Sách hệ thống đánh giá đất lâm nghiệp

HÖ thèng ®¸nh gi¸ ®Êt l©m nghiÖp viÖt nam ®ç ®×nh s©m - ng« ®×nh quÕ - vò tÊn ph­¬ng FORESTLAND EVALUATION SYSTEMS IN VIETNAM 2005 RCFEE ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n : PGS, TS T« §¨ng H¶i Biªn tËp: Kim Anh Tr×nh bµy: Ng« Hoµng Anh Indochina Advertising & Trading Co.,Ltd, Tel: 84913369888 Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc vµ Kü thuËt In 300 cuèn khæ 17,5 x 25 cm Sè giÊy phÐp 150-178-1 cÊp ngµy 04/02/2005 In xong vµ nép l­u chiÓu th¸ng 8 n¨m 2005 Trung t©m nghiªn cøu Sinh th¸i vµ M«i tr­êng rõng (RCFEE) §«ng Ng¹c, Tõ Liªm, Hµ Néi, ViÖt Nam Tel: (84-4)7550 801/ 8387 593 Fax: (84-4) 8389 434 Email: ttsinhthai@hn.vnn.vn Website: 634.9 KHKT -2005 150-178-1, 04/02/2005 HÖ thèng ®¸nh gi¸ ®Êt l©m nghiÖp ViÖt Nam C¸c t¸c gi¶ xin ch©n thµnh c¶m ¬n dù ¸n “ Phôc håi rõng tù nhiªn vïng ®Çu nguån bÞ suy tho¸i t¹i miÒn B¾c ViÖt Nam” ®· hç trî kinh phÝ cho viÖc biªn so¹n vµ xuÊt b¶n cuèn s¸ch nµy. FORESTLAND EVALUATION SYSTEMS IN VIETNAM Môc lôc C¸c tõ viÕt t¾t iii Lêi nãi ®Çu v 1. Tổng quan về đ¸nh gi¸ ®Êt l©m nghiệp 1 1.1 C¸c kh¸i niệm chủ yếu 1 1.2 C¸c phương ph¸p đ¸nh gi¸ đất đai 2 1.2.1 иnh gi¸ ®Êt của FAO 2 1.2.2 §¸nh gi¸ ®Êt ®ai dùa trªn c¬ së lËp ®Þa (Site) 4 1.2.3 Ph©n h¹ng ®Êt ®ai 7 1.2.4 Ph©n chia cÊp ®Êt rõng trång 8 2. Nghiªn cøu vµ ¸p dông ®¸nh gi¸ ®Êt l©m nghiÖp ë ViÖt Nam 9 2.1 §¸nh gi¸ tiÒm n¨ng s¶n xuÊt ®Êt l©m nghiÖp 9 2.1.1 §¸nh gi¸ TNSX ®Êt l©m nghiÖp vïng ®åi nói 9 2.1.2 §¸nh gi¸ TNSX vïng ®Êt c¸t ven biÓn 14 2.1.3 §¸nh gi¸ TNSX cña ®Êt ngËp mÆn vïng §BSCL 17 2.1.4 §¸nh gi¸ TNSX ®Êt chua phÌn vïng §BSCL 18 2.1.5 Tæng hîp ®¸nh gi¸ TNSX ®Êt l©m nghiÖp 19 2.2 Ph©n h¹ng ®Êt l©m nghiÖp 22 2.2.1 Ph©n h¹ng ®Êt trång rõng Bå ®Ò 23 2.2.2 Ph©n h¹ng ®Êt trång rõng Th«ng nhùa 28 2.2.3 Ph©n h¹ng ®Êt trång rõng Th«ng ba l¸ 29 2.2.4 Ph©n h¹ng ®Êt trång rõng Håi 30 2.2.5 Ph©n h¹ng ®Êt trång rõng QuÕ 32 2.3 §¸nh gi¸ vμ ph©n chia lËp ®Þa trong l©m nghiÖp 34 2.3.1 CÊp vÜ m« vµ trung gian 34 2.3.2 CÊp vi m« 40 i 3. X©y dùng tiªu chÝ vµ chØ tiªu ®¸nh gi¸ ®Êt l©m nghiÖp cÊp x∙ phôc vô trång rõng 80 3.1 §Ò xuÊt tiªu chÝ vμ chØ tiªu ®¸nh gi¸ ®Êt ®ai 80 3.1.1 Tiªu chuÈn vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn 81 3.1.2 Tiªu chuÈn vÒ ®iÒu kiÖn kinh tÕ – x· héi 83 3.2 Thö nghiÖm tiªu chÝ vμ chØ tiªu ®¸nh gi¸ ®Êt ®ai 84 3.2.1 Môc tiªu, néi dung, ®èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p thö nghiÖm 84 3.2.2 Thö nghiÖm vµ ®¸nh gi¸ TC & CT ®¸nh gi¸ ®Êt ®ai 85 3.3 Hoμn thiÖn tiªu chÝ vμ chØ tiªu ®¸nh gi¸ ®Êt ®ai 89 3.3.1 Tiªu chÝ vµ chØ tiªu vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn 89 3.3.2 Tiªu chÝ vµ chØ tiªu vÒ ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi 91 3.4 Thö nghiÖm ®¸nh gi¸ ®Êt ®ai dùa trªn c¸c TC & CT ®· hoμn thiÖn 93 3.4.1 Ph−¬ng ph¸p tiÕn hµnh 93 3.4.2 KÕt qu¶ thö nghiÖm ®¸nh gi¸ ®Êt ®ai phôc vô trång rõng 97 Phô lôc 1 110 Phô lôc 2 112 Tµi liÖu tham kh¶o 114 ii C¸c tõ viÕt t¾t ADB : Ng©n hµng ph¸t triÓn Ch©u ¸ BTB: B¾c Trung bé DL§: D¹ng lËp ®Þa §V§§: §¬n vÞ ®Êt ®ai §TQHR: §iÒu tra quy ho¹ch rõng §BSCL: §ång b»ng s«ng Cöu Long FAO: Tæ chøc N«ng – L−¬ng Liªn HiÖp Quèc GIS: HÖ thèng th«ng tin ®Þa lý JICA: C¬ quan hîp t¸c Quèc tÕ NhËt B¶n KTXH: Kinh tÕ x· héi L§LN: LËp ®Þa l©m nghiÖp MTR: M«i tr−êng rõng NTB: Nam Trung bé NLKH: N«ng l©m kÕt hîp RTN: Rõng tù nhiªn RRA: §¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n RENFODA: Dù ¸n phôc håi rõng tù nhiªn vïng ®Çu nguån bÞ suy tho¸i t¹i miÒn B¾c ViÖt Nam PRA: §¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia PTNT: Ph¸t triÓn n«ng th«n QPN: Quy ph¹m ngµnh TTB: Trung trung bé TC & CT: Tiªu chÝ vµ chØ tiªu TNSX: TiÒm n¨ng s¶n xuÊt TPCG: Thµnh phÇn c¬ giíi TCVN: Tiªu chuÈn ViÖt Nam VAC: V−ên ao chuång WB: Ng©n hµng thÕ giíi XHCN: X· héi chñ nghÜa iii Lêi nãi ®Çu Đánh giá đất đai được các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý, đặc biệt là người sử dụng đất quan tâm vì đánh giá đất đai có thể giải đáp những câu hỏi quan trọng trong thực tiễn sản xuất. Đó là một quá trình xác định tiềm năng, mức độ thích hợp của đất đối với một hay một số kiểu sử dụng đất, cây trồng lựa chọn. Với tầm quan trọng của việc đánh giá đất đai, tổ chức Nông - Lương Liên Hiệp Quốc (FAO) đã xuất bản một số tài liệu hướng dẫn về đánh giá đất đai trong nông lâm nghiệp. Tiếp thu thành tựu nghiên cứu của các nước, Việt nam đã sớm áp dụng các phương pháp đánh giá đất đai trong thực tiễn. Viện khoa học lâm nghiệp Việt Nam đã thực hiện nhiều đề tài nghiên cứu về lĩnh vực này. Các đề tài cấp nhà nước đáng quan tâm là “Nghiên cứu đánh giá tiềm năng sản xuất đất trống đồi núi trọc và xác định phương hướng sử dụng hợp lý” (1987-1990); “Nghiên cứu đánh giá tiềm năng sản xuất đất lâm nghiệp và hoàn thiện phương pháp điều tra lập địa” (1991-1995); “Nghiên cứu những vấn đề kỹ thuật lâm sinh nhằm thực hiện có hiệu quả dự án trồng mới 5 triệu ha rừng và hướng tới đóng cửa rừng tự nhiên” (1998 - 2000); “Nghiên cứu các giải pháp kinh tế - kỹ thuật tổng hợp nhằm khôi phục rừng ngập mặn và rừng tràm ở một số vùng phân bố tại Việt Nam” (2000-2003); Hợp phần xây dựng tiêu chí và chỉ tiêu đánh giá đất đai thuộc Dự án hỗ trợ kỹ thuật Chương trình trồng mới 5 triệu hécta rừng do FAO tài trợ (2001 – 2003). Kết quả nghiên cứu đã được ứng dụng có hiệu quả trong các dự án trồng rừng Việt - Đức, GTZ, ADB, WB, vv, để xây dựng bản đồ lập địa phục vụ công tác trồng rừng. Cuốn sách “Hệ thống đánh giá đất lâm nghiệp Việt Nam” tập hợp các kết quả nghiên cứu thành công và được áp dụng trong thực tiễn sản xuất. Viện Khoa học lâm nghiệp Việt nam xin trân trọng giới thiệu với bạn đọc cuốn sách này và mong nhận được ý kiến đóng góp của độc giả. ViÖn khoa häc l©m nghiÖp viÖt nam ViÖn tr−ëng PGS.TS. TriÖu V¨n Hïng v 1 Tổng quan về đánh giá đất lâm nghiệp Đất là tư liệu sản xuất sử dụng với nhiều mục tiêu khác nhau đặc biệt trong hoạt động nông lâm nghiệp. Mỗi mục tiêu sử dụng đất có những yêu cầu nhất định mà đất đai cần đáp ứng. Việc lựa chọn, so sánh các kiểu sử dụng đất hoặc cây trồng khác nhau phù hợp với điều kiện đất đai là đòi hỏi của người sử dụng đất, các nhà quy hoạch để có những quyết định xác thực trong việc sử dụng đất mang lại hiệu quả kinh tế và bền vững. Do vậy cần phải có một phương pháp khoa học giải quyết được những vấn đề thực tiễn nêu trên và đó là phương pháp đánh giá đất đai. 1.1 Các khái niệm chủ yếu Để có thể áp dụng phương pháp đánh giá đất đai cần phải hiểu một số khái niệm chủ yếu có liên quan. y Đất (thổ nhưỡng: soil) và đất đai (land): Đất là lớp phủ bề mặt trên Trái đất được phong hoá từ đá mẹ, còn đất đai bao gồm các điều kiện môi trường vật lý khác mà trong đó đất chỉ là một thành phần. Các yếu tố môi trường vật lý khác thường là các nhân tố:địa hình, độ dốc, độ cao, nhân tố khí hậu, v.v. y Đánh giá đất đai: Là quá trình xác định tiềm năng của đất cho một hay nhiều mục đích sử dụng được lựa chọn. Phân loại đất đai (land classification) đôi khi được hiểu đồng nghĩa với đánh giá đất đai nhưng có tính chuyên sâu hơn, chủ yếu là phân loại đất đai thành các nhóm. Cũng có thể hiểu đánh giá đất đai là một bộ phận của phân loại đất đai trong đó cơ sở phân loại là xác định mức độ thích hợp của việc sử dụng đất. y Sử dụng đất (land use): Đó là mục đích tác động vào đất đai nhằm đạt kết quả mong muốn. Trên thực tể có nhiều kiểu sử dụng đất khác nhau trong đó có các kiểu sử dụng đất chủ yếu như cây trồng hàng năm, lâu năm, đồng cỏ, trồng rừng, cảnh quan du lịch, v.v. Ngoài ra còn có sử dụng đa mục đích với hai hay nhiều kiểu sử dụng đất chủ yếu trên cùng một diện tích đất. Kiểu sử dụng đất có thể là hiện tại nhưng cũng có thể trong tương lai, nhất là khi các điều kiện kinh tế xã hội, cơ sở hạ tầng, tiến bộ khoa học công nghệ thay đổi. Trong mỗi kiểu sử dụng đất Nông - Lâm nghiệp thường gắn với các cây trồng cụ thể. 1 y Đơn vị đất đai: Là một diện tích đất nhất định có các điều kiện tương đối đồng nhất về đặc điểm đất đai, các yếu tố tự nhiên khác ví dụ loại đất, độ dày tầng đất, độ dốc, độ cao so mặt biển, lượng mưa, v.v. Việc lựa chọn các yếu tố của một đơn vị đất đai phụ thuộc vào tầm quan trọng của mỗi yếu tố tới kiểu sử dụng đất, mức độ tư liệu hoá để có thể hình thành bản đồ đơn vị đất đai. Đơn vị đất đai là nền tảng sử dụng để đánh giá đất đai. 1.2 Các phương pháp đánh giá đất đai 1.2.1 Đánh giá đất của FAO Đây là phương pháp được sử dụng khá phổ biến. Các khái niệm trình bày trên được sử dụng rộng rãi ở các nước Tây Âu và phương pháp đã được tổ chức FAO thừa nhận, hoàn chỉnh thành cẩm nang hướng dẫn đánh giá đất đai để áp dụng rộng rãi. Ví dụ năm 1979, FAO xuất bản cẩm nang hướng dẫn “Đánh giá đất đai cho nông nghiệp nhờ nước trời” và 1984 xuất bản “Đánh giá đất đai cho lâm nghiệp”. Trên cơ sở đó một số nội dung hoặc khái niệm được xác định cụ thể như sau: y Đánh giá tiềm năng sử dụng đất đai (land capability): Đó là việc phân chia hay phân hạng đất đai thành các nhóm dựa trên các yếu tố thuận lợi hay hạn chế trong sử dụng như độ dốc, độ dày tầng đất, đá lẫn, tình trạng xói mòn, úng ngập, khô hạn, mặn hoá, v.v. Trên cơ sở đó có thể lựa chọn những kiếu sử dụng đất phù hợp. Việc đánh giá tiềm năng sử dụng đất thường áp dụng trên qui mô lớn như trong phạm vi một nước, một tỉnh hay một huyện. Đánh giá tiềm năng đất được áp dụng thành công ở Mỹ và một số nước khác. Yếu tố hạn chế là những yếu tố hầu như không thay đổi được như độ dốc, độ dày tầng đất, khí hậu. Ở Mỹ đất đai toàn quốc được phân thành 8 nhóm với yếu tố hạn chế tăng dần từ nhóm I tới nhóm VIII. Nhóm I là nhóm thuận lợi nhất trong sử dụng, có rất ít yếu tố hạn chế. NhómVIII là nhóm có nhiều hạn chế nhất trong sử dụng. Yếu tố hạn chế chủ yếu được thể hiện qua chữ viết tắt như xói mòn là e, dư thừa nước là w, v.v, ví dụ IV-e, IV-w là nhóm đất IV có yếu tố hạn chế là đất bị xói mòn, bị ngập úng. Đánh giá tiềm năng sử dụng đất là phương pháp đánh giá đất đai tổng quát với mục tiêu sử dụng lớn như cho nông nghiệp, lâm nghiệp, du lịch hoặc các mục tiêu khác không phải là nông, lâm nghiệp và không đi sâu đánh giá chi tiết cho từng thành phần của mỗi kiểu sử dụng đất tổng quát. y Đánh giá mức độ thích hợp đất đai (land suitability): Là quá trình xác định mức độ thích hợp cao hay thấp của các kiểu sử dụng đất cho một đơn vị đất đai và tổng hợp cho toàn khu vực dựa trên so sánh yêu cầu kiểu sử dụng đất với đặc điểm các đơn vị đất đai. 2 y Hệ thống đánh giá đất đai có thể áp dụng chỉ cho một kiểu sử dụng đất nhất định, ví dụ cho một loài cây trồng nông nghiệp hay lâm nghiệp như ngô, lúa, thông, keo, bạch đàn, v.v. hoặc cho nhiều kiểu sử dụng đất khác nhau để so sánh lựa chọn. Ngoài ra còn phân biệt đánh giá độ thích hợp hiện tại dựa trên thực trạng hiện nay và đánh giá độ thích hợp trong tương lai khi mà có những tác động lớn vào đất đai như đầu tư cao, áp dụng mạnh các tiến bộ khoa học công nghệ. Quá trình đánh giá mức độ thích hợp đất đai có thể tóm tắt như sau: Ž Xác định kiểu sử dụng đất hay loài cây trồng cần đánh giá; Ž Xác định các đơn vị đất đai; Ž Xác định đặc điểm các yếu tố của đơn vị đất đai; Ž Xác định các yêu câu, đòi hỏi của kiểu sử dụng đất hay loài cây trồng theo mức độ thích hợp khác nhau dựa trên các yếu tố của đơn vị đất đai; Ž So sánh các yêu cầu của loài cây hay kiểu sử dụng đất với đặc điểm các yếu tố đất đai để xác định mức độ thích hợp các kiểu sử dụng đất hay loài cây trồng; Ž Tổng hợp đánh giá kết quả. Hệ thống đánh giá được thể hiện theo 4 cấp: y Phân thành 2 cấp lớn: Kiểu sử dụng đất hay loài cây trồng thích hợp (Viết tắt là S – Suitable) hay không thích hợp (Viết tắt là N - Not suitable) với điều kiện đất đai. y Mức độ thích hợp (S) phân chia thành 3 mức: Ž Thích hợp cao (S1): Đất hầu như không có hạn chế đáng kể khi thực hiện canh tác. Ž Thích hợp trung bình (S2) : Đất có hạn chế nhất định làm giảm năng suất cây trồng hoặc nâng cao chi phí canh tác nhưng vẫn thích hợp cho cây trồng hoặc kiểu sử dụng đất. Ž Thích hợp kém (S3): Đất có hạn chế đáng kể làm giảm mạnh năng suất và tăng cao chi phí canh tác rõ rệt. Hiệu quả kinh tế bị suy giảm đáng kể. Ž Cấp không thích hợp (N) có thể phân thành 2 mức : - Không thích hợp hiện tại (N1): Đất có hạn chế lớn, trong điều kiện kỹ thuật và chi phí hiện tại kiểu sử dụng đất sẽ không có hiệu quả. Tuy nhiên trong tương lai các điều kiện kỹ thuật, đầu tư thay đổi các kiểu sử dụng đất có thể thích hợp ở mức độ nào đó. - Không thích hợp vĩnh viễn (N2): Đất có hạn chế không thể khắc phục được. 3 y Xác định yếu tố hạn chế cho từng mức độ thích hợp thể hiện bằng các chữ như e : xói mòn, w: ẩm ướt, t: địa hình, địa mạo, v.v… Ví dụ như S2e, S2et, S3w, v.v… y Xác định yêu cầu về mặt quản lý thể hiện bằng chữ số 1, 2, … (để trong ngoặc), ví dụ như S2e(2), vv. 1.2.2 Đánh giá đất đai dựa trên cơ sở lập địa (Site) Phương pháp được áp dụng khá phổ biến ở Cộng hoà Dân chủ Đức trước kia (nay là Cộng hoà Liên bang Đức). Ngoài ra ở Ukraina nhà lâm học có uy tín Pogrebnhiac có phân chia lập địa phục vụ công tác trồng rừng và xác định các kiểu rừng. Có rất nhiều định nghĩa về lập địa nhưng có thể hiểu bản chất của khái niệm là “Lập địa là một phạm vi lãnh thổ nhất định với tất cả những yếu tố của ngoại cảnh ảnh hưởng tới sinh trưởng của cây cối”. Lập địa theo nghĩa hẹp bao gồm 3 thành phần: khí hậu, địa hình, thổ nhưỡng và lập địa theo nghĩa rộng bao gồm 4 thành phần: khí hậu, địa hình, thổ nhưỡng, thế giới động thực vật. Phương pháp này nghiên cứư mối quan hệ giữa các thành phần tự nhiên với nhau, giữa các thành phần tự nhiên với cây trồng trong một không gian nhất định và được cụ thể hoá trên bản đồ. Đại diện cho cách làm này có Krauss (1935, 1954), Kopp (1965, 1969), và W. Schwaneeker (1965, 1974 ). Phương pháp này đã được thử nghiệm áp dụng ở tỉnh Quảng Ninh nước ta phục vụ công tác trồng rừng thông nhựa (1969). Ở Liên xô cũ lập địa được gọi là điều kiện nơi sinh trưởng, nghĩa là tác động tổng hợp của các yếu tố ngoại cảnh hình thành nên các kiểu rừng nhất định và ảnh hưởng trực tiếp tới sinh trưởng của thực vật rừng. Những yếu tố xác định lập địa có nhiều nét tương đồng với các yếu tố xác định đơn vị đất đai. Đơn vị cơ bản của hệ thống phân loại lập địa là dạng lập địa và nhóm dạng lập địa. Đó cũng là đơn vị cơ bản để đánh giá đất đai hoặc xác định các loài cây trồng phù hợp. Các yếu tố chính xác định các dạng lập địa cũng là địa hình (độ dốc, vị trí chân, sườn, đỉnh..), loại đất, độ dày tầng đất, thực bì, v.v.). Chi tiết nội dung này sẽ được trình bày ở phần sau. Pogrebnhiac (Ucraina) đã phân chia lập địa làm cơ sở cho trồng rừng và xác định các kiểu rừng dựa trên 2 chỉ tiêu chính là độ phì và độ ẩm của đất. Độ phì được chia làm 4 cấp: rất xấu (A), xấu (B), trung bình (C), tốt (D). Độ ẩm đất chia làm 6 cấp: rất khô (O), khô (1), ẩm vừa (2), ẩm (3), ướt (4), lầy (5).Tổng hợp 2 chỉ tiêu trên sẽ có 24 kiểu lập địa (Bảng 1). Việc xác định độ phì có thể dựa vào tác dụng chỉ thị của tầng cây gỗ do chúng có bộ rễ ăn sâu và quan hệ chặt chẽ với độ phì của đất, còn độ ẩm dựa vào lớp thảm tươi do chúng nhạy cảm hơn với sự thay đổi của độ ẩm. 4 Bảng 1. Các kiểu lập địa dựa vào độ phì và độ ẩm Độ ẩm Độ phì O 1 2 3 4 5 A A0 A1 A2 A3 A4 A5 B B0 B1 B2 B3 B4 B5 C C0 C1 C 2 C3 C4 C5 D 0 D1 D2 D3 D4 D5 Lập địa có thể phân chia ở cấp vĩ mô (quốc gia, tỉnh, huyện, v.v.) hoặc vi mô (xã, thôn v.v.). Trong ứng dụng hiện nay để phục vụ cho các dự án trồng rừng lập dịa được phân chia và đánh giá ở cấp vi mô. Một phân loại khác về lập địa được áp dụng ở Liên xô cũ do đặc điểm điều kiện thoát nước kém ở vùng Tây Bắc (vùng Saint Pesterburg) nên lập địa được phân chia dựa trên 3 yếu tố: đá mẹ hình thành đất, địa hình,chế độ thoát nước (Blaglovidop, Buadop 1958, 1959, Tretop 1977, 1981). Đó là đơn vị cơ bản của lập địa gọi là kiểu lập địa. Trectop trong quá trình nghiên cứu còn bổ sung thêm tiêu chuẩn phân chia lập địa là kiểu mùn vì ông cho rằng kiểu mùn phản ánh quả trình thành và phát triển độ phì đất rừng (1981). Trên cùng một kiểu sinh khí hậu, hệ thống phân loại lập địa được phân chia như sau: Ž Nhóm lập địa dựa vào điều kiện thoát nước để phân chia; Ž Nhóm phụ lập địa dựa vào điều kiện thoát nước và đá mẹ hình thành đất; Ž Kiểu lập địa dựa vào 3 yếu tố trên. Với điều kiện thoát nước tác giả phân chia thành 6 kiểu: Ž Thoát nước mạnh; Ž Thoát nước bình thường; Ž Thoát nước không tốt; Ž Thoát nước kém; Ž Tạo thành dòng chảy rất yếu; Ž Tạo thành dòng chảy yếu; Đá mẹ hình thành dựa trên quan điểm sinh thái cần xem xét các yếu tố là độ dày tầng đất và thành phần cấp hạt. Đỗ Đình Sâm (1990) trên cơ sở nghiên cứu đặc điểm sinh khí hậu ở Việt Nam, đặc biệt chế độ khô hạn mùa khô ảnh hưởng mạnh tới sinh trưởng của rừng và hình thành các kiểu rừng khác nhau nên đã đề xuất tiêu chí mức độ khô hạn mùa khô cùng mức độ thoát nước để xác định các nhóm lập địa ở Việt Nam. Mức độ khô hạn được chia làm 4 cấp: rất khô, khô, ẩm và ẩm thường 5 xuyên dựa trên chế độ nhiệt ẩm, đai cao so mặt biển, đặc điểm đất, địa hình. Các nhóm lập địa đất rừng chính ở Việt Nam theo tác giả phân chia là : Ž Nhóm lập địa thoát nước mạnh, rất khô hạn; Ž Nhóm lập địa thoát nước mạnh, khô hạn mùa khô; Ž Nhóm lập địa thoát nước mạnh, ẩm thường xuyên; Ž Nhóm lập dịa thoát nước, rất khô hạn; Ž Nhóm lập địa thoát nước, khô hạn; Ž Nhóm lập địa thoát nước, ẩm thường xuyên; Ž Nhóm lập địa thoát nước không tốt, rất khô hạn; Ž Nhóm lập địa thoát nước không tốt, ẩm; Ž Nhóm lập địa thoát nước yếu, ẩm; Ž Nhóm lập địa thoát nước yếu, khô hạn; Tõ 1991 ®Õn 1995 trong ®Ò tµi cÊp nhµ n−íc "§¸nh gi¸ tiÒm n¨ng s¶n xuÊt ®Êt L©m nghiÖp vµ hoµn thiÖn ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra lËp ®Þa", §ç §×nh S©m vµ céng sù ®· x¸c ®Þnh hÖ thèng tiªu chuÈn ph©n chia d¹ng lËp ®Þa theo nguyªn t¾c: Ž Kh«ng sö dông c¸c yÕu tè vµ tiªu chuÈn ph©n chia gièng nhau trong ph©n chia lËp ®Þa. Ž CÇn xÐt tíi yÕu tè chñ ®¹o trong ph©n chia. Ž C¸c yÕu tè lùa chän cÇn ®−îc xem xÐt phï hîp vµ tháa m·n víi môc ®Ých kinh doanh, møc ®é th©m canh. T¸c gi¶ ®Ò xuÊt 3 nhãm yÕu tè tham gia ph©n chia lËp ®Þa nh− sau: Ž Nhãm yÕu tè thæ nh−ìng: Gåm 3 yÕu tè quan träng lµ nhãm vµ lo¹i ®Êt, thµnh phÇn c¬ giíi ®Êt vµ ®é dµy tÇng ®Êt. Nhãm vµ lo¹i ®Êt ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua b¶n ®å thæ nh−ìng vµ ®iÒu tra thùc ®Þa. Thµnh phÇn c¬ giíi ®Êt ®−îc chia ra thµnh 4 cÊp lµ c¸t rêi, c¸t pha, thÞt vµ sÐt. §é dµy tÇng ®Êt ®−îc x¸c ®Þnh cïng víi tû lÖ ®¸ lÉn vµ kÕt von vµ ph©n chia c¸c cÊp ®é dµy tïy tõng ®èi t−îng. Ž Nhãm yÕu tè ®Þa h×nh: Bao gåm 2 yÕu tè lµ vÞ trÝ vµ ®é dèc. YÕu tè vÞ trÝ ®−îc chia ra theo 3 cÊp lµ ch©n, s−ên vµ ®Ønh. YÕu tè ®é dèc ®−îc ph©n chia tuú tõng ®iÒu kiÖn cô thÓ. Ž Nhãm yÕu tè chÕ ®é tho¸t n−íc vµ ngËp n−íc: Gåm 2 yÕu tè lµ chÕ ®é tho¸t n−íc vµ chÕ ®é ngËp n−íc. Víi chÕ ®é tho¸t n−íc, 4 cÊp ®Ó ®¸nh gi¸ lµ tho¸t n−íc m¹nh, tho¸t n−íc trung b×nh, tho¸t n−íc yÕu vµ tho¸t n−íc rÊt yÕu. §èi víi yÕu tè chÕ ®é ngËp n−íc th× c¸c cÊp ph©n chia phô thuéc vµo ®èi t−îng vµ`®iÒu kiÖn thùc tÕ. Nhãm yÕu tè chÕ ®é tho¸t vµ ngËp n−íc cã ý nghÜa sinh th¸i cho nhiÒu vïng nh− ®Êt chua phÌn, ®Êt d−íi rõng khép, mét sè vïng ë §«ng Nam bé, vïng ven biÓn. 6 N¨m 1996, Trung t©m Nghiªn cøu sinh th¸i vµ M«i tr−êng rõng thuéc ViÖn Khoa häc L©m nghiÖp ViÖt Nam ®· tiÕn hµnh ®iÒu tra kh¶o s¸t vïng dù ¸n ViÖt - §øc (KfW1) t¹i B¾c Giang vµ L¹ng S¬n vµ ®Ò xuÊt ph−¬ng ph¸p øng dông ®iÒu tra lËp ®Þa phôc vô cho trång rõng. Ph−¬ng ph¸p nµy ®· ®−îc sö dông vµ ®−îc ®¸nh gi¸ cã hiÖu qu¶ t¹i c¸c dù ¸n trång rõng Quèc tÕ ë ViÖt Nam nh−: Dù ¸n trång rõng KfW2 (Hµ TÜnh - Qu¶ng B×nh - Qu¶ng TrÞ), dù ¸n khu vùc L©m nghiÖp ADB (Phó Yªn - Gia Lai - Qu¶ng TrÞ - Thanh Hãa), dù ¸n L©m nghiÖp x· héi S«ng §µ (S¬n La - Lai Ch©u), dù ¸n trång rõng KfW3 (L¹ng S¬n - B¾c Giang - Qu¶ng Ninh), v.v. C¸c yÕu tè chñ ®¹o ®−îc x¸c ®Þnh lµ: lo¹i ®Êt vµ ®¸ mÑ, ®é dèc, ®é dµy tÇng ®Êt, thùc b× chØ thÞ ®Ó ph©n chia lËp ®Þa. §iÒu tra lËp ®Þa lµ b−íc ®i tr−íc thiÕt kÕ trång rõng vµ ph¶i ®−îc tiÕn hµnh trªn toµn bé diÖn tÝch dµnh cho L©m nghiÖp sau khi quy ho¹ch sö dông ®Êt th«n b¶n ®−îc x¸c lËp, loµi c©y trång ®−îc x¸c ®Þnh phï hîp ®Õn tõng chñ hé hoÆc nhãm hé tham gia dù ¸n. Tõ 1998 ®Õn 2000 trong khu«n khæ ®Ò tµi cÊp nhµ n−íc “Nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò kü thuËt l©m sinh nh»m thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ dù ¸n trång míi 5 triÖu ha rõng vµ h−íng tíi ®ãng cöa rõng tù nhiªn” Ng« §×nh QuÕ, §ç §×nh S©m vµ céng sù ®· nghiªn cøu x¸c ®Þnh tiªu chuÈn ph©n chia lËp ®Þa (vi m«) cho rõng trång c«ng nghiÖp t¹i mét sè vïng sinh th¸i ë ViÖt Nam. T¸c gi¶ ®· lùa chän c¸c yÕu tè chñ ®¹o cho mçi vïng cô thÓ. Tuy nhiªn viÖc øng dông ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra lËp ®Þa phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña tõng vïng, tõng loµi c©y vµ yªu cÇu cña tõng dù ¸n. 1.2.3 Phân hạng đất đai Phân hạng đất đai cũng là một dạng của việc đánh giá đất đai. Phương pháp áp dụng phổ biến ở Liên xô và các nước XHCN cũ, chủ yếu với cây trồng nông nghiệp. Bản chất của phương pháp này là tìm mối quan hệ giữa đặc điểm, tính chất đát đai với năng suất cây trồng để phân hạng đất thành các cấp khác nhau ứng với các loài cây trồng khác nhau. Trên cơ sở phân hạng đất có thể dự đoán được năng suất cây trồng. Ví dụ phân hạng đất lúa, cây trồng công nghiệp (Cà phê, cao su…) hoặc cây lâm nghiệp. Ở Việt nam đã thực hiện phân hạng đất rừng trồng như Bồ đề, Thông nhựa, Thông ba lá, Luồng, Hồi, Quế,v.v. Trong nông nghiệp các yếu tố dùng để phân hạng thường là các loại đất, các tính chất quan trọng liên quan năng suất cây trồng như độ pH, hàm lượng hữu cơ, chất dễ tiêu N, P, K, v.v. Cách phân hạng thường dựa vào phương pháp cho điểm theo thang 10 điểm hoặc 50,100 điểm. Trong lâm nghiệp các yếu tố dùng để phân hạng thường là loại đất, độ pH, thành phần cơ giới, độ dày tầng đất, thực bì chỉ thị cho độ phì đất hoặc mức độ thoái hoá đất. Điều quan trọng đối với phân hạng đất đai là cần phải có tư liệu về năng suất cây trồng và tìm ra mối quan hệ của chúng với các tính chất đất đai. 7 1.2.4 Phân chia cấp đất rừng trồng Trong lâm nghiệp còn xây dựng biểu cấp đất cho một số rừng trồng như rừng Bồ đề, Thông ba lá, Thông mã vĩ, v.v. Bản chất của cấp đất cũng thể hiện mối quan hệ giữa các yếu tố lập địa với sinh trưởng rừng trồng thông qua chỉ số chiêu cao của lâm phần (H bình quân, hoặc H cây trội: H dominant) ứng với cấp tuổi nhất định. Dựa vào sự biến động của chiều cao lâm phần hoặc chiều cao các cây trội ở các cấp tuổi trong các điều kiện hoàn cảnh khác nhau mà phân chia thành các cấp đất khác nhau. Thông thường một biểu cấp đất gồm từ 5 tới 8 cấp. Dựa vào biểu cấp đất ta có thể xác định một lâm phần nào đó ở một cấp tuổi nhất định sẽ thuộc cấp đất nào trên cơ sở xác định các nhân tố về chiều cao của lâm phần hoặc chiều cao cây trội (thường đo 10% số cây lớn nhất lâm phần). Điều đó phản ánh lâm phần xem xét sinh trưởng trong điều kiện lập địa tốt hay xấu. Vũ Đình Phương là người đầu tiên xây dựng biểu cấp đất cho rừng trồng Bồ đề (Styrax tonkinensis) dựa trên mối quan hệ Hdom với tuổi lâm phần (1972). Nguyễn ngọc Lung (1987) đã xây dựng biểu cấp đất cho rừng Thông ba lá ở Lâm Đồng với 5 cấp đất. 8 2 Nghiªn cøu vµ ¸p dông ®¸nh gi¸ ®Êt l©m nghiÖp ë ViÖt Nam 2.1 §¸nh gi¸ tiÒm n¨ng s¶n xuÊt ®Êt l©m nghiÖp ViÖc ®¸nh gi¸ tiÒm n¨ng s¶n xuÊt l©m nghiÖp ®−îc ph©n chia thµnh 4 nhãm ®Êt kh¸c nhau v× nh÷ng ®Æc tr−ng rÊt kh¸c biÖt gi÷a c¸c nhãm ®Êt; cô thÓ lµ nhãm ®Êt vïng ®åi nói, nhãm ®Êt c¸t ven biÓn vµ nhãm ®Êt ngËp mÆn só vÑt; nhãm ®Êt chua phÌn, v.v. KÕt qu¶ nghiªn cøu ®· ®−îc xuÊt b¶n trong Ên phÈm “§¸nh gi¸ tiÒm n¨ng s¶n xuÊt ®Êt l©m nghiÖp ViÖt Nam” (§ç §×nh S©m, NguyÔn Ngäc B×nh chñ biªn) do Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp xuÊt b¶n n¨m 2000 vµ t¸i b¶n, bæ sung n¨m 2001. V× vËy chóng t«i chØ tãm t¾t nh÷ng kÕt qu¶ chñ yÕu, ®Æc biÖt lµ ph−¬ng ph¸p trong nghiªn cøu. 2.1.1 §¸nh gi¸ TNSX ®Êt l©m nghiÖp vïng ®åi nói a. X¸c ®Þnh c¸c tiªu chÝ vµ chØ tiªu ®¸nh gi¸ Lùa chän c¸c tiªu thøc ®¸nh gi¸ TNSX ®Êt l©m nghiÖp vïng ®åi nói cÇn tho¶ m·n 2 yªu cÇu: Thø nhÊt c¸c tiªu chÝ ph¶i ph¶n ¸nh ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm chñ yÕu cña ®é ph× ®Êt liªn quan tíi viÖc ®¸nh gi¸ ®Êt ®ai vµ sö dông ®Êt ®ai. Thø hai c¸c tiªu chÝ cã thÓ thu thËp, chÈn ®o¸n trong ph¹m vi toµn quèc ®Ó xö lý th«ng tin. Dùa trªn c¸c tÝnh chÊt vµ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n ®é ph× ®Êt vïng ®åi nói ®· tr×nh bµy, lùa chän 4 tiªu chÝ ®¸nh gi¸ TNSX ®Êt l©m nghiÖp vïng ®åi nói, ®ã lµ: ®é dèc, ®é dµy tÇng ®Êt, hµm l−îng h÷u c¬ tÇng mÆt vµ thµnh phÇn c¬ giíi ®Êt. 1. §é dèc Cã liªn quan chÆt chÏ ®Õn ®é ph× ®Êt, tíi qu¸ tr×nh xãi mßn, röa tr«i vµ c¸c ph−¬ng thøc sö dông ®Êt, møc ®é thuËn lîi hay khã kh¨n trong sö dông ®Êt. Dùa vµo b¶n ®å ®Þa h×nh chóng ta cã thÓ dÔ dµng x¸c ®Þnh ®−îc ®é ®èc. §é