Sáng kiến kinh nghiệm Một số biện pháp dạy nghĩa của từ và các hợp từ có quan hệ về ngữ nghĩa cho học sinh lớp 5

* Từ trái nghĩa: Từ trái nghĩa là những từ có nghĩa trái ngược nhau. Ví dụ : cao - thấp, phải – trái... 24 Việc đặt các từ trái nghĩa bên cạnh nhau có tác dụng làm nổi bật những sự vật, sự việc, hoạt động, trạng thái... đối lập nhau. Ví dụ : Cây cau thì cao còn cây lúa thì thấp. A.2. Cấu trúc nội dung bài học luyện tập về các lớp từ. Những bài Luyện từ và câu nói chung được cấu thành từ một tổ hợp bài tập được gọi là bài luyện tập. Các bài tập trong bài học thực hành này không phải được sắp đặt tùy ý mà phải theo một tổ chức, trật tự nhất định. Thường thì trong mỗi bài học Luyện tập về các lớp từ, các bài tập được sắp xếp theo trình tự nhiệm vụ như sau: a, Bài tập tự nhận diện. b, Bài tập phân loại. c, Bài tập đặt câu, viết đoạn, lựa chọn từ ngữ thích hợp để hoàn chỉnh đoạn văn. Như vậy hệ thống bài tập trong các bài luyện tập được biên soạn đúng theo cấu trúc bài tập ở mục III luyện tập của bài lí thuyết. Tuy nhiên các dạng nhỏ trong mỗi loại đa dạng hơn và yêu cầu được nâng cao hơn. Mặc dù nội dung bài học được chia làm hai kiểu: lí thuyết và thực hành nhưng hoạt động hướng dẫn học sinh học lí thuyết vẫn là hoạt động hướng dẫn học sinh thực hành làm bài tập. Phát huy tiềm năng ngôn ngữ của người bản ngữ trong học sinh, giáo viên hướng dẫn các em làm các bài tập để tìm ra dấu hiệu của khái niệm. Vì vậy, đề tài của tôi tập trung vào nhiệm vụ xây dựng hệ thống bài tập nhận diện và bài tập rèn kĩ năng sử dụng từ đồng nghĩa, trái nghĩa cho HS. B. Một số bài tập thực hành về từ đồng nghĩa, trái nghĩa, từ nhiều nghĩa. Như trong chương lí thuyết luận văn đã xác định rõ, đồng nghĩa có nhiều mức độ vì thế có các loại từ đồng nghĩa khác nhau. Từ trái nghĩa cũng vậy, có trái nghĩa đối nghịch phủ định, nhưng cũng có trái nghĩa không phủ định. Vì thế khi xây dựng hệ thống bài tập, luận văn cố gắng bao quát được các dạng, loại để học sinh có cái nhìn toàn diện về từ đồng nghĩa, trái nghĩa. Từ đó học sinh có vốn liếng phong phú về các lớp từ này, thuận tiện trong sử dụng hơn. Có thể chia các bài tập thực hành về từ đồng nghĩa và trái nghĩa thành các dạng sau: * Dạng 1 25 a, Bài tập nhận diện, phân loại từ đồng nghĩa, trái nghĩa. Dạng bài tập này lại có những kiểu nhỏ sau: - Bài tập tìm từ đồng nghĩa cùng đặc điểm cấu tạo.Thực chất đây là nhóm bài tập MRVT theo đặc điểm cấu tạo. Những bài tập này giúp học sinh hiểu rõ hơn về từ đồng nghĩa khi thực hiện các bài tập tìm các từ có tiếng đã cho hoặc dựa vào nghĩa của tiếng để phân loại các nhóm từ. Đó là các bài tập như: * Tìm các từ Có tiếng đỏ M : đỏ tươi Có tiếng vàng M : vàng óng * Đáp án: - (đỏ) đỏ au, đỏ tía, đỏ bầm, đỏ rực, đỏ chói.... - (vàng) vàng rực, vàng tươi, vàng ối, vàng khè..... Một trong những đặc điểm của loại bài tập này là các yếu tố cấu tạo từ được nêu trong bài tập là những yếu tố có khả năng tạo từ mạnh, nghĩa là từ những tiếng đã cho có thể tạo được rất nhiều từ khác. Giáo viên cần nắm được điều này để hướng dẫn học sinh tìm từ theo yêu cầu của bài tập. Đối với các từ tìm được trong ví dụ một, giáo viên cần lưu ý thêm để học sinh hiểu được đây là các từ đồng nghĩa khác nhau về sắc thái, khác nhau về phạm vi biểu vật. Đỏ rực, đỏ ối, đỏ lòm, đỏ lừ, đỏ tươi, đỏ bầm, đỏ tía, đỏ bừng.... mặc dù đều cùng chỉ màu đỏ, nhưng rõ ràng đỏ rực, khác đỏ lòm, đỏ bừng ở nét nghĩa. Đỏ rực nghĩa tỏa sáng ra xung quanh, đỏ lòm gây cảm giác khó chịu. b, Dạng bài tập tìm các từ đồng nghĩa với từ đã cho. Dạng 1 : Bài tập phân loại từ. Đây là những bài tập cho sẵn các từ, yêu cầu học sinh phân loại theo một căn cứ nào đó. Thực chất khi giải các bài tập này, học sinh làm tiếp tục công việc của bài tập tìm từ theo đặc điểm cấu tạo. Nghĩa là từ các từ cùng đặc điểm cấu tạo huy động được, các em phân hóa tiếp để tìm ra các từ đồng nghĩa với nhau hơn. Các bài tập phân loại từ có thể chia thành bài tập phân loại từ theo nhóm nghĩa, theo tiểu loại từ loại vv... 26 Ví dụ: Xếp các từ chỉ màu xanh vào các nhóm thích hợp. a, Màu xanh gợi cảm giác dễ chịu. b, Màu xanh gợi cảm giác khó chịu, ghê sợ hoặc thương cảm. (xanh biếc, xanh lè, xanh lét, xanh mét, xanh tươi, xanh xẫm, xanh đậm, xanh um, xanh thẳm, xanh thắm, xanh nhạt, xanh non, xanh xao, xanh ngắt, xanh rớt, xanh rờn, xanh mướt, xanh bóng... ) * Dạng 2: Bài tập sử dụng từ đồng nghĩa, trái nghĩa. Mục đích cuối cùng của việc dạy từ là để học sinh sử dụng được từ trong hoạt động giao tiếp. Chính vì vậy, dạy sử dụng từ rất quan trọng. Nhiệm vụ cơ bản của dạy từ ngữ là chuyển vốn từ tiêu cực của học sinh thành vốn từ tích cực, hình thành ở các em kĩ năng sử dụng từ, nắm được nghĩa và khả năng kết hợp của từ. Đó là bài tập điền từ, bài tập thay thế từ ngữ, bài tập đặt ngữ, bài tập đặt câu, viết đoạn văn ngắn và bài tập chữa lỗi dùng từ. a, Bài tập điền từ Cho trước các từ, yêu cầu học sinh tìm từ thích hợp để điền vào chỗ trống trong câu văn cho sẵn. * Bài tập 4 (LTV5- T1- Tr 9). Một sớm chủ nhật đầu xuân, khi mặt trời vừa(1)..........(vén, mở, bóc) mây nhìn xuống, Thu phát hiện ra chú chim lông(2)..............(xanh biếc, xanh ngắt, xanh rì) sà xuống cành lựu. Nó săm soi (3)..........(chộp, mổ, đớp) mấy con sâu rồi thản nhiên rỉa cánh, hót lên mấy tiếng (4).........(rúc rích, líu lo, râm ran) Giải : 1 – vén 2 - xanh biếc 3 - mổ Bài tập điền từ là kiểu bài tập tích cực hóa vốn từ ở mức độ thấp. Khi tiến hành giải bài tập, giáo viên hướng học sinh nắm nghĩa của các từ đã cho(với bài tập cho sẵn từ cần điền) và xem xét kĩ đoạn văn có chỗ trống (giáo viên nên chép sẵn lên bảng) giáo viên cho học sinh đọc lần lượt từng câu ở đoạn cho sẵn đến chỗ trống thì dừng lại, cân nhắc xem có thể dùng từ nào điền vào để câu văn đúng nghĩa, phù hợp với ngữ cảnh sử dụng. b, Bài tập thay thế từ ngữ 27 Đây là loại bài tập đặc trưng cho dạng bài tập sử dụng từ đồng nghĩa. Vì có rất nhiều từ đồng nghĩa khác nhau về sắc thái cho nên trong quá trình sử dụng cần cân nhắc, lựa chọn kĩ lưỡng sao cho từ được chọn phù hợp với nghĩa của từ cần hoặc đoạn đã cho. Ví dụ: Tìm từ ngữ trong ngoặc đơn có thể thay thế cho từ quê hương ở trong đoạn văn sau và giải thích vì sao lại chọn từ đó: “ Tây nguyên là quê hương của tôi. Nơi đây, tôi đã lớn lên trong địu vải thân thương của má, trong tiếng ngân vang của dòng thác, trong hương thơm ngào ngạt của núi rừng” (quê quán, quê cha đất tổ, giang sơn, nơi chôn rau cắt rốn). (TV5- t1 tr -89). c, Bài tập tạo ngữ Bài tập tạo ngữ nhằm luyện cho học sinh biết kết hợp các từ. Ví dụ: Ghép từ công dân vào trước hoặc sau từng từ dưới đây để tạo thành những cụm từ có nghĩa. - Chọn ra các cụm từ đồng nghĩa với nhau : nghĩa vụ, quyền, ý thức, bổn phân, trách nhiệm, gương mẫu, danh dự (TV5- T2- Tr155). Khi hướng dẫn học sinh thực hiện bài thay thế từ ngữ và lựa chọn từ để tạo ngữ, tôi làm như sau: - Hướng dẫn HS nhận ra sự khác nhau về nghĩa khi dùng các từ đồng nghĩa. - Giải thích vì sao lựa chọn một từ nào đó để thay thế hoặc để ghép tạo ngữ. d, Bài tập dùng từ đặt câu Loại bài tập này yêu cầu HS đặt câu với một từ hoặc một số từ cho trước luyện cho HS nắm vững mối quan hệ giữa từ đồng nghĩa, từ trái nghĩa với từ nhiều nghĩa. Ví dụ: Tìm các cặp đồng nghĩa, trái nghĩa với các nghĩa khác nhau của từ lành và đặt câu với các từ vừa tìm được. Đáp án Từ Nét nghĩa Từ đồng nghĩa Từ trái nghĩa - Nói về tính nết, phẩm chất của hiền, nhân hậu dữ, ác, ác độc 28 Lành người. - Nói tính chất vật lí của vật nguyên vẹn rách, vỡ, méo - Nói về tính chất của thực phẩm an toàn độc hại - Nói về tình trạng của bệnh tật, sức khỏe khỏe ốm, đau yếu + Đặt câu: Mẹ em rất lành, mẹ Hà cũng rất hiền. Cái cặp này lành, cái cặp kia bị rách ..vv... e, Bài tập chữa lỗi dùng từ. Bài tập đưa ra câu dùng từ sai, yêu cầu học sinh nhận ra và sửa chữa. Ví dụ 1: Chỉ ra từ chưa phù hợp trong đoạn văn sau, rồi thay thế chúng bằng từ phù hợp. Đàn cá hồi gặp thác phải nghỉ lại lấy sức để sáng mai vượt sóng. Suốt đêm thác réo điên đảo. Mặt trời vừa nhô lên, dòng thác óng ánh sáng quắc dưới nắng. Khi hướng dẫn học sinh thực hiện bài tập chữa lỗi dùng từ đồng nghĩa, trái nghĩa, tôi đã làm như sau: - Chỉ ra lỗi. - Phân tích nguyên nhân mắc lỗi. - Đưa ra cách sửa chữa. Lưu ý: Để các tiết dạy thành công khi áp dụng các biện pháp dạy nghĩa của từ và các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa thì giáo viên cần tổ chức các hình thức dạy học thích hợp, hướng dẫn học sinh lĩnh hội kiến thức bài học nhẹ nhàng, tự nhiên, phát huy được tính tích cực của học sinh. Điều này đòi hỏi giáo viên cần phải tìm ra được hình thức dạy học thích hợp với tâm lý nhận thức học sinh. Khi dạy giải nghĩa từ: 1. Tạo điều kiện cho học sinh tiếp xúc với sự vật, hoạt động, tính chất mà nó biểu thị. * Ví dụ: Giải thích từ “Chôm chôm”, tôi cho học sinh nhìn thấy quả chôm chôm (quả có gai mềm ở vỏ, khi chín vỏ có màu đỏ, cùi trắng, ngọt như quả vải). Giải nghĩa từ “bế”, ôm” tôi cho các em làm động tác để quan sát. 29 2. Ngoài ra, có thể dùng tranh ảnh, mô hình...cho quan sát, từ đó nêu nghĩa của từ (bằng cách này học sinh có thể hiểu nghĩa của từ chỉ các sự vật, hiện tượng không trực tiếp nhìn thấy hoặc diễn ra ở xung quanh). + Bà nội: Người sinh ra bố. 3. Khi củng cố kiến thức dạng bài về các lớp từ: - Tổ chức hình thức trò chơi thi sử dụng từ trái nghĩa dưới dạng bài tập: Bài tập 1: Điền từ trái nghĩa vào chỗ trống trong từng câu thơ sau: Yếu trâu còn hơn ............bò (khoẻ) Có bé lại xé ra ............đáng buồn (to) Lành làm gáo,...........làm muôi (vỡ) Ở ....người cười, ở hẹp người chê (rộng) (TNTP số 39 A + 39B tháng 3/2002). Hình thức vừa dạy tổ chức trò chơi như vậy ngay trong không gian lớp học,tại thời gian của lớp học làm cho học sinh đỡ căng thẳng, tạo được hứng thú và niềm tin trong học tập. Cứ mỗi khi tôi cho các em tiếp xúc với đoạn thơ, câu đố, các em chăm chú theo dõi. Những đôi mắt ánh lên niềm vui thích rồi ào ạt xung phong, em đượcchỉ định thì phấn khởi, hồ hởi, em không được gọi thì xuýt xoa rồi những tràng vỗ tay cổ vũ... Tóm lại, dựa vào những hiểu biết về lí thuyết và thực tiễn đã trình bày, tôi đã tìm ra những biện pháp giải nghĩa từ thích hợp đối với từng loại từ. Chia các từ cần giải nghĩa thành từng nhóm và tìm ra biện pháp giải nghĩa phù hợp, tôi muốn giúp giáo viên tiểu học có phương pháp hệ thống trong hoạt động giải nghĩa từ. Trong mỗi giờ học, giáo viên chỉ cần hướng dẫn học sinh cách giải nghĩa một số từ trong nhóm. Học sinh dựa vào cách mà giáo viên đã dạy đó, tiếp tục giải nghĩa các từ còn lại. Có một số điểm cần lưu ý với giáo viên trong quá trình dạy như sau: - Thứ nhất, khi giải nghĩa GV cần diễn đạt lời giảng sao cho ngắn gọn, súc tích, đầy đủ, phải biết chọn cách diễn đạt sao cho đối với những từ trong cùng một nhóm ngữ nghĩa được giảng bằng công thức giống nhau. 30 - Thứ hai, giúp học sinh hiểu được các từ “công cụ” mà giáo viên thường huy động để mở đầu cho lời giải nghĩa từ như: sự vật, hoạt động, tính chất, trạng thái.... - Thứ ba, người giảng phải khái quát được ngôn cảnh để lời giảng đảm bảo đầy đủ các nghĩa và phát hiện ra được những nét tinh tế trong nghĩa của từ cần giải nghĩa. 3.3 Điều kiện thực hiện biện pháp: - Được nhà trường tạo điều kiện chủ nhiệm lớp 5 và là tổ viên tổ 4+5 thuận tiện việc điều tra thực tế. - Thới gian nghiên cứu kéo dài trong một năm học. - Dạy thử nghiệm được đồng nghiệp dự gời góp ý nhận xét khách quan. - Tài liệu nghiên cứu mượn sách thư viện trường. 3.4 Kết quả nghiên cứu: Với những biện pháp dạy học về nghĩa của từ và các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa, qua một năm thực hiện ở lớp 5 của trường, tôi thấy đạt được kết quả rất khả quan: a. Giáo viên: - Nắm chắc, hiểu sâu rộng, bao hàm được kiến thức về cách giải nghĩa từ và các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa. - Thiết kế và tổ chức tiến hành các tiết học của môn Tiếng Việt nhẹ nhàng, hiệu quả hơn. b. Học sinh: - Vốn từ ngữ của HS phong phú hơn, nhạy bén trong việc tìm từ, dùng từ - Học sinh tích cực, chủ động hơn trong giờ học, ham thích khi được học tiết Luyện từ và câu, mạnh dạn bộ lộ khả năng của mình trước lớp qua các bài tập, trò chơi, câu đố. - Trong giao tiếp học sinh nhạy bén, tự tin, dùng từ chuẩn xác. - Chất lượng giờ học được nâng lên: tỉ lệ học sinh hiểu bài, phát biểu bài nhiều hơn, chính xác hơn. c. Chất lượng: 31 - Chất lượng môn Tiếng Việt của lớp chủ nhiệm (lớp thực nghiệm) được nâng lên rõ rệt qua bảng phân tích số lượng sau: THỜI GIAN LỚP 5B (LỚP ĐỐI CHỨNG) LỚP 5A (LỚP THỰC NGHIỆM) ĐẦU NĂM ĐẠT CHƯA ĐẠT ĐẠT CHƯA ĐẠT 20 HS 57% 15 HS 43% 25 HS 71,4% 10 HS 28,6% HỌC KÌ I 30 HS 85,7% 5 HS 14,3% 35 HS 100% 0 III. PHẦN KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 1. Kết luận: Để dạy và học tốt phần nghĩa của từ và các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa, tôi đã tìm ra những biện pháp giải nghĩa từ thích hợp đối với từng loại từ. Để giờ dạy đạt kết quả cao, người giáo viên cần: - Nắm vững kiến thức về từ, các lớp từ: Phương pháp dạy học mới không cho phép giáo viên cung cấp kiến thức cho học sinh theo kiểu truyền thụ một chiều song lại yêu cầu giáo viên phải nắm vững kiến thức sâu sắc để hướng dẫn, làm trọng tài khoa học cho học sinh. Đối với các tiết luyện từ và câu về từ nhiều nghĩa vốn kiến thức của giáo viên lại đặc biệt quan trọng. Muốn có điều này giáo viên phải bồi dưỡng, nghiên cứu tài liệu kĩ, đặc biệt phải nắm rõ các nghĩa của từ một cách chính xác. - Thiết kế hệ thống bài tập phù hợp: Phiếu học tập cho nhóm hoặc cá nhân là một trong những hình thức học tập rất hữu hiệu giúp học sinh có thể tích cực, chủ động trong học tập.Mặt khác nó còn giúp giáo viên nắm được kết quả ngược từ học sinh một cách chính xác, từ đó giáo viên có thể linh hoạt trong việc giảng dạy, học sinh nắm vững nội dung bài học. Phiếu học tập cần được thiết kế bằng hệ thống các bài tập trắc nghiệm khách quan như: nối, đúng- sai, nhiều lựa chọn - Cần sử dụng các phương pháp dạy học mới: 32 Để dạy tốt các tiết học về từ nhiều nghĩa giáo viên cần đưa các phương pháp dạy học mới như phương pháp thảo luận nhóm, phương pháp đặt và giải quyết vấn đề, phương pháp trò chơi - Chuẩn bị tốt tâm thế học tập cho học sinh Giáo viên cần phải giao nhiệm vụ cho học sinh rõ ràng, kích thích hứng thú học tập của các em bằng các hình thức thi đua, khen thưởng. ngoài ra giáo viên cần kiểm tra bài vở học sinh kể cả học sinh yếu lẫn học sinh khá, giỏi để tất cả các em cùng học tập, tránh tình trạng vì kiến thức quá khó nên một vài học sinh không học tập hoặc học tập không hiệu quả. 2. Kiến nghị: - Đối với công tác chỉ đạo chuyên môn của nhà trường: Đề nghị Ban giám hiệu triển khai hoặc tổ chức hội thảo kịp thời để ứng dụng các sáng kiến kinh nghiệm đã được đánh giá cao để GV học hỏi, bổ sung kinh nghiệm nâng cao năng lực, trình độ góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện học sinh. Tổ chức các chuyên đề cấp trường, cấp cụm về mông Tiếng Việt nhiều hơn để GV có nhiều kinh nghiêm trong giảng dạy. - Đối với giáo viên: - Không ngừng học tập để nâng cao trình độ chuyên môn, nghiên cứu tìm tòi, học hỏi để có phương pháp giảng dạy tối ưu. - Nghiên cứu chuẩn bị bài chu đáo, lôgic để dẫn dắt học sinh theo đúng trình tự nội dung bài dạy. - Trong quá trình dạy - học, GV nên áp dụng các trò chơi, hình thức dạy học một cách linh hoạt để HS có thể tiếp thu kiến thức đạt hiệu quả cao nhất. - Chuẩn bị đồ dùng, trò chơi sáng tạo, không dập khuôn. Để đạt được kết quả nêu trên phần lớn là nhờ sự quan tâm sát sao của các cấp thuộc ngành giáo dục đã đề ra chủ trương, đường lối đúng đắn, sự chỉ đạo thống nhất, khoa học của Ban Giám hiệu nhà trường. Với thời gian, điều kiện và năng lực có hạn nên trong phần trình bày của tôi không thể tránh khỏi những sai sót. Rất mong được 33 sự giúp đỡ, góp ý của bộ phận chuyên môn các cấp để sáng kiến của tôi được hoàn thiện, áp dụng có hiệu quả hơn . Tôi xin chân thành cảm ơn! Đông Triều, ngày 20 tháng 3 năm 2015 TÁC GIẢ THỰC HIỆN Nguyễn Thị Hoan IV. TÀI LIỆU THAM KHẢO STT TÊN TÀI LIỆU TÁC GIẢ 1 Sách Tiếng Việt lớp 5, Tập 1, tập 2 – NXB Giáo dục – Năm 2006. Nguyễn Minh Thuyết ( Chủ biên) 2 Sách Tiếng Việt giáo viên lớp 5, tập 1, tập 2 – NXB Giáo dục- Năm 2010. Nguyễn Minh Thuyết ( Chủ biên) 3 Dạy học từ ngữ ở trường Tiểu học - NXB Giáo dục – Năm 2000. Phan Thiều- Lê Hữu Tỉnh 4 Phương pháp dạy Tiếng Việt 1 - NXB Giáo dục – Năm 2001 Lê Phương Nga - Đỗ Xuân Thảo - Lê Hữu Tỉnh 5 Phương pháp dạy Tiếng Việt 2 - NXB Giáo dục – Năm 2001. Lê Phương Nga - Nguyễn Trí 6 Báo Thiếu niên Tiền Phong Năm 2002 7 Từ điển Tiếng Việt - NXB Giáo dục - 1997 Hoàng Phê ( Chủ biên) 8 Trò chơi thực hành Tiếng Việt 5 - Xuất bản năm 2007- NXB Giáo dục. Vũ Khắc Tuân 34 V. MỤC LỤC TT TÊN MỤC TRANG 1 Tên đề tài 1 2 I. Phần mở đầu 1 3 1. Lý do chọn đề tài 2 4 2. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài 2 5 3. Đối tượng nghiên cứu 2 6 4. Giới hạn phạm vi nghiên cứu 2 7 5. Phương pháp nghiên cứu 3 8 II. Phần nội dung 3 9 1. Cơ sở lý luận 3 10 2. Thực trạng 5 11 3. Biên pháp 9 12 3.1 Mục tiêu của biện pháp 9 13 3.2 Nội dung và cách thực hiện biện pháp 9 14 3.3 Điều kiện thực hiện biện pháp 28 15 3.4 Kết quả 29 16 III. Phần kết luận, kiến nghị 30 35 17 1. Kết luận 30 18 2. Kiến nghị 31 19 IV. Tài liệu tham khảo 32 20 V. Mục lục 33