triÖu chøng râ rÖt gäi lµ bÖnh tiÒm Èn ( latent infection) . Trong c©y bÖnh vÉn tån t¹i vËt g©y bÖnh sinh s¶n, x©m nhiÔm, sinh lý c©y cã sù thay ®æi nh­ng bÒ ngoµi kh«ng biÓu hiÖn triÖu chøng. Mét sè bÖnh triÖu chøng cã thÓ mÊt ®i, nhÊt lµ bÖnh virus khi gÆp nhiÖt ®é cao. HiÖn t­îng nµy gäi lµ tiÒm Èn triÖu chøng ( symptom latent). B¶n th©n triÖu chøng còng cã sù ph¸t triÓn, vÝ dô bÖnh phÊn tr¾ng chñ yÕu lµ xuÊt hiÖn bét mµu tr¾ng, sau ®ã biÕn thµnh mµu vµng, mµu n©u, cuèi cïng cã h¹t mµu ®en. BÖnh kh¶m l¸, hay bÖnh th¶m nhung v¶i, trªn l¸ giµ Ýt thÓ hiÖn triÖu chøng râ rÖt nh­ng trªn l¸ non l¹i lµm cho l¸ xo¨n l¹i. Cho nªn khi quan s¸t bÖnh h¹i ngoµi trêi cÇn chó ý ®Õn hÖ thèng vµ toµn diÖn. Trªn cïng mét c©y chñ nÕu cã hai hoÆc nhiÒu bÖnh cã thÓ xuÊt hiÖn nhiÒu triÖu chøng kh¸c nhau, gi÷a chóng kh«ng ¶nh h­ëng lÉn nhau; nh­ng trªn cïng mét c¬ quan xuÊt hiÖn nhiÒu triÖu chøng th­êng cã sù tranh chÊp nhau vµ sÏ cã 1 hoÆc vµi bÖnh ph¸t sinh nhÑ; còng cã thÓ xÈy ra hiÖn t­îng thó