Quan niệm về vật chất trong triết học trước Mác

®Æt vÊn ®Ò Tõ khi ra ®êi cho ®Õn nay, lÞch sö triÕt häc lµ lÞch sö ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt víi chñ nghÜa duy t©m. Cuéc ®Êu tranh ®ã tr­íc hÕt xuÊt ph¸t tõ viÖc lý gi¶i vÊn ®Ò c¨n nguyªn cña thÕ giíi. §øng tr­íc v« sè c¸c sù vËt, hiÖn t­îng, qu¸ tr×nh cña thÕ giíi xung quanh, c¸c nhµ triÕt häc ®Òu ®­a ra c©u hái c¸i g× ®· t¹o ra chóng trong rÊt nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau ®ã, tùu trïng l¹i, cã hai lo¹i ý kiÕn ®èi lËp nhau. Cã lo¹i ý kiÕn cho r»ng, c¸i sinh ra c¸c sù vËt, hiÖn t­îng phong phó, ®a d¹ng cña thÕ giíi xung quanh chóng ta lµ tinh thÇn quan ®iÓm nµy lµ quan ®iÓm duy t©m. Chñ nghÜa duy t©m chñ quan cho r»ng t­ duy, ý thøc cña con ng­êi lµ xuÊt ph¸t ®iÓm, lµ nguyªn nh©n, céi nguån cña mäi sù vËt, hiÖn t­îng chóng ch¼ng qua chØ lµ nh÷ng phøc hîp cña c¸c c¶m gi¸c, t­ gi¸c vv… cña chóng ta mµ th«i. Cßn chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan th× luËn gi¶i r»ng cã mét thùc thÓ tinh thÇn tån t¹i tr­íc thÕ giíi vËt chÊt, tù nhiªn, x· héi vµ con ng­êi lµ ý niÖm tuyÖt ®èi. §èi lËp víi chñ nghÜa duy t©m lµ chñ nghÜa duy vËt, chñ nghÜa duy vËt cho r»ng thÕ giíi nµy lµ vËt chÊt, vËt chÊt lµ c¬ së tån t¹i cña mäi sù vËt, hiÖn t­îng; mäi sù vËt, hiÖn t­îng xung quanh chóng ta chØ lµ sù biÓu hiÖn c¸c d¹ng kh¸c nhau cña vËt chÊt ®ang vËn ®éng ( quan ®iÓm duy vËt ). §èi víi chñ nghÜa duy vËt nãi chung, ph¹m trï vËt chÊt lµ ph¹m trï xuÊt ph¸t, c¬ b¶n, trung t©m, xuyªn suèt trong toµn bé hÖ thèng triÕt häc cña m×nh. gi¶i quyÕt vÊn ®Ò VËt chÊt víi t­ c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc ®· cã lÞch sö kho¶ng 2500 n¨m. Ngay tõ lóc míi ra ®êi, xung quanh ph¹m trï vËt chÊt ®· diÔn ra cuéc ®Êu tranh kh«ng khoan nh­îng gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. §ång thêi, gièng nh­ mäi ph¹m trï kh¸c, ph¹m trï vËt chÊt cã qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn g¾n liÒn víi ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi vµ víi sù hiÓu biÕt cña con ng­êi vÒ thÕ giíi tù nhiªn. Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy t©m th× thùc thÓ cña thÕ giíi, c¬ së cña mäi sù tån t¹i lµ mét b¶n nguyªn tinh thÇn nµo ®ã, cã thÓ lµ " ý chÝ cña th­îng ®Õ " lµ " ý niÖm tuyÖt ®èi ". Ch¼ng h¹n, Plat«n nhµ triÕt häc duy t©m kh¸ch quan lín nhÊt thêi cæ cho r»ng, vËt chÊt b¾t nguån tõ "ý niÖm ", sù vËt c¶m tÝnh lµ c¸i bãng cña " ý niÖm". MÆt kh¸c, «ng tá ra c¨m thï chñ nghÜa duy vËt, nhÊt lµ c¸c m«n ®å cña §«m«crit. Hªghen nhµ duy t©m kh¸ch quan cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc cho r»ng vËt chÊt lµ do " ý niÖm tuyÖt ®èi sinh ra ". MÆt kh¸c, «ng cã th¸i ®é thiªn lÖch ®èi víi chñ nghÜa duy vËt, ®· cè t×nh xuyªn t¹c, vu khèng triÕt häc duy vËt cña HªrclÝt vµ £piquya. BÐccli ®· hÖ thèng hãa mét sè quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy t©m chñ quan ®­a ra mét c«ng thøc chung " tån t¹i tøc lµ ®­îc tri gi¸c ". ý nghÜa cña c«ng thøc nµy lµ mäi sù vËt chØ tån t¹i trong chõng mùc con ng­êi c¶m thÊy chóng, c¸i g× ngoµi tri gi¸c lµ kh«ng tån t¹i, kh«ng cã chñ thÓ th× kh«ng cã kh¸ch thÓ. C«ng thøc nµy ®· phñ nhËn sù tån t¹i kh¸ch quan cña vËt chÊt, kÓ c¶ con ng­êi, tÊt yÕu dÉn tíi chñ nghÜa duy ng· , nghÜa lµ ngoµi c¸i"t«i " ra th× kh«ng cã c¸i g× hÕt. Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt th× thùc thÓ cña thÕ giíi lµ vËt chÊt, c¸i tån t¹i mét c¸ch vÜnh cöu , t¹o nªn mäi sù vËt vµ hiÖn t­îng cïng víi nh÷ng thuéc tÝnh cña chóng. I/. Quan niÖm vÒ vËt chÊt trong triÕt häc tr­íc M¸c 1/. ë thêi kú cæ ®¹i: C¸c nhµ triÕt häc duy vËt cæ ®¹i th­êng coi vËt chÊt lµ mét vËt thÓ nµo ®ã, cô thÓ, mang l¹i tÝnh trùc quan c¶m tÝnh, cã thÓ lµ vËt thÓ h÷u h×nh. Xu h­íng chung cña c¸c nhµ triÕt häc thêi kú nµy lµ nh­ vËy vµ cho r»ng c¸c vËt thÓ ®ã lµ nh÷ng ®¬n vÞ cuèi cïng, t¹o ra tÊt c¶ c¸c sù vËt, hiÖn t­îng trong thÕ giíi. C¸c quan ®iÓm: - Quan ®iÓm nhÊt nguyªn: Lµ quan ®iÓm xuÊt ph¸t tõ nhËn thøc trùc quan sinh ®éng, c¶m tÝnh, c¸c nhµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i cho r»ng, mäi sù vËt, hiÖn t­îng vµ qu¸ tr×nh cña thÕ giíi ®Òu ®­îc b¾t nguån tõ mét nguyªn thÓ ®Çu tiªn râ rÖt. VÝ dô: Talet cho r»ng: VËt chÊt lµ n­íc, n­íc lµ yÕu tè ®Çu tiªn, mäi sù vËt ®Òu sinh ra tõ n­íc, n­íc cÊu thµnh ra c¶ vò trô, con ng­êi, v¹n vËt vµ tån t¹i d­íi nhiÒu tr¹ng th¸i kh¸c nhau, khi ph©n huû l¹i biÕn thµnh n­íc. Mäi vËt ®Òu cã sinh ra vµ mÊt ®i, biÕn ®æi kh«ng ngõng, chØ cã n­íc lµ tån t¹i m·i m·i, quan niÖm r»ng n­íc lµ c¸i nhá nhÊt. Kh¸c víi Talet, Anaximen cho r»ng, vËt chÊt lµ kh«ng khÝ chø kh«ng ph¶i lµ n­íc. Theo «ng kh«ng khÝ lµ nguån gèc cña mäi vËt, kh«ng khÝ sinh ra mäi vËt b»ng sù t¶n ra hay ng­ng tô cña nã v¹n vËt ®Òu b¾t nguån tõ vËt chÊt ®Çu tiªn lµ kh«ng khÝ vµ l¹i quay trë vÒ kh«ng khÝ, kh«ng khÝ lµ v« tËn, lµ vÜnh viÔn lµ biÕn ®éng. Víi HªraclÝt, löa lµ c¸i ®Çu tiªn sinh ra vµ thÕ giíi nãi chung, nh÷ng sù viÖc riªng lÎ vµ ngay c¶ linh hån còng tõ löa mµ ra ® vËt chÊt lµ löa. - Quan ®iÓm ®a nguyªn thÓ: Do mét sè nhµ triÕt häc cho r»ng thÕ giíi sù vËt, hiÖn t­îng do mét sè yÕu tè vËt chÊt ®Çu tiªn t¹o thµnh. Ch¼ng h¹n: Nhµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i Empe®«cl¬ vµ tr­êng ph¸i triÕt häc kh«ng chÝnh thèng lªkayata ë Ên §é cæ ®¹i cho r»ng bèn yÕu tè: ®Êt, n­íc, löa, kh«ng khÝ sinh ra mäi vËt. Bèn c¨n nguyªn ®ã lµ tån t¹i vÜnh viÔn, kh«ng tù sinh ra, kh«ng tù mÊt ®i. Quan ®iÓm ®a nguyªn thÓ gi¶i thÝch r»ng sù biÕn ®æi cña giíi tù nhiªn lµ do sù kÕt hîp kh¸c nhau cña nh÷ng yÕu tè vËt chÊt ®Çu tiªn. So víi quan ®iÓm nhÊt nguyªn thÓ th× quan ®iÓm ®a nguyªn thÓ lµ mét b­íc tiÕn nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh nhËn thøc vÒ vËt chÊt. §Ønh cao cña chñ nghÜa duy vËt cæ ®¹i trong quan niÖm vÒ vËt chÊt thuéc vÒ c¸c nhµ nguyªn tö luËn L¬xÝp vµ §ªm«rÝt. Hai «ng ®Þnh nghÜa vËt chÊt lµ nguyªn tö, c¨n nguyªn cña mäi vËt lµ nguyªn tö. §ã lµ c¸c phÇn tö cùc kú nhá, kh«ng thÓ ph©n chia ®­îc, kh«ng kh¸c nhau vÒ chÊt mµ chØ kh¸c nhau vÒ h×nh d¹ng, t­ thÕ vµ trËt tù s¾p xÕp. Nguyªn tö cã nhiÒu h×nh d¸ng kh¸c nhau: h×nh que, «van, bÇu dôc, trßn… vµ sù s¾p xÕp theo c¸c tr×nh tù kh¸c nhau, trËt tù kh¸c nhau t¹o ra sù ®a d¹ng vÒ vËt. Nguyªn tö tån t¹i vÜnh viÔn kh«ng do ai s¸ng t¹o ra vµ còng kh«ng thÓ bÞ hñy diÖt. Mäi sù vËt, hiÖn t­îng cña thÕ giíi lµ do sù kÕt hîp vµ ph©n gi¶i cña c¸c nguyªn tö mµ thµnh. MÆc dï cßn nhiÒu h¹n chÕ, nh­ng thuyÕt nguyªn tö cæ ®¹i lµ mét b­íc ph¸t triÓn míi cña chñ nghÜa duy vËt trªn con ®­êng h×nh thµnh ph¹m trï vËt chÊt triÕt häc, t¹o thµnh c¬ së triÕt häc cho nhËn thøc khoa häc sau nµy. Tuy nhiªn do ®iÒu kiÖn lÞch sö, thuyÕt nguyªn trë cæ d¹i còng chØ lµ nh÷ng pháng ®o¸n gi¶ ®Þnh, nã kh«ng tho¸t khái h¹n chÕ chung cña c¸c nhµ triÕt häc tr­íc ®ã: quy luËt vËt chÊt vÒ d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt. 2/. Thêi cËn ®¹i: ThÕ kû XVII, XVIII, ph¸t huy truyÒn thèng cña c¸c nhµ duy vËt thêi cæ ®¹i. C¸c nhµ triÕt häc trong giai ®o¹n nµy còng ®ång nhÊt vËt chÊt víi nguyªn tö (vËt chÊt trïng nguyªn tö). Nh­ng do khoa häc tù nhiªn ph¸t triÓn m¹nh ®Æc biÖt lµ m«n c¬ häc, víi xu thÕ chung c¸c nhµ triÕt häc thêi kú nµy nh­: Galilª, §ªc¸ct¬, Niut¬n, Bªc¬n, H«pbach, vv… coi vËt chÊt ®ång nhÊt víi khèi l­îng vµ khèi l­îng lµ bÊt biÕn. §ång thêi do ¶nh h­ëng cña ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh, nh÷ng quan niÖm trªn ®· ®­îc coi nh­ nh÷ng ch©n lý hoµn chØnh, bÊt di bÊt dÞch. ViÖc quan niÖm khèi l­îng cña c¸c vËt thÓ lµ bÊt biÕn, kh«ng phô thuéc vµo vËn ®éng lµ mét trong nh÷ng sai lÇm ë thêi kú nµy. Neut¬n ®· ®ång nhÊt khèi l­îng víi vËt chÊt, coi vËn ®éng cña vËt chÊt chØ lµ vËn ®éng c¬ häc, t¸ch rêi vËn ®éng kh«ng gian, thêi gian, thêi gian víi vËt chÊt. Theo Neut¬n, nguån gèc cña vËn ®éng ë bªn ngoµi vËt chÊt, «ng g¾n vËn ®éng cña vËt chÊt víi c¸i kÝch ®Çu tiªn cña th­îng ®Õ. §ã lµ nh÷ng quan ®iÓm cña c¸c nhµ triÕt häc thêi kú nµy. §Õn cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX, mét sè ph¸t minh quan träng trong khoa häc tù nhiªn ®Æc biÖt trong lÜnh vùc vËt lý häc ®· ®em l¹i nh÷ng hiÓu biÕt míi vÒ cÊu tróc cña vËt chÊt, nã ®· lµm thay ®æi c¨n b¶n quan niÖm cæ truyÒn vÒ vËt chÊt. Cô thÓ lµ vµo n¨m 1895, R¬nghen nhµ vËt lý lôc ng­êi §øc ®· ph¸t hiÖn ra tia X ( tia R¬nghen) n¨m 1896, BÐc¬nen, nhµ vËt lý lùc ng­êi Ph¸p ph¸t hiÖn ra hiÖn t­îng phãng x¹, ®· chøng tá r»ng nguyªn tö kh«ng ph¶i lµ kh«ng thÓ ph©n chia ®­îc vµ kh«ng thÓ chuyÓn ho¸ sang c¸c nguyªn tö kh¸c, b¸c bá quan niÖm siªu h×nh cho r»ng nguyªn tè ho¸ häc lµ bÊt biÕn. N¨m 1891, T«mx¬n nhµ vËt lý häc ng­êi Anh ®· ph¸t hiÖn ra ®iÖn tö. §iÖn tö lµ mét trong nh÷ng yÕu tè t¹o nªn nguyªn tö. Ph¸t minh nµy chøng tá r»ng nguyªn tö kh«ng ph¶i lµ ®¬n vÞ cuèi cïng t¹o nªn thÕ giíi vËt chÊt. §Õn ®Çu thÕ kû XX, n¨m 1901 nhµ vËt lý häc ng­êi §øc kan - phman ®· ph¸t hiÖn ra hiÖn t­îng rÊt quan träng lµ trong qu¸ tr×nh vËn ®éng, khèi l­îng cña ®iÖn tö t¨ng khi vËn tèc cña nã t¨ng. Nh­ vËy, khèi l­îng còng kh«ng ph¶i lµ c¸i bÊt biÕn. Ph¸t minh nµy ®· phñ nhËn hoµn toµn quan ®iÓm siªu h×nh coi khèi l­îng lµ bÊt biÕn vµ vËt ®ång nhiÖt vËt chÊt víi khèi l­îng. Nh÷ng ph¸t minh trong vËt lý ®· chøng minh r»ng sù ®ång nhÊt víi nh÷ng d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt, víi nh÷ng thuéc tÝnh cña vËt chÊt nh­ chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c quan niÖm lµ c¨n cø ®Ó chñ nghÜa duy t©m lîi dông chèng l¹i chñ nghÜa duy vËt, b¶o vÖ nh÷ng luËn ®iÓm duy t©m. C¸c nhµ triÕt häc cña chñ nghÜa duy t©m ®· cho r»ng “vËt chÊt tiªu tan mÊt” lµm cho toµn bé nÒn t¶ng cña chñ nghÜa duy vËt bÞ sôp ®æ hoµn toµn. II/. Quan niÖm vÒ vËt chÊt trong triÕt häc M¸c – Lªnin: Theo Lªnin ph¹m trï vËt chÊt lµ mét ph¹m trï “ réng ®Õn cïng cùc, réng nhÊt, mµ cho ®Õn nay, thùc ra nhËn thøc luËn vÉn ch­a v­ît qu¸ ®­îc” . Khi ®Þnh nghÜa ph¹m trï nµy, kh«ng thÓ quy nã vÒ vËt thÓ hoÆc mét thuéc tÝnh cô thÓ nµo ®ã, còng kh«ng thÓ quy vÒ ph¹m trï réng h¬n v× ®Õn nay ch­a cã ph¹m trï nµo réng h¬n ph¹m trï vËt chÊt. Do vËy, chØ cã thÓ ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt trong quan hÖ víi ý thøc, ph¹m trï ®èi lËp víi nã lµ trong quan hÖ Êy, vËt chÊt lµ tÝnh thø nhÊt, ý thøc lµ tÝnh thø hai. B»ng ph­¬ng ph¸p nh­ vËy, ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt cña Lªnin ®­îc diÔn ®¹t nh­ sau: “VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thùc t¹i kh¸ch quan ®­îc ®em l¹i cho con ng­êi trong c¶m gi¸c, ®­îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh vµ tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c”. ë ®Þnh nghÜa nµy. V.I.Lªnin ph©n biÖt hai vÊn ®Ò quan träng: Tr­íc hÕt lµ cÇn ph©n biÖt vËt chÊt víi t­ c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc víi c¸c quan niÖm cña khoa häc tù nhiªn vÒ cÊu t¹o vµ nh÷ng thuéc tÝnh cô thÓ cña c¸c ®èi t­îng c¸c d¹ng vËt chÊt kh¸c nhau. VËt chÊt víi t­ c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc nã chØ vËt chÊt nãi chung, v« h¹n, v« tËn, kh«ng sinh ra, kh«ng mÊt ®i, cßn c¸c ®èi t­îng, c¸c d¹ng vËt chÊt khoa häc cô thÓ nghiªn cøu ®Òu cã giíi h¹n, nã sinh ra vµ mÊt ®i ®Ó chuyÓn ho¸ thµnh c¸i kh¸c. V× vËy, kh«ng thÓ quy vËt chÊt nãi chung vÒ vËt thÓ, kh«ng thÓ ®ång nhÊt vËt chÊt nãi chung víi nh÷ng d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt nh­ c¸c nhµ duy vËt trong lÞch sö cæ ®¹i, cËn ®¹i ®· lµm. Thø hai lµ trong nhËn thøc luËn, khi vËt chÊt ®èi lËp víi ý thøc, c¸i quan träng ®Ó nhËn biÕt vËt chÊt chÝnh lµ thuéc tÝnh kh¸ch quan. Kh¸ch quan theo V.I.Lªnin lµ “c¸i ®ang tån t¹i ®éc lËp víi loµi ng­êi vµ víi c¶m gi¸c cña con ng­êi”. Trong ®êi sèng x· héi, “vËt chÊt lµ c¸i tån t¹i x· héi kh«ng phô thuéc vµo ý thøc x· héi cña con ng­êi”. VÒ mÆt nhËn thøc luËn th× kh¸i niÖm vËt chÊt kh«ng cã nghÜa g× kh¸c h¬n: “thùc t¹i kh¸ch quan tån t¹i ®éc lËp víi ý thøc con ng­êi vµ ®­îc ý thøc con ng­êi ph¶n ¸nh”. Nh­ vËy, ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt cña V.I.Lªnin bao gåm nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau: - VËt chÊt lµ c¸i tån t¹i kh¸ch quan bªn ngoµi ý thøc vµ kh«ng phô thuéc vµo ý thøc, bÊt kÓ sù tån t¹i Êy con ng­êi ®· nhËn ®­îc hay ch­a nhËn thøc ®­îc. - VËt chÊt lµ c¸i g©y nªn c¶m gi¸c ë con ng­êi khi gi¸n tiÕp hoÆc trùc tiÕp t¸c ®éng lªn gi¸c quan cña con ng­êi. - C¶m gi¸c, t­ duy, ý thøc chØ lµ sù ph¶n ¸nh cña vËt chÊt. Víi nh÷ng néi dung c¬ b¶n nh­ trªn, ph¹m trï vËt chÊt trong ®Þnh nghÜa cña V.I.Lªnin cã nhiÒu ý nghÜa to lín. - Khi kh¼ng ®Þnh vËt chÊt lµ “thùc t¹i kh¸ch quan ®­îc ®em l¹i cho con ng­êi trong c¶m gi¸c”, “tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c”, V.I.Lªnin ®· thõa nhËn r»ng, trong nhËn thøc luËn, vËt chÊt lµ tÝnh thø nhÊt, lµ nguån gèc kh¸ch quan cña c¶m gi¸c, ý thøc. Vµ khi kh¼ng ®Þnh vËt chÊt lµ c¸i “®­îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh”, V.I.Lªnin muèn nhÊn m¹nh r»ng b»ng nh÷ng ph­¬ng thøc nhËn thøc kh¸c nhau (chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh…) con ng­êi cã thÓ nhËn thøc ®­îc thÕ giíi vËt chÊt. Nh­ vËy, ®Þnh nghÜa vËt chÊt cña V.I.Lªnin ®· b¸c bá thuyÕt kh«ng thÓ biÕt, ®· kh¾c phôc ®­îc nh÷ng khiÕm khuyÕt trong c¸c quan ®iÓm siªu h×nh, m¸y mãc vÒ vËt chÊt. §ång thêi, ®Þnh nghÜa vËt chÊt cña V.I.Lªnin cßn cã ý nghÜa ®Þnh h­íng ®èi víi khoa häc cô thÓ trong viÖc t×m kiÕm c¸c d¹ng hoÆc c¸c h×nh thøc míi cña vËt thÓ trong thÕ giíi. 1/. §Þnh nghÜa vËt chÊt (theo quan ®iÓm Lªnin) VËt chÊt ®­îc Lªnin theo vµ viÕt vÒ vËt chÊt trong t¸c phÈm “V.I.Lªnin: toµn tËp, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn Bé M.1980”. Lªnin ®· b¸c bá quan ®iÓm cña c¸c nhµ triÕt häc tr­íc vµ chØ ra r»ng: kh«ng ph¶i” vËt chÊt tiªu tan mÊt”, mµ chØ cã giíi h¹n hiÓu biÕt cña con ng­êi vÒ vËt chÊt lµ tiªu tan, nghÜa lµ c¸i mÊt ®i kh«ng ph¶i lµ vËt chÊt, mµ chØ lµ giíi h¹n cña nhËn thøc cña con ng­êi vÒ tæ chøc, kÕt cÊu cña nã mµ th«i. Trªn c¬ së ph©n tÝch mét c¸ch s©u s¾c cuéc c¸ch m¹ng trong khoa häc tù nhiªn vµ phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m triÕt häc, Lªnin ®· ®­a ra mét ®Þnh nghÜa toµn diÖn s©u s¾c vµ khoa häc vÒ ph¹m trï vËt chÊt. “VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thùc t¹i kh¸ch quan ®­îc ®em l¹i cho con ng­êi trong c¶m gi¸c, ®­îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh vµ tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c”. 2/. Ph©n tÝch ®Þnh nghÜa vËt chÊt theo quan ®iÓm Lªnin Khi ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt, Lªnin ®ßi hái cÇn ph¶i ph©n biÖt vËt chÊt víi tÝnh c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc víi c¸c kh¸i niÖm cña khoa häc tù nhiªn vÒ c¸c ®èi t­îng sù vËt cô thÓ ë c¸c tr×nh ®é kÕt cÊu vµ tæ chøc kh¸c nhau vµ c¸c thuéc tÝnh kh¸c nhau t­¬ng øng cña chóng. Lªnin còng chØ ra ph­¬ng ph¸p ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt lµ ph¹m trï réng lín nhÊt trong hÖ thèng c¸c ph¹m trï nªn kh«ng thÓ ®Þnh nghÜa nã b»ng ph­¬ng ph¸p ®Þnh nghÜa th«ng th­êng: quy kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa vµo mét kh¸i niÖm réng lín vµ chØ ra nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt. VÝ dô: §Þnh nghÜa h×nh ch÷ nhËt ng­êi ta quy nã vµo h×nh b×nh hµnh “h×nh ch÷ nhËt lµ h×nh b×nh hµnh cã hai ®­êng chÐo b»ng nhau”. Kh¸c víi c¸c ®Þnh nghÜa trªn, ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt, Lªnin ®· ®èi lËp vËt chÊt víi ý thøc vµ chØ ra thuéc tÝnh c¨n b¶n phæ biÕn ph©n biÖt vËt chÊt víi ý thøc. Trong ®Þnh nghÜa, chóng ta nhËn thÊy cã hai mÆt cña mét thuéc tÝnh mµ Lªnin gäi lµ “®Æc tÝnh” duy nhÊt cña vËt chÊt ®ã lµ. VËt chÊt lµ “thùc t¹i kh¸ch quan ®­îc ®em l¹i cho con ng­êi trong c¶m gi¸c vµ tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c”. Nh­ vËy, chóng ta hiÓu vËt chÊt lµ thùc t¹i kh¸ch quan, lµ tÊt c¶ nh÷ng c¸i g× tån t¹i bªn ngoµi vµ kh«ng lÖ thuéc vµo vµo c¶m gi¸c, ý thøc con ng­êi. TÊt c¶ nh÷ng c¸i g× tån t¹i bªn ngoµi vµ ®éc lËp víi ý thøc, víi c¶m gi¸c, vµ ®em l¹i cho chóng ta trong c¶m gi¸c, trong ý thøc lµ vËt chÊt. Thuéc tÝnh nµy ®· thÓ hiÖn lËp tr­êng cña chñ nghÜa duy vËt, vËt chÊt cã tr­íc, ý thøc cã sau. VËt chÊt lµ nguån gèc cña ý thøc, cña c¶m gi¸c. C¶m gi¸c, ý thøc cña con ng­êi lµ sù ph¶n ¸nh thùc t¹i kh¸ch quan. Con ng­êi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®­îc thÕ giíi vËt chÊt. §Þnh nghÜa cña Lªnin vÒ vËt chÊt ®· bao qu¸t c¶ hai mÆt cña vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc trªn lËp tr­êng cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. §Þnh nghÜa vËt chÊt cña Lªnin cã ý nghÜa thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn s©u s¾c ®èi víi nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn. Nã ®· kh¾c phôc ®­îc tÝnh chÊt siªu h×nh, trùc quan trong c¸c quan niÖm vËt chÊt cña chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c quy vËt chÊt vµo c¸c d¹ng cô thÓ c¶m tÝnh hoÆc vµo mét thuéc tÝnh cô thÓ nµo ®Êy cña vËt chÊt. Trong hiÖn thùc kh¸ch quan mäi sù vËt hiÖn t­îng cña thÕ giíi vËt chÊt ®Òu cã liªn hÖ, chuyÓn ho¸ qua l¹i, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn . Nªn viÖc quy vËt chÊt vµo nguyªn tö, d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt nh­ chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c ®· lµm, tÊt yÕu sÏ vÊp ph¶i m©u thuÉn kh«ng thÓ tr¸nh khái khi mµ khoa häc tù nhiªn v­ît qua giíi h¹n nguyªn tö, ®i vµo nghiªn cøu ®iÖn tö h¹t c¬ b¶n kh¸c. §Þnh nghÜa cña Lªnin vÒ vËt chÊt cßn chèng l¹i c¸c quan ®iÓm duy t©m (c¶ chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan vµ chñ nghÜa duy t©m chñ quan) vÒ vËt chÊt. H¬n n÷a, ®Þnh nghÜa nµy ®· t¹o ra c¬ së lý luËn ®Ó kh¾c phôc quan ®iÓm duy t©m vÒ ®êi sèng x· héi cña chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c. ChÝnh v× kh«ng chØ ra ®­îc d¹ng vËt chÊt cña ®êi sèng x· héi, nªn khi gi¶i thÝch c¸c hiÖn t­îng x· héi, chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c ®· r¬i vµo lËp tr­êng cña chñ nghÜa duy t©m. §Þnh nghÜa cña Lªnin vÒ vËt chÊt bao qu¸t c¶ d¹ng vËt chÊt trong x· héi ®ã lµ tån t¹i x· héi. Tån t¹i bªn ngoµi kh«ng phô thuéc vµo ý thøc x· héi. Lµ sù kh¸i qu¸t c¸c thµnh tùu cña c¸c khoa häc tù nhiªn ®Þnh nghÜa cña Lªnin vÒ vËt chÊt cã vai trß ®Þnh h­íng cho sù ph¸t triÓn cña nhËn thøc khoa häc, gióp cho nhËn thøc khoa häc tr¸nh ®­îc c¸c cuéc khñng ho¶ng t­¬ng tù nh­ cuéc khñng ho¶ng vËt lý häc cuèi thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû XX. Ph©n lo¹i c¸c d¹ng vËt chÊt: Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng trªn c¬ së luËn gi¶i khoa häc ®· kh¼ng ®Þnh vËt chÊt lµ tÊt c¶ nh÷ng g× tån t¹i kh¸ch quan bªn ngoµi ý thøc cña chóng ta. §iÒu ®ã ®óng nh­ng ch­a ®ñ v× ph¶i cÇn thiÕt c¸c d¹ng vËt chÊt kh¸c nhau. Ngoµi c¸ch ph©n lo¹i triÕt häc nh­ vËy cßn cã c¸c c¸ch ph©n lo¹i sau: - NÕu theo thuéc tÝnh cÊu tróc Þ vËt chÊt ®­îc chia thµnh hai d¹ng cô thÓ. D¹ng 1: C¸c d¹ng vËt thÓ bao gåm c¸c h¹t vÜ m«, vÜ m« ë c¸c tr¹ng th¸i kh¸c nhau vµ c¸c h¹t cã khèi l­îng tÜnh t¹o nªn chóng Þ ph©n biÖt ®­îc c¸c vËt thÓ kh¸c nhau ® vËt thÓ vËt chÊt. D¹ng 2: VËt chÊt tån t¹i d­íi d¹ng tr­êng nh­ tr­êng ®iÖn c¬, tr­êng hÊp dÉn, tr­êng sinh häc vv… Tuy c¸c tr­êng cã kh¸c nhau nh­ng ®Æc tr­ng chung cña tr­êng lµ chóng ®­îc ph©n bè liªn tôc trong kh«ng gian, trong ch©n kh«ng vµ chóng lu«n lu«n lan truyÒn víi mét vËn tèc kh«ng ®æi, cã sè bËc tù do v« h¹n. - NÕu xÐt theo sù biÕn ®æi mäi quan ®iÓm ph¸t triÓn Þ vËt chÊt chia thµnh c¸c d¹ng vËt chÊt v« c¬, h÷u c¬, nhãm vËt chÊt h÷u sinh, nhãm vËt chÊt d­íi d¹ng x· héi. VËt chÊt t¸c dông ®Õn gi¸c quan con ng­êi, con ng­êi c¶m gi¸c tri thøc kh«ng cã mét lo¹i vËt chÊt nµo mµ khi t¸c ®éng ®Õn gi¸c quan con ng­êi l¹i kh«ng g©y cho con ng­êi c¶m gi¸c lµ tri thøc. VËt chÊt lµ nguån gèc kh¸ch quan cña tri thøc vµ con ng­êi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®­îc thÕ giíi vËt chÊt. VËy ®Þnh nghÜa vËt chÊt trªn cña Lªnin ®· gi¶i quyÕt ®­îc c¶ hai mÆt vÒ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc theo lËp tr­êng cña duy vËt. III/. Quan niÖm vÒ vËn ®éng cña vËt chÊt Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng cho r»ng vËt chÊt tån t¹i b»ng vËn ®éng vµ vËn ®éng cña vËt chÊt diÔn ra trong kh«ng gian vµ thêi gian. V× vËy, vËn ®éng kh«ng gian vµ thêi gian lµ c¸c h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt. Sù ph¸t triÓn cña nhËn thøc khoa häc ®· kh¼ng ®Þnh r»ng: VËn ®éng kh«ng ph¶i chØ lµ sù di chuyÓn vÞ trÝ, trong kh«ng gian mµ theo nghÜa chung nhÊt, lµ sù biÕn ®æi nãi chung. ¡ngghen viÕt: “VËn ®éng, hiÓu theo nghÜa chung nhÊt, lµ mét thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, th× bao gåm tÊt c¶ mäi sù thay ®æi vµ mäi qu¸ tr×nh diÔn ra trong vò trô, kÓ tõ sù thay ®æi vÞ trÝ ®¬n gi¶n cho ®Õn t­ duy”. VËn ®éng lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt. VËn ®éng bao hµm mäi sù biÕn ®æi nãi chung, th× luËn ®iÓm ®ã ®· bao hµm luËn ®iÓm thø hai vËn ®éng lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ thuéc tÝnh kh«ng t¸ch rêi cña vËt chÊt vËn ®éng lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ vËt chÊt tån t¹i b»ng nhiÒu c¸ch vËn ®éng vµ th«ng qua vËn ®éng mµ biÓu hiÖn sù tån t¹i cña m×nh, kh«ng thÓ cã vËt chÊt kh«ng cã vËn ®éng vµ ng­îc l¹i. Theo quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng, vËn ®éng cña vËt chÊt lµ sù tù th©n vËn ®éng, bëi v× tÊt c¶ c¸c d¹ng vËt chÊt bao giê còng lµ mét kÕt cÊu bao gåm c¸c yÕu tè, c¸c mÆt, c¸c qu¸ tr×nh trong sù liªn hÖ t¸c ®éng qua l¹i. ChÝnh sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c yÕu tè, c¸c mÆt, c¸c qu¸ tr×nh ®· dÉn ®Õn sù biÕn ®æi nãi chung. Quan ®iÓm vÒ vËn ®éng lµ tù vËn ®éng hoµn toµn ®èi lËp víi quan ®iÓm duy t©m vµ siªu h×nh vÒ vËn ®éng hä kh«ng ®i t×m nguån gèc cña vËn ®éng ë bªn trong b¶n th©n sù vËt mµ quy nguån gèc cña vËn ®éng bªn trong b¶n th©n sù vËt mµ quy nguån gèc Êy vÒ th©n nhiÒu linh hoÆc vµo chñ thÓ nhËn thøc. VËn ®éng lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt nªn vËn ®éng còng kh«ng do ai s¸ng t¹o ra vµ kh«ng thÓ bÞ tiªu diÖt ®i. C¸c h×nh thøc vËn ®éng chuyÓn ho¸ lÉn nhau, c¸c vËn ®éng cña vËt chÊt nãi chung th× vÜnh viÔn tån t¹i cïng víi sù tån t¹i vÜnh viÔn cña vËt chÊt. ¡ngghen lÇn ®Çu tiªn ®· ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n dùa trªn nh÷ng thµnh tù cña khoa häc tù nhiªn vµ triÕt häc nh­ sau: + VËn ®éng c¬ häc: Lµ sù di chuyÓn vÞ trÝ cña c¸c vËt thÓ trong kh«ng gian. + VËn ®éng vËt lý - sù vËn ®éng cña c¸c ph©n tö cña h¹t c¬ b¶n, c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt, ®iÖn vv.. + VËn ®éng sinh vËt, thÓ hiÖn ë ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ, ë sù trao ®æi gi÷a c¬ thÓ sèng vµ m«i tr­êng. + VËn ®éng x· héi lµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi vµ thay thÕ cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ® còng lu«n lu«n vËn ®éng. Tuy cã sù kh¸c nhau vÒ chÊt l­îng, nh­ng gi÷a c¸c h×nh thøc vËn ®éng cã sù liªn hÖ, t¸c ®éng, chuyÓn ho¸ qua l¹i. Sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi vËt chÊt thÓ hiÖn qua sù liªn hÖ chuyÓn ho¸ tõ nh÷ng h×nh thøc thÊp ®Õn h×nh thøc vËn ®éng cao. Nh÷ng d¹ng vËt chÊt phøc t¹p nh­ c¸c c¬ thÓ sèng, x· héi loµi ng­êi bao hµm nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng trong sù liªn hÖ, t¸c ®éng qua l¹i, nh­ng bao giê còng ®­îc ®Æc tr­ng bëi mét h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n x¸c ®Þnh. Trong c¬ thÓ sèng bao gåm c¸c h×nh thøc vËn ®éng sinh vËt, c¬ gií, vËt lý, ho¸ häc, song h×nh thøc vËn ®éng sinh vËt lµ h×nh thøc ®Æc tr­ng c¬ b¶n nhÊt, quy ®Þnh sù kh¸c biÖt gi÷a c¬ thÓ sinh vËt víi nh÷ng d¹ng vËt chÊt kho¸. B»ng sù ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n nhÊt, quy ®Þnh sù k¸hoÆc biÖt gi÷a c¬ thÓ sinh vËt víi nh÷ng d¹ng vËt chÊt kho¸. B»ng sù ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc vËn ®ängo c¬ b¶n, ¡ngghen ®· ®Æt c¬ së cho viÖc ph©n lo¹i c¸c khoa häc t­¬ng øng víi c¸c ®èi t­îng nghiªn cøu cña chóng vµ chØ ra c¬ së cña khuynh h­íng ph©n ngµnh vµ hîp ngµnh cña c¸c khoa häc. Ngoµi ra, t­ t­ëng vÒ sù kh¸c biÖt vµ thèng nhÊt cña c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n cña vËt chÊt cßn lµ c¬ së ®Ó chèng l¹i khuynh h­íng sai lÇm trong nhËn thøc: quy tr×nh nhËn thøc vËn ®éng cao vµo h×nh thøc vËn ®éng thÊp vµ ng­îc l¹i. VËn ®éng lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt vËy vËt chÊt tån t¹i b»ng c¸ch vËn ®éng th«ng qua qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ biÓu hiÖn sù tån t¹i cña m×nh. ¡ngghen ®· nªu râ vËn ®éng lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt vµ kh«ng cã lo¹i vËt chÊt nµo tån t¹i kh«ng cã sù vËn ®éng. VËn ®éng vµ ®øng im: ThÕ giíi vËt chÊt kh«ng ®ñ ë trong qu¸ tr×nh vËn ®éng mµ cßn cã sù ®øng tim t­¬ng ®èi. NÕu kh«ng cã sù ®øng im t­¬ng ®èi th× kh«ng cã sù ph©n ho¸ thÕ giíi vËt chÊt thµnh c¸c sù vËt, hiÖn t­îng phong phó vµ ®a d¹ng. V× vËy, ®øng im chÝnh lµ “®iÒu kiÖn chñ yÕu cña sù ph©n ho¸ cña vËt chÊt”. NÕu vËn ®éng lµ sù biÕn ®æi cña c¸c sù vËt, hiÖn t­îng, th× ®øng im lµ sù æn ®Þnh, lµ sù b¶o toµn tÝnh quy ®Þnh c¸c sù vËt vµ hiÖn t­îng. Nh­ng ®øng im lµ t­¬ng ®èi. §iÒu ®ã thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm sau ®©y: + VËt thÓ chØ ®øng im trong mét quan hÖ nhÊt ®Þnh. + Sù ®øng im cña vËt thÓ chØ trong mét thêi gian x¸c ®Þnh vµ chÝnh trong thêi gian ®ã ®· n¶y sinh nh÷ng nh©n tè dÉn ®Õn ph¸ vì sù im t¹m thêi cña nã. Nh­ vËy, ®øng im lµ t­¬ng ®èi t¹m thêi, nã biÓu hiÖn mét tr¹ng th¸i vËn ®éng trong th¨ng b»ng. Hay nãi kh¸i qu¸t h¬n, vËn ®éng cña thÕ giíi vËt chÊt bao hµm trong nã cã tÝnh biÕn ®æi vµ tÝnh æn ®Þnh. §øng im lµ sù vËn ®éng d­íi mét h×nh thøc kh¸c - h×nh thøc æn ®Þnh. Trong mèi quan hÖ gi÷a vËn ®éng vµ ®øng im, theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, vËn ®éng lµ tuyÖt ®èi, ®øng im lµ tuyÖt ®èi, ®øng im lµ t­¬ng ®èi, t¹m thêi. IV/. Kh«ng gian vµ thêi gian: §Òu lµ nh÷ng h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ nh÷ng thuéc tÝnh chung vèn cã cña c¸c d¹ng vËt chÊt cô thÓ. Mäi sù vËt trong thÕ giíi vËt chÊt ®Òu cã vÞ trÝ, cã h×nh thøc kÕt cÊu, cã ®é dµi ng¾n, cao thÊp. TÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã ®­îc gäi lµ kh«ng gian, kh«ng gian lµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt biÓu hiÖn nh÷ng thuéc tÝnh nh­ cïng tån t¹i vµ t¸ch biÖt, cã kÕt cÊu vµ qu¶ng tÝnh. Nh­ng c¸c sù vËt l¹i tån t¹i trong tr¹ng th¸i biÕn®æi víi ®é nhanh, chËm kh¸c nhau, kÕ tiÕp vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau. Nh÷ng thuéc tÝnh ®ã lµ thêi gian. Thêi gian lµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt bao gåm nh÷ng thuéc tÝnh: ®é l©u cña sù biÕn ®æi, t×nh tù xuÊt hiÖn vµ mÊt ®i cña c¸c sù vËt, c¸c tr¹ng th¸i kh¸c nhau trong thÕ giíi vËt chÊt. Kh«ng gian vµ thêi gian lµ nh÷ng h×nh thøc c¬ b¶n cña vËt chÊt ®ang vËn ®éng Lªnin viÕt: “ThÕ giíi kh«ng cã g× ngoµi vËt chÊt ®ang vËn ®éng vµ vËt chÊt ®ang v¹n ®éng thÓ hiÖn vËn ®éng ë ®Çu ngoµi kh«ng gian vµ thêi gian”. Thùc ra kh«ng gian vµ thêi gian lµ nh÷ng ph¹m trï triÕt häc ®· xuÊt hiÖn tõ rÊt sím trong lÞch sö nhËn thøc. Ngay tõ rÊt xa x­a ng­êi ta ®· hiÓu r»ng bÊt kú mét kh¸ch thÓ vËt chÊt nµo còng ®Òu chiÕm mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh, ë vµo mét khung c¶nh nhÊt ®Þnh trong t­¬ng quan vÒ mÆt kÝch th­íc so víi c¸c kh¸ch thÓ kh¸c… C¸c h×nh thøc tån t¹i nh­ vËy cña vËt chÕt thÓ ®­îc gäi lµ kh«ng gian. Bªn c¹nh c¸c quan hÖ kh«ng gian, sù tån t¹i cña c¸c kh¸ch thÓ vËt chÊt cßn ®­îc biÓu hiÖn ë møc ®é tån t¹i l©u dµi hay mau chãng cña hiÖn t­îng,