Sách bệnh học - Y học cổ truyền VIệt Nam

8 lÞch sö y häc cæ truyÒn ViÖt Nam, tãm l−îc y thuËt c¸c ®¹i danh y ViÖt Nam 1.ViÖt Nam cã ®Þa sinh häc riªng. Theo nghiªn cøu cña nhiÒu ngµnh khoa häc, Thêi nguyªn ®¹i Trung sinh c¸ch ®©y 200 triÖu n¨m, di¶i ®Êt n−íc ta lóc ®Çu nh− mÇm x−¬ng sèng h×nh ch÷ S ®ã lµ d·y nói Tr−êng S¬n. Thêi ®¹i T©n sinh c¸ch ®©y 50 triÖu n¨m lµ thêi kú t¹o ®Êt båi ®¾p; hîp thµnh lôc ®Þa ¸ ch©u, cã kÕt cÊu ®Þa chÊt, ®Þa tÇng cã s«ng, cã nói… Cuèi Thêi kú §Ö Tam c¸ch ®©y 10 – 20 triÖu n¨m, ¸ ch©u ®· cã v−în cao cÊp. NhiÒu nhµ kh¶o cæ häc ViÖt Nam ®· chøng minh, con ng−êi ViÖt Nam xuÊt hiÖn tõ thêi kú Canh T©n . Do Thêi kú b¨ng hµ kÐo dµi tõ Thuû Canh T©n ®Õn Canh T©n. Nh−ng ë n−íc ta nãi riªng vµ ë §«ng Nam ¸ nãi chung chØ cã m−a lín. Sau b¨ng hµ n−íc biÓn trµn lªn, kÕt hîp víi khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho thùc vËt ph¸t triÓn, nguån thøc ¨n cña nhiÒu lo¹i ®éng vËt trong ®ã cã con ng−êi. V−în ¨n cá c©y, ¨n thÞt ®éng vËt ®Ó sèng, ®ång thêi còng chän läc tù nhiªn nh÷ng ®éng vËt vµ c©y cá ¨n ®Ó ch÷a bÖnh. V× vËy thuèc ch÷a bÖnh ®−îc l−u truyÒn tõ thêi nµy sang thêi kh¸c, ®êi nµy sang ®êi kh¸c vµ tån t¹i ®Õn nay. Tr¶i qua hµng ngµn n¨m lÞch sö, Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam ®· ®óc kÕt ®−îc nhiÒu ph−¬ng ph¸p phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh b»ng thuèc vµ kh«ng dïng thuèc (ch©m cøu, day, bÊm huyÖt…) cã hiÖu qu¶. §· ph¸t hiÖn nhiÒu vÞ thuèc quÝ: qu¶ giun, gõng giã, ý dÜ, x−¬ng bå, kú nam, sa nh©n, ®Ëu khÊu, h−¬ng phô…®−îc l−u truyÒn ®Õn ngµy nay. 2. ViÖt Nam cã lÞch sö x· héi l©u ®êi. ViÖt Nam cã nhµ n−íc V¨n Lang, tõ thêi Hång Bµng n¨m 2879 – 257 tr−íc c«ng nguyªn; thêi ®¹i c¸c Vua Hïng, tæ tiªn ta sím sö dông thuèc cã nguån gèc thùc vËt, ®éng vËt vµ kho¸ng vËt ®Ó lµm thuèc. Ngoµi ra cßn biÕt sö dông c¶ thuèc ®éc tÈm vµo tªn, gi¸o m¸c ®Ó chèng giÆc ngo¹i x©m…HiÖn nay cã t−îng vµ miÕu thê An Kú Sinh – Nhµ ch©m cøu ViÖt Nam ®Çu tiªn t¹i Tróc s¬n, Yªn Tö, §«ng TriÒu, Qu¶ng Ninh. T−îng vµ miÕu thê B¶o C« - Nhµ n÷ ch©m cøu (thÕ kû thø 3 tr−íc c«ng nguyªn). Tµi liÖu do Gi¸o s− thÇy thuèc nh©n d©n NguyÔn Tµi Thu -ViÖn tr−ëng ViÖn ch©m cøu ViÖt Nam s−u tÇm. H¬n mét thiªn niªn kû , d©n téc ViÖt Nam d−íi ¸ch x©m l−îc n« dÞch vµ ®ång ho¸ cña phong kiÕn Trung Quèc; c¸c d−îc liÖu quÝ hiÕm ®Òu bÞ c−íp bãc mang vÒ chÝnh quèc. Thêi kú ®éc lËp d−íi c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn (938 – 1884) sau chiÕn th¾ng B¹ch §»ng cña Ng« QuyÒn tõ n¨m 938, n−íc ta b−íc vµo kû nguyªn ®éc lËp. 3.LÞch sö Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam. +Thêi kú Nhµ Lý (1010 – 1224): cã tæ chøc Th¸i y viÖn ë Kinh ®« còng nh− ë c¸c ®Þa ph−¬ng. + Thêi kú Nhµ TrÇn (1225 – 1399): ph¸t triÓn nghÒ nu«i trång d−îc liÖu kh¾p n¬i, nhiÒu danh y næi tiÕng trong thêi kú nµy, ®Æc biÖt lµ NguyÔn B¸ TÜnh hiÖu lµ TuÖ TÜnh, quª NghÜa Phó, CÈm Vò, CÈm Giµng, H¶i H−ng, ¤ng thi ®ç TiÕn sÜ nh−ng kh«ng ra lµm quan mµ ®i tu vµ lµm thuèc, t¸c phÈm y häc næi tiÕng cña «ng lµ “Nam d−îc thÇn hiÖu” gåm 11 quyÓn, chän läc 580 vÞ thuèc, ph©n lo¹i theo nguån gèc (23 lo¹i): cá hoang, d©y leo, mäc ë n−íc, cã 9 c¸nh nh− loµi chim, cÇm thó…chän läc d−îc liÖu cã trong n−íc tæ chøc thµnh - 873 bµi thuèc ®iÒu trÞ 182 chøng bÖnh cña 10 khoa. Trong t¸c phÈm “Hång nghÜa gi¸c t− - y th−” ¤ng ®· tãm t¾t t¸c dông cña 630 vÞ thuèc theo biÖn chøng luËn trÞ . ¤ng ®−îc nh©n d©n t«n lµ ¤ng Th¸nh thuèc nam. N¨m 1335, TuÖ TÜnh ®−îc mêi sang Trung Quèc ch÷a bÖnh cho Vua nhµ Minh vµ bÞ gi÷ l¹i cho ®Õn khi chÕt. +Thêi kú Nhµ Hå (1400 – 1406): ch©m cøu ph¸t triÓn Nhµ ch©m cøu næi tiÕng lµ NguyÔn §¹i N¨ng ®· biªn so¹n cuèn s¸ch “Ch©m cøu tiÖp hiÖu diÔn ca”… Thêi kú ®« hé cña giÆc Minh Trung Quèc (1047 – 1472): Y häc d©n téc bÞ tæn thÊt nghiªm träng. +Thêi kú HËu Lª (1428 – 1788): cã bé luËt Hång §øc, ®êi Lª Th¸nh T«ng (1460 – 1479) ban hµnh qui chÕ lµm thuèc. N¨m 1665, Lª HuyÒn T«ng ®· 2 lÇn ra lÖnh cÊm hót thuèc lµo; ë TriÒu ®×nh cã Th¸i y viÖn, ë c¸c tØnh cã tÕ sinh ®−êng, ë qu©n ®éi cã së l−¬ng y. Thêi kú nµy cã ®¹i danh y Hoµng §«n Hoµ. ¤ng lµ l−¬ng y phôc vô trong qu©n ®éi nhµ Lª, t¸c phÈm næi tiÕng cña ¤ng lµ “Ho¹t nh©n to¸t yÕu”, ¤ng ®−îc s¾c phong cña Vua Lª Th¸nh T«ng lµ“L−¬ng y quèc, Thä t− d©n”. HiÖn nay nh©n d©n lËp ®Òn thê Hoµng §«n Hoµ t¹i quª ¤ng: th«n §a sÜ, x· KiÕn H−ng, ThÞ x· Hµ §«ng, TØnh Hµ T©y. §Æc biÖt trong thêi kú nµy cã Lª H÷u Tr¸c hiÖu lµ H¶i Th−îng L·n ¤ng (1720 – 1791), quª V¨n X¸, Yªn Mü, H¶i H−ng. ¤ng ®· tãm l−îc y lý Y häc cæ truyÒn ph−¬ng §«ng, tæng kÕt nh÷ng thµnh tùu Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam tõ tr−íc ®Õn thÕ kû XVIII vµ ®· vËn dông s¸ng t¹o nh÷ng tinh hoa Y häc cæ truyÒn vµo ®iÒu kiÖn thêi tiÕt khÝ hËu liªn quan ®Õn ®Æc ®iÓm ph¸t bÖnh ë n−íc ta. T¸c phÈm “H¶i Th−îng L·n ¤ng Y T«ng T©m LÜnh” lµ bé s¸ch ®å sé gåm 28 tËp, 66 quyÓn, ®Õn nay vÉn ®−îc coi lµ bé s¸ch b¸ch khoa vÒ Y häc cæ truyÒn. ¤ng ®· tæng kÕt hoµn chØnh, hÖ thèng ho¸ nÒn Y häc truyÒn thèng ViÖt Nam trªn c¸c lÜnh vùc; néi khoa, ngo¹i khoa, s¶n phô, nhi khoa vµ ngò quan khoa trªn ph−¬ng diÖn chÈn trÞ dù phßng tõ lý ph¸p ®Õn ph−¬ng d−îc, tõ y ®øc ®Õn y sö, y thuËt, ®Õn c¸c lÜnh vùc thiªn v¨n y häc vµ thùc trÞ häc. VÒ d−îc häc L·n ¤ng ®· s−u tÇm thªm 300 vÞ thuèc, tæng hîp thµnh 2854 bµi thuèc kinh nghiÖm. NÐt ®éc ®¸o trong biÖn chøng luËn trÞ Y häc cæ truyÒn cña L·n ¤ng, ®Õn nay vµ m·i m·i lµ kim chØ nam cho mäi hµnh ®éng, chÈn trÞ theo y lý cæ truyÒn, cña c¸c thÕ hÖ thÇy thuèc y häc d©n téc ViÖt Nam. -Néi kinh lµ s¸ch viÕt vÒ biÖn chøng luËn trÞ c¸c chøng vµ bÖnh thuéc ph¹m vi néi khoa bÖnh häc. Th«ng qua c¸c ph¹m trï kinh ®iÓn cña y häc cæ truyÒn. VÝ dô: tý chøng, t©m quÝ, tiªu kh¸t, tho¸t th−, ng©n tiÕt bÖnh...®Ó liªn hÖ víi c¸c bÖnh danh ®· ®−îc hiÖn ®¹i ho¸ theo quan ®iÓm Y häc hiÖn ®¹i. ThÕ kû XIV ®Õn XVIII c¸c ®¹i danh y ViÖt Nam: TuÖ TÜnh, H¶i Th−îng L·n ¤ng trªn c¬ së thõa kÕ tiÕp thu y häc ph−¬ng §«ng ®· tãm l−îc trong “Néi kinh yÕu chØ”. L·n ¤ng chän läc nh÷ng ®iÓm thiÕt yÕu, kinh ®iÓn thùc tiÔn cña y häc ph−¬ng §«ng, lµm c¬ së cho biÖn chøng mét sè bÖnh néi khoa häc: • Y giµ quan miÖm: ph©n tÝch tæng hîp lý luËn c¬ b¶n häc thuyÕt ©m d−¬ng ngò hµnh, t¹ng phñ, kinh l¹c khÝ huyÕt, chÈn ®o¸n m¹ch häc, bÖnh lý, ph¸p trÞ, ph−¬ng trÞ. • Y h¶i cÇu nguyªn: ( T©p.3.4.5) nguyªn t¾c trÞ liÖu, dùa trªn nh÷ng qui luËt chung vÒ sinh lý bÖnh lý. • HuyÔn TÉn ph¸t huy (TËp 6): quan niÖm vÒ thuyÕt thuû ho¶, mÖnh m«n ho¶ , t−íng ho¶ , tiªn thiªn thuû ho¶, ch©n thuû, ch©n ho¶ cña H¶i Th−îng. 10 • Kh«n hãa th¸i ch©n (TËp 7): nãi vÒ hËu thiªn tú vÞ, chøc n¨ng tiªu ho¸ hÊp thu ho¸ gi¸ng, t¸c dông cña khÝ huyÕt, biÓu hiÖn bÖnh lý vµ chÈn trÞ. • §¹o l−u d− vËn (TËp 8): biÖn luËn bæ xung nh÷ng ®iÒu vÒ y lý mµ y häc ph−¬ng §«ng ch−a ®Ò cËp ®Õn hoÆc ®Ò cËp ch−a râ rµng. • D−îc phÈm vÞ yÕu (TËp 10.11): c¸c vÞ thuèc phÝa B¾c vµ phÝa Nam ®−îc ph©n lo¹i theo ngò hµnh, ¤ng chän läc 150 vÞ thuèc thiÕt yÕu thùc tiÔn ViÖt Nam. • LÜnh Nam b¶n th¶o (TËp 12.13): tªn vµ t¸c dông cña 496 vÞ thuèc nam ®· thõa kÕ cña ®¹i danh TuÖ TÜnh. ¤ng bæ xung thªm 305 vÞ thuèc míi mµ «ng ®· ph¸t hiÖn thªm. • Ngo¹i c¶m th«ng trÞ (TËp 14): ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt bÖnh ngo¹i c¶m ë ViÖt Nam vµ s¸ng lËp c¸c ph−¬ng thuèc Nam ®Ó tù ®iÒu trÞ. • B¸ch bÖnh cã yÕu (TËp 15-24): néi khoa bÖnh häc , hiÖn chØ cã BÝnh §inh cßn thiÕu: Gi¸p Êt, MËu Kû, Canh T©n, Nh©m QuÝ... • Y trung quan kiÖn (TËp 25): tãm l−îc ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ c¸c lo¹i bÖnh. • Phô ®¹o x¸n nhiªn TËp (26-27): chuyªn vÒ c¸c bÖnh phô khoa. • To¹ th¶o l−¬ng m« (TËp 28): chuyªn vÒ c¸c bÖnh s¶n khoa. • ¢u ©u tu tri (TËp 29-33): chuyªn vÒ c¸c bÖnh nhi khoa. • Méng trung gi¸c ®Ëu (TËp 34-40): chuyªn vÒ c¸c bÖnh ®Ëu mïa. • Ma chÈn chuÈn th¾ng ( TËp 41-44) chuyªn vÒ bÖnh sëi. • T©m ®¾c thÇn ph−¬ng (TËp 45): chän läc 70 ph−¬ng thuèc trong cÈm nang cña Phïng TriÖu Tr−¬ng. • HiÖu pháng t©n ph−¬ng (TËp 46): ghi chÐp 29 ph−¬ng thuèc do L·n ¤ng s¸ng lËp ra. • B¸ch gia tr©n t¨ng (TËp 47-48-49): ghi chÐp 600 ph−¬ng thuèc kinh nghiÖm thu l−îm trong nh©n d©n vµ thõa kÕ cña Bïi §iÖn §¨ng. • Hµnh gi¶n tr©n nhu (TËp 50-57): ghi chó 200 ph−¬ng thuèc chän loc trong c¸c b¶n th¶o tõ ®êi tr−íc, chñ yÕu lµ Nam D−îc ThÇn HiÖu cña TuÖ TÜnh (TK XIV) • Y d−¬ng ¸n , Y ©m ¸n (TËp 59-60) chÐp 17 bÖnh ¸n ch÷a khái; 12 bÖnh ¸n tö vong • TruyÒn t©n bè chØ (Ch©u ngäc c¸ch ng«n) (TËp 61): ®iÒu cèt yÕu nhÊt trong nguyªn t¾c biÖn chøng luËn trÞ. • VÖ sinh yÕu quyÕt (TËp 62): chuyªn vÒ vÖ sinh, d−ìng sinh phßng bÖnh. • B¶o thai thÇn biÖn toµn th− (TËp 63) hiÖn nay cßn bÞ thÊt l¹c. • N÷ c«ng th¾ng l·m (TËp 64): c¸ch nÊu n−íng - thùc trÞ häc. • Th−îng kinh kÝ sù (TËp 65): kÓ l¹i hµnh tr×nh cña ¤ng lªn Kinh §« theo chiÕu cña nhµ Vua, ch÷a bÖnh cho thÕ tö TrÞnh C¸n (n¨m,1782.) • VËn khÝ bÝ ®iÓn (TËp 66) : qui luËt chuyÓn dÞch cña ngò vËn lôc khÝ liªn quan ®Õn yÕu tè b¶n t¹ng vµ tr¹ng th¸i thiªn th¾ng cña c¬ thÓ con ng−êi . 11 - Néi kinh yÕu chØ : L·n «ng cho r»ng “ Nhµ y cã Néi Kinh còng nh− nhµ nho cã Ngò Kinh ,®ã lµ lêi nãi chÝ lý cña th¸nh hiÒn, lý lÏ s©u xa vÒ c¬ n¨ng huyÒn bÝ ®Òu thÓ hiÖn tÊt c¶ ë trong ®ã , lêi gi¸o huÊn ngµy x−a cßn ®Ó l¹i s¸ng tá nh− mÆt trêi “. Theo quan ®iÓm cña TuÖ TÜnh vµ L·n ¤ng th× “ Néi Kinh” lµ Bé s¸ch cæ ®Ò cËp ®Õn quan niÖm duy vËt biÖn chøng cæ ®¹i, c¬ thÓ con ng−êi lµ mét chÝnh thÓ gi÷a thiªn nhiªn; c¬ thÓ sèng gièng nh− mét vò trô thu nhá “Nh©n th©n chi tiÓu thiªn ®Þa”. ThuyÕt “Thiªn nh©n t−¬ng øng”: trong vò trô bao la cã bao nhiªu tinh tó th× trong c¬ thÓ con ng−êi cã bÊy nhiªu vi tinh tó , mäi quy luËt diÔn biÕn, biÖn chøng cña bÇu th¸i cùc (vò trô bao la ) còng ®Òu cã thÓ x¶y ra ë trong c¬ thÓ con ng−êi .TiÕp thu tinh hoa cña Néi Kinh; c¸c y gia tiÒn bèi n−íc ta ®· t×m hiÓu vËn dông s¸ng t¹o, tiªu biÓu lµ thuyÕt vËn khÝ bÝ ®iÓn cña H¶i Th−îng L·n ¤ng ®· qu¸n triÖt quan ®iÓm dÞch häc tinh hoa vµo y häc mét c¸ch ®éc ®¸o vµ thùc tiÔn. -Néi dung cô thÓ cña Néi kinh c−¬ng yÕu : PhÐp d−ìng sinh: luyÖn t©m, luyÖn tøc, luyÖn thùc, luyÖn thÓ, luyÖn thÇn. Trong biÖn chøng vÒ ph−¬ng ph¸p ch÷a bÖnh toµn diÖn nµy cã phÐp luyÖn ý, luyÖn chÝ, luyÖn thë, luyÖn th− gi·n theo t− thÕ tÜnh vµ luyÖn h×nh theo t− thÕ ®éng §©y lµ mét ph−¬ng ph¸p tù phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh, cã h−íng dÉn. Néi dung c¬ b¶n cña häc thuyÕt ©m d−¬ng ngò hµnh, ®ã lµ quan ®iÓm triÕt häc duy vËt cæ ®¹i, quy luËt m©u thuÉn phæ biÕn, biÖn chøng duy vËt, gi¶i thÝch sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña thÕ giíi b»ng chÝnh sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña vËt chÊt chø kh«ng ph¶i do th−îng ®Õ sinh ra. VËn dông c¸c quy luËt ph¸t triÓn vËn ®éng cña vËt chÊt trong thiªn nhiªn, øng dông vµo sù ph¸t triÓn c¬ quan t¹ng phñ trong c¬ thÓ con ng−êi. Häc thuyÕt t¹ng t−îng, häc thuyÕt kinh l¹c, c¸c héi chøng t¹ng phñ ®−îc biÓu hiÖn ra ngoµi khi b×nh th−êng vµ khi bÊt th−êng; chÈn ®o¸n bÖnh häc vµ phÐp t¾c ®iÒu trÞ, cuèi cïng lµ häc thuyÕt ngò vËn lôc khÝ. -Kim quü yÕu l−îc: Thùc chÊt lµ Th−¬ng hµn t¹p bÖnh luËn (Tr−¬ng Träng C¶nh - ®êi H¸n ThÕ Kû2-3 sau C«ng Nguyªn) . Néi dung chñ yÕu lµ quan niÖm vµ gi¶i thÝch c¸c kh¸i niÖm vÒ biÖn chøng luËn trÞ, m¹ch chøng, xÐt m¹ch vµ b¸o tr−íc bÖnh t¹ng phñ, bÖnh b¸ch hîp, bÖnh hå hoÆc ©m d−¬ng ®éc (bÖnh trïng s¸n hoÆc tµ ®éc thuéc ©m, thuéc d−¬ng). M¹ch chøng vÒ ng−îc tËt lµ c¸c bÖnh thuéc miÒn ng−îc: sèt rÐt, sèt xo¾n trïng m¶nh, sèt ph¸t ban, sèt håi qui...C¸ch ch÷a bÖnh tróng phong, lÞch tiÕt phong (bÖnh sèt ra må h«i cã mµu vµng); c¸ch ch÷a vÒ chøng huyÕt tý, h− lao; c¸ch ch÷a chøng phÕ nuy, phÕ ung khã thë; bÖnh ba ®ån khÝ (c¬n ®au nh− con lîn ch¹y lªn). Thùc chÊt lµ dÞ c¶m, rèi lo¹n thÇn kinh chøc n¨ng do stress: ch÷a bÖnh hung tý, t©m thèng vµ ®o¶n khÝ. C¸ch ch÷a phóc m·n , hµn s¸n vµ tóc thùc (nghÜa lµ c¸ch ch÷a chøng ®Çy bông) chËm tiªu khi ¨n ; viªm mµng n·o,viªm tinh hoµn (s¸n khÝ) bÖnh thuéc can kinh; phong hµn tÝch tô ë ngò t¹ng, bÖnh c¶m ph¶i giã l¹nh kh«ng theo lôc kinh; nÕu trùc tróng vµo t¹ng phñ nµo th× cã trÞªu chøng cña t¹ng phñ ®ã. BiÖn chøng vÒ ®µm Èm kh¸i thÊu, biÖn chøng bÖnh tiªu kh¸t (®¸i th¸o ®−êng), bÖnh l©m - viªm nhiÔm ®−êng tiÕt niÖu. Thùc chÊt lµ thñy thòng, phï do n−íc kh«ng ho¸ thµnh khÝ mµ ®äng l¹i. Thñy khÝ ®−îc chia ra; phong thñy, bi thñy, chÝnh thñy, th¹ch thñy vµ hoµng h·n (må h«i cã mµu vµng); tªn gäi nµy dùa vµo vÞ trÝ n−íc ®äng ë ®©u ®Ó ®Æt, còng tïy theo vÞ trÝ mµ biÖn chøng dïng thuèc. M¹ch chøng vµ c¸ch ch÷a hoµng ®¶n: da vµng, m¾t vµng, n−íc tiÓu vµng; biÖn chøng vÒ thÊp nhiÖt ph¹m tú ¶nh h−ëng ®Õn vËn ho¸ chuyÓn ho¸ t¹ng can ®ëm thËn vÞ. M¹ch t−îng øng víi mét sè bÖnh vÒ tiªu ho¸ ,sinh dôc, tiÕt niÖu nguyªn do lµ thÊp nhiÖt. M¹ch chøng vµ c¸ch ch÷a kinh quÝ, thæ lôc, h¹ huyÕt, ngùc ®Çy, ø huyÕ: nghÜa lµ biÖn chøng vÒ nhÞp tim, håi hép, ®¸nh trèng ngùc, n«n ra m¸u, bÖnh ch¶y m¸u cam vµ ®¹i tiÖn ra m¸u. Suy tõ kinh m¹ch ®Ó chÈn trÞ vÒ huyÕt chøng. 12 M¹ch chøng vµ c¸ch ch÷a bÖnh Èu thæ, uÕ träc, h¹ lîi: biÖn chøng vÒ sãng m¹ch, h×nh m¹ch t−¬ng øng ®Ó chÈn trÞ chøng n«n möa, n«n khan vµ Øa ch¶y. TËp Kim quÜ yÕu l−îc lµ tãm l−îc nh÷ng tµi liÖu quÝ gi¸ nh− kho vµng thêi H¸n ®−îc Tr−¬ng Träng C¶nh ( ThÕ Kû2-3 sau C«ng Nguyªn) tæng kÕt trong th−¬ng hµn t¹p bÖnh luËn hay t¹p bÖnh luËn (nh÷ng bÖnh lý hay gÆp ngoµi th−¬ng hµn). §iÓm ®¸ng chó ý lµ hÇu hÕt nh÷ng bµi thuèc ë ®©y ®Òu dïng rÊt Ýt vÞ vµ dïng liÒu rÊt cao, ®óng lµ “quÝ hå tinh bÊt quÝ hå ®a”. • VÝ dô: bµi thuèc b¹ch ®Çu «ng thang ch÷a chøng thÊp nhiÖt rãt xuèng h¹ tiªu: B¹ch ®Çu «ng 120g, hoµng liªn 120g, hoµng b¸ 120g, t©n b× 120g. 4 vÞ thuèc trªn, n−íc 7 th¨ng s¾c cßn 2 th¨ng, läc bá b· uèng Êm mét thang. • VÝ dô: bµi phßng kû phôc linh thang ch÷a chøng thuû khÝ: Phßng kû, quÕ chi, hoµng kú ®Òu 3 l¹ng, phôc linh 6 l¹ng, cam th¶o 2 l¹ng. 5 vÞ thuèc trªn thªm n−íc 6 th¨ng s¾c cßn 2 th¨ng, chia 3 lÇn , uèng Êm. • VÝ dô: bµi nh©n trÇn cao thang.ch÷a chøng hoµng ®¶n, chøng vµng da, Nh©n trÇn 6 l¹ng, chi tö 14 qu¶, ®¹i hoµng 2 l¹ng. 3 vÞ trªn n−íc mét ®Êu, tr−íc s¾c nh©n trÇn c¹n bít 6 th¨ng, cho 2 vÞ cßn l¹i s¾c cßn 3 th¨ng, läc bá b· chia ba lÇn uèng Êm, tiÓu tiÖn sÏ th«ng lîi, n−íc tiÓu ®á xÉm nh− n−íc bå kÕt. Mét ®ªm th× bông gi¶m, s¾c vµng theo n−íc tiÓu ra hÕt. • VÝ dô: theo kinh v¨n sè 293 t©m khÝ bÊt tóc, thæ huyÕt, nôc huyÕt t¶ t©m thang chñ chi (ph¶i dïng bµi t¶ t©m thang ®Ó ®iÒu trÞ lµ chÝnh): §¹i hoµng 2 l¹ng, hoµng liªn 4 l¹ng, hoµng cÇm 1 l¹ng, 3 vÞ trªn thªm n−íc ba th¨ng, s¾c cßn 1 th¨ng uèng hÕt 1 lÇn. • VÝ dô: bµi thuèc bæ d−ìng ch÷a h− lao, ch÷a bÖnh phô khoa “thËn khÝ hoµn”: Can ®Þa hoµng 8 l¹ng, s¬n thï 4 l¹ng, phôc linh 3 l¹ng, phô tö chÕ 1 l¹ng, s¬n d−îc 4 l¹ng, quÕ chi 1 l¹ng, tr¹ch t¶ 3 l¹ng, ®an b× 3 l¹ng. 8 vÞ trªn t¸n bét, luyÖn mËt lµm viªn hoµn to b»ng h¹t ng« ®ång.LiÒu uèng 15 hoµn / lÇn uèng víi r−îu, lªn tíi 20 hoµn/ lÇn ngµy 2 lÇn. -Th−¬ng hµn luËn: TËp s¸ch vÒ biÖn chøng luËn trÞ c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm, nguyªn nh©n chñ yÕu lµ phong hµn ®−îc viÕt vµo thêi ®¹i nhµ H¸n. Theo tµi liÖu “cÇn cøu cæ huÊn”,“b¸c th¸i quÇn ph−¬ng”cña Tr−¬ng Träng C¶nh ( ThÕ Kû2-3 sau C«ng Nguyªn) dùa trªn c¬ së lý luËn cña “Néi kinh” ¤ng ®· ph¸t triÓn mét b−íc vÒ phÐp t¾c cña biÖn chøng luËn trÞ. Tµi liÖu “Th−¬ng hµn t¹p bÖnh luËn” bao gåm hai bé phËn; Th−¬ng hµn luËn vµ Kim quü yÕu l−îc. §©y lµ tËp s¸ch ®Çu tiªn chuyªn viÕt vÒ c¸c triÖu chøng l©m sµng ®· ®−îc øng dông réng r·i trong vµ ngoµi n−íc Trung Quèc. Ngoµi ra tËp s¸ch cßn bæ xung nh÷ng khiÕm khuyÕt cña “Ngo¹i kinh” vµ c¸c tµi liÖu tr−íc ®ã. Bé s¸ch chuyªn vÒ y häc l©m sµng cæ ®¹i, cïng víi lý luËn y häc cæ ®¹i, t¸c phÈm ®−îc ®¸nh gi¸ t−¬ng ®−¬ng víi “Néi kinh”. §ã lµ mét cèng hiÕn to lín cña Tr−¬ng Träng C¶nh ®−¬ng thêi. Cïng víi Tr−¬ng Träng C¶nh lµ ®¹i danh y Hoa §µ, ¤ng cã tr×nh ®é tinh th«ng vÒ néi, ngo¹i khoa, phô nhi khoa vµ ch©m cøu. §Æc biÖt lµ trong ®iÒu trÞ ngo¹i khoa ,¤ng ®¹t nhiÒu thµnh tùu rÊt −u viÖt. Theo tµi liÖu HËu H¸n th× Hoa §µ lµ ng−êi ®Çu tiªn ®Ò xuÊt víi thÕ giíi øng dông ph−¬ng ph¸p v« c¶m ®Ó phÉu thuËt phÇn bông. ¤ng viÕt: nÕu bÖnh tËt ph¸t hÕt ë trong , ch©m vµ thuèc ®Òu kh«ng cã chuyÓn biÕn th× chän r−îu m¹nh uèng cho gi¶m ®au, r¹ch phÇn bông vµ l−ng, c¾t bá tÝch tô hoÆc tr−êng vÞ cã tËt, cÇn ph¶i lo¹i bá tËn gèc. Ra ®êi trong hoµn c¶nh nh− vËy “Th−¬ng hµn luËn “ lµ mùc th−íc vÒ 13 phÐp biÖn chøng c¸c bÖnh thuéc «n bÖnh lÖ dÞch, bÖnh truyÒn nhiÔm cÊp tÝnh chñ yÕu lµ do l¹nh (phong hµn). C¸c giai ®o¹n, c¸c diÔn biÕn theo lôc kinh ®−îc m« t¶ ®Çy ®ñ, c¸c triÖu chøng vµ phÐp t¾c ®iÒu trÞ. Liªn hÖ YHH§ lµ hÇu hÕt c¸c bÖnh thuéc chuyªn ngµnh truyÒn nhiÔm, néi khoa bÖnh häc. Ng−êi x−a cho r»ng: “Häc y mµ kh«ng ®äc s¸ch Träng C¶nh còng nh− häc nho mµ kh«ng ®äc s¸ch Khæng Tö.” Theo nghÜa hÑp: th−¬ng hµn lµ c¶m ph¶i khÝ hµn l·nh mµ sinh ra bÖnh. Theo nghÜa réng: lµ bao gåm c¶m ph¶i c¸c khÝ phong hµn, thö thÊp nghÜa lµ mét bÖnh do ngo¹i c¶m g©y ra. Ngoµi ra theo n¹n kinh th−¬ng hµn cã 5 c¸ch: thö vµ tróng phong, th−¬ng hµn, thÊp «n, nhiÖt bÖnh vµ «n bÖnh mïa xu©n. Thö lµ bÖnh mïa h¹, bÖnh ng−îc lµ sèt rÐt, bÖnh lþ lµ bÖnh cña mïa thu, hµn khÝ lµ bÖnh do mïa ®«ng ®Òu thuéc ph¹m trï “th−¬ng hµn”. Nh− vËy “Th−¬ng hµn luËn” kh«ng ph¶i chØ biÖn chøng mét lo¹i c¶m hµn mµ cßn biÖn chøng hµng tr¨m thø bÖnh tõ ®ã mµ ra... Néi dung cña “Th−¬ng hµn luËn” bao gåm hai giai ®o¹n lín: • Giai ®o¹n 1: d−¬ng chøng“chÝnh khÝ tån néi tµ bÊt kh¶ can”. NÕu ph¸t bÖnh th× tµ khÝ m¹nh mÏ, chÝnh khÝ ®Çy ®ñ; giao tranh gi÷a tµ khÝ vµ chÝnh khÝ, gi÷a t¸c nh©n g©y bÖnh vµ søc ®Ò kh¸ng c¬ thÓ, ®−îc m« t¶ vÒ bÖnh chøng l©m sµng theo ba møc ®é: Th¸i d−¬ng bÖnh thÓ hiÖn triÖu chøng bÖnh lý ë c¶ hai kinh:Thñ th¸i d−¬ng tam tiªu kinh vµ Tóc th¸i d−¬ng bµng quang kinh. ThiÕu d−¬ng bÖnh thÓ hiÖn triÖu chøng bÖnh lý ë c¶ hai kinh:Thñ thiÕu d−¬ng tiÓu tr−êng kinh vµ Tóc thiÕu d−¬ng ®ëm kinh. D−¬ng minh bÖnh thÓ hiÖn triÖu chøng bÖnh lý ë c¶ hai kinh:Thñ d−¬ng minh ®¹i tr−êng kinh vµ Tóc d−¬ng minh vÞ kinh • Giai ®o¹n 2: ©m chøng bÖnh lËu, søc ®Ò kh¸ng c¬ thÓ gi¶m sót: “tµ chi së tÊu kú khÝ tÊt h−”. DiÔn biÕn bÖnh cã ba møc ®é kh¸c nhau: Th¸i ©m bÖnh thÓ hiÖn triÖu chøng bÖnh lý ë c¶ hai kinh:Thñ th¸i ©m phÕ vµTóc th¸i ©m tú ThiÕu ©m bÖnh thÓ hiÖn triÖu chøng bÖnh lý ë c¶ hai kinh:Thñ thiÕu ©m t©m kinh vµ Tóc thiÕu ©m thËn kinh QuyÕt ©m bÖnh thÓ hiÖn triÖu chøng bÖnh lý ë c¶ hai kinh: Thñ quyÕt ©m t©m bµo l¹c kinh vµTóc quyÕt ©m can kinh. Cã thÓ liªn hÖ: bÖnh lý héi chøng th¸i d−¬ng bÖnh, lµ ph¶n øng chÝnh khÝ víi tµ khÝ ë phÇn b× phu niªm m¹c; th¸i d−¬ng lµ ph¶n øng chÝnh khÝ víi tµ khÝ ë phÇn ngùc vµ s−ên; d−¬ng minh bÖnh ë phÇn d¹ dµy, ruét, th¸i ©m bÖnh lµ ph¶n øng chÝnh tµ ë phÇn tiªu ho¸, mËt, tôþ, can, ®ëm. ThiÕu ©m bÖnh lµ biÓu hiÖn ë hÖ tuÇn hoµn; bÖnh quyÕt ©m lµ hÖ thèng thÇn kinh lµ thÓ dÞch. Trong biÖn chøng lôc kinh cã 397 phÐp vµ 113 ph−¬ng, tïy bÖnh chøng biÕn ho¸ vµ søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ mµ “xem m¹ch chøng biÕt tµ khÝ ph¹m vµo ®©u, råi tïy chøng mµ ch÷a” BiÖn chøng “Th−¬ng hµn luËn” cµng ®äc cµng hiÓu thªm s©u kinh ph−¬ng biÕn ho¸ tùa rång , sö dông c¶m thÊy linh th«ng thÇn kú. Liªn hÖ víi YHH§, ngoµi bÖnh c¶m m¹o th× c¸c thêi kú cña bÖnh truyÒn nhiÔm th−êng bao gåm: giai ®o¹n ñ bÖnh (thêi kú viªm häng khëi ph¸t), giai ®o¹n toµn ph¸t triÖu chøng rÇm ré, hµn nhiÖt v·ng lai , biÓu lý ®ång bÖnh nÕu kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ bÖnh tµ chuyÓn vµo lý sÏ cã héi chøng: lý thùc hµn hoÆc lý thùc nhiÖt. Giai ®o¹n håi phôc , nÕu ®−îc ®iÒu trÞ 14 kÞp thêi bÖnh qua khái; nÕu kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ, søc ®Ò kh¸ng c¬ thÓ gi¶m sót sÏ xuÊt hiÖn c¸c biÕn chøng cã thÓ cã tho¸t d−¬ng, vong d−¬ng hoÆc ©m h− dÉn ®Õn vong ©m. Tho¸t d−¬ng, vong d−¬ng lµ cho¸ng trôy m¹ch, ©m h− sinh néi nhiÖt, vong ©m lµ rèi lo¹n n−íc -®iÖn gi¶i. Theo H¶i Th−îng L·n ¤ng: chøng bÖnh sÏ hiÖn lªn lung tung, kú h×nh qu¸i d¹ng, khã mµ mÖnh danh; cÇn ph¶i n¾m v÷ng cha cña khÝ lµ d−¬ng, mÑ cña huyÕt lµ ©m; ch÷a khÝ, ch÷a huyÕt kh«ng qua khái ph¶i ch÷a vµo ©m, vµo d−¬ng, biÕt vu ©m trung cøu d−¬ng, bæ d−¬ng tiÕp ©m, bæ ©m tiÕp d−¬ng, bæ ho¶ trong thñy. Liªn hÖ YHH§ lµ ®iÒu chØnh chøc n¨ng néi tiÕt trong ®ã cã tuyÕn yªn vµ th−îng thËn ®Ó duy tr× n−íc, ®iÖn gi¶i, ho¹t ®éng b×nh th−êng cña tim m¹ch, h« hÊp “©m b×nh d−¬ng bÕ tinh thÇn n¹i trÞ”. §a sè bµi thuèc ®−îc dïng trong th−¬ng hµn luËn lµ tinh gi¶n, Ýt vÞ, liÒu l−îng võa ph¶i. VÝ dô: bµi ma hoµng thang ®iÒu trÞ chøng “th¸i d−¬ng tróng th−¬ng hµn”: Ma hoµng 12g, cam th¶o 6g, quÕ chi 8g, h¹nh nh©n 12g. Bµi quÕ chi thang ®iÒu trÞ triÖu chøng “th¸i d−¬ng tróng phong”: QuÕ chi 12g, chÝch th¶o 8g, b¹ch th−îc 12g, ®¹i t¸o 12g, sinh kh−¬ng 12g. Thanh th−îng tiªu thùc nhiÖt dïng bµi “t¶ t©m thang”: Hoµng liªn 12g, hoµng cÇm 12g, ®¹i hoµng 12g, phô tö chÕ 12g. Chøng thiÕu d−¬ng bÖnh dïng bµi “tiÓu sµi hå” hoÆc “®¹i sµi hå” TiÓu sµi hå: sµi hå, hoµng cÇm, ®¼ng s©m, ®¹i t¸o, b¸n h¹, cam th¶o, sinh kh−¬ng. §¹i sµi hå: thay s©m b»ng th−îc bá cam th¶o thªm ®¹i hoµng, chØ thùc ®Òu 12g. Chøng d−¬ng minh ph¶i dïng bµi tiÓu thõa khÝ, ®¹i thõa khÝ thang: TiÓu thõa khÝ: ®¹i hoµng 16g, hËu ph¸c 8g, chØ thùc 8g §¹i thõa khÝ lµ tiÓu thõa khÝ thang gia thªm mang tiªu 12g t¨ng t¸c dông nhuyÔn kiªn. Chøng th¸i ©m (tú, phÕ) ph¶i träng dông tø nghÞch thang: Phô tö 12g, chÝch th¶o 8g, can kh−¬ng 12g. Cã khi hµn quyÕt th× ph¶i dïng can kh−¬ng, phô tö ®Òu ph¶i dïng liÒu cao tõ 20 - 40g. -N¹n kinh lµ nh÷ng kinh v¨n diÔn gi¶i nh÷ng ®iÒu khã mµ Néi Kinh ch−a diÔn ®¹t ®Çy ®ñ. BiÓn Th−íc (TÇn ViÖt Nh©n) ®· rót ra trong Néi Kinh 81 vÊn ®Ò hay 81 n¹n lµ 81 ®iÒu khã hiÓu. Bè côc cña n¹n kinh bao gåm: • M¹ch häc chÈn hËu 24 n¹n Kú kinh b¸t m¹ch 3 n¹n • Kinh l¹c 2 n¹n Vinh vÖ tam tiªu 2 n¹n • T¹ng phñ phèi t−îng 6 n¹n T¹ng phñ ®é sè 10 n¹n • H− thùc tµ chÝnh 5 n¹n T¹ng phñ truyÒn bÖnh 2 n¹n • T¹ng phñ tÝch tô 2 n¹n Ngò tiÕt th−¬ng hµn 4 n¹n • ThÇn th¸nh c«ng s¶o 1 n¹n T¹ng phñ tÞnh du 7 n¹n • Dung ch©m bæ t¶ 13 n¹n Thùc chÊt lµ gi¶i thÝch râ rµng nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n trong hÖ thèng biÖn chøng luËn trÞ cña Y häc truyÒn thèng ph−¬ng §«ng bao gåm: BiÖn chøng luËn trÞ vÒ m¹ch häc. 15 BiÖn chøng luËn trÞ vÒ ngò t¹ng lôc phñ. BiÖn chøng luËn trÞ vÒ bÖnh tËt. BiÖn chøng luËn trÞ kinh l¹c. BiÖn chøng luËn trÞ du huyÖt vµ biÖn chøng luËn trÞ vÒ c¸c ph−¬ng ph¸p ch©m cøu. VÝ dô: Nan thÇn th¸nh c«ng s¶o: gi¶i thÝch vÒ 4 b−íc kh¸m bÖnh gäi lµ tø chÈn. Väng nhi tri chi vÞ chi thÇn (nghÜa lµ nh×n ng−êi): thÇn s¾c, h×nh thÓ, rªu l−ìi m¾t mµ biÕt ®−îc bÖnh lµ bËc thÇn. V¨n nhi tri chi vÞ chi th¸nh: nghe tiÕng nãi h¬i thë, tiÕng ho, î nÊc, ©m s¾c, ®i cÇu mµ biÕt ®−îc bÖnh lµ bËc th¸nh hiÒn. VÊn nhi tri chi vÞ chi c«ng: hái vÒ qu¸ tr×nh ph¸t bÖnh, yÕu tè ¶nh h−ëng vµ qu¸ tr×nh ch÷a trÞ: ¨n ngñ, ®¹i tiÓu tiÖn, hái vÒ må h«i kinh nguyÖt mµ biÕt ®−îc bÖnh lµ bËc thæ c«ng. ThiÕt nhi tri chi vÞ chi s¶o lµ sê n¾n, kh¸m m¹ch mµ biÕt ®−îc bÖnh lµ bËc kü n¨ng kü s¶o. C¸ch gi¶i thÝch nµy còng thèng nhÊt nh− quan ®iÓm H¶i Th−îng L·n ¤ng (ThÕ Kû XVIII) (vÒ m¹ch häc): m¹ch lµ gîn sãng cña khÝ huyÕt, c¸c bé m¹ch thèn khÈu, ph¶n ¸nh trung thµnh t×nh tr¹ng cña bÖnh tËt ë c¸c c¬ quan t¹ng phñ liªn quan nh−ng khèn thay ,vÒ mÆt c¶m gi¸c, xóc gi¸c nhiÒu vÎ kh¸c nhau do lao ®éng tay cÇm cµy, cÇm cuèc hoÆc cÇm bót , cÇm g−¬m khã cã thÓ xóc chÈn ®óng nh− t×nh tr¹ng thùc tÕ cña sãng m¹ch; bëi vËy m¹ch ph¶i kÕt hîp víi chøng, nhÊt lµ nh÷ng bÖnh lý phøc t¹p th× ®«i khi m¹ch kh«ng râ rµng nªn ph¶i bá m¹ch lÊy chøng hoÆc cã lóc bá chøng lÊy m¹ch. Tuy nhiªn th«ng dông nhÊt lµ kÕt hîp gi÷a chøng vµ m¹ch. H¶i Th−îng L·n ¤ng biÖn chøng vÒ h− thùc: phµm lµ bÖnh l©u ngµy kh«ng khái, ng−êi bÖnh gÇy yÕu, da xanh, s¾c nhît, ng−êi giµ tuæi cao, phô n÷ sau ®Î, trÎ con th−êng thÓ chÊt thuéc h− chøng sÏ cã m¹ch h−, nÕu cã thùc lµ h− chung hiÖp thùc, cßn thùc chøng lµ ng−êi trÎ bÐo khoÎ míi m¾c th−êng lµ m¹ch thùc, nÕu cã h− tøc lµ b¶n thùc tiªu h−. Chóng t«i cho r»ng: nh÷ng vÊn ®Ò cÇn lµm s¸ng tá trong n¹n kinh, chÝnh lµ hÖ thèng lý luËn ©m d−¬ng, t¹ng phñ, kinh l¹c, vÒ thuèc (d−îc häc) vµ mét lo¹t biÖn chøng luËn trÞ bÖnh häc sau nµy.Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n cña Y häc cæ truyÒn ph−¬ng §«ng lµ kh¸ch quan khoa häc bëi nh÷ng thµnh c«ng trong chÈn trÞ bÖnh häc ®· gãp phÇn dù phßng vµ ®iÒu trÞ cã kÕt qu¶ nhiÒu bÖnh nan y. 4.NÐt ®éc ®¸o cña H¶i Th−îng L·n ¤ng th«ng qua biÖn chøng luËn trÞ bÖnh nan y §iÓm næi bËt trong c¸c tµi liÖu Y häc cæ truyÒn Trung Hoa lµ sù kÕt hîp chÆt chÏ logic gi÷a Y häc hiÖn ®¹i vµ Y häc cæ truyÒn Trung Hoa. Trªn c¬ së tãm l−îc nh÷ng thµnh tùu cña c¸c ngµnh khoa häc hiÖn ®¹i kÕt hîp víi nh÷ng tinh hoa cña nÒn Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam th«ng qua mét sè th− tÞch Y D−îc häc cæ truyÒn ViÖt Nam b»ng ch÷ H¸n ch÷ N«m mµ Bé m«n- YHCT- BÖnh viÖn 103- HVQY cßn l−u gi÷: Nam d−îc thÇn hiÖu vµ Hång nghÜa gi¸c t− y th− ( TuÖ TÜnh, ThÕ Kû XIV ). Ho¹t nh©n to¸t yÕu ( Hoµng §«n Hoµ, ThÕ Kû XVI ), H¶i Th−îng L·n «ng y t«ng t©m lÜnh gåm 28 tËp, 66 quyÓn nay cßn 55 quyÓn ( Lª H÷u Tr¸c, ThÕ Kû XVIII ). NÐt ®éc ®¸o vÒ lý luËn Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam qua th− tÞch H¸n N«m: TuÖ TÜnh trong “ N