Quản lý rừng cộng đồng ở Việt Nam: Chính sách và thực tiễn

cư đã dựa vào những tập tục, ước lệ truyền thống để xác định quyền quản lý và sử dụng đối với những khu rừng gắn liền với đời sống vật chất và tâm linh của cộng đồng, xác lập quyền quản lý và sử dụng rừng. Trong giai đoạn này nền kinh tế thị trường mới sơ khai, chưa phát triển nên việc quản lý và đặc biệt là sử dụng rừng cộng đồng không phải sản xuất hàng hóa lâm sản để bán ra thị trường mà chủ yếu là sản xuất những lâm sản gia dụng, tư liệu tiêu dùng trong đời sống gia đình và cộng đồng. Đồng thời, rừng cộng đồng gắn liền với bảo vệ môi trường của thôn, đặc biệt là bảo vệ, duy trì nguồn nước cho cộng đồng, góp phần vào việc đáp ứng những yêu cầu về xã hội như tín ngưỡng, tôn giáo, truyền thống văn hóa. Phương thức quản lý rừng cộng đồng cũng đơn giản thông qua sử dụng nguồn vốn và lao động hiện có của cộng đồng là chủ yếu. Các thành viên trong cộng đồng cùng nhau quản lý, bảo vệ rừng và hoàn toàn dựa trên nguyên tắc tự nguyện, cùng có lợi. Các hình thức quản lý rừng cộng đồng - Hình thức tổ chức quản lý rừng theo dòng tộc (dòng họ), theo dân tộc: Cộng đồng tổ chức quản lý rừng và đất rừng theo dòng họ, theo dân tộc nơi có diện tích rừng và đất rừng nhỏ, do họ tự thừa nhận hay đã mặc nhiên công nhận từ các thế hệ trước. Việc tổ chức bảo vệ rừng gắn bó chặt chẽ với những tập quán truyền thống và hệ thống tư tưởng của cộng 54 đồng, vai trò của người trưởng tộc hoặc già làng rất quan trọng. Hầu hết các công việc quản lý rừng của họ đều có sự phân công rõ ràng, các thành viên thực hiện tự giác và nghiêm túc. Tuy nhiên, với hình thức quản lý này đôi khi cũng tạo nên mâu thuẫn cục bộ giữa các dòng họ với nhau trong cộng đồng thôn. - Hình thức tổ chức quản lý rừng theo thôn, bản, buôn, làng (gọi chung là thôn): Đây là hình thức tổ chức quản lý rừng cộng đồng chủ yếu hiện nay. Hình thức tổ chức này dựa trên cơ sở vị trí địa lý và khu vực người dân sinh sống. Phần lớn các thôn đều xây dựng quy ước/hương ước quản lý và bảo vệ rừng cộng đồng, tổ chức lực lượng tuần tra rừng chuyên trách hoặc phân công luân phiên các hộ gia đình trong thôn. Với hình thức quản lý này có thuận lợi cơ bản là cộng đồng huy động được nhiều thành phần cùng tham gia quản lý rừng và có khả năng quản lý tất cả các loại rừng. Tuy nhiên, nó cũng có những hạn chế là việc chia sẻ lợi ích từ rừng cộng đồng nhiều khi gặp khó khăn và phức tạp. Nhưng dù sao từ kinh nghiệm thực tiễn cho thấy đây cũng là hình thức quản lý rừng cộng đồng phù hợp nhất hiện nay. - Hình thức quản lý rừng theo nhóm hộ/nhóm sở thích: Hình thức quản lý rừng này được thực hiện ở một số nơi. Nhóm hộ có thể hình thành từ một số hộ gia đình cư trú liền nhau trong phạm vi một thôn, một xóm hoặc gồm một số hộ gia đình có quan hệ huyết thống hoặc họ hàng; cũng có trường hợp là những cá nhân cùng lứa tuổi, cùng có mong muốn được tham gia quản lý rừng. Nhóm hộ này tự phân công để bảo vệ rừng, có thể cả nhóm cùng tham gia tuần tra rừng hàng ngày, hàng tuần hoặc luân phiên nhau; một số nhóm hộ có rừng gần nhau liên kết bảo vệ rừng. So sánh với các hình thức quản lý rừng công đồng nêu trên thì hình thức quản lý này có quy mô nhỏ, dễ dàng tổ chức, quản lý, thống nhất; phù hợp với trình độ hiện nay của cộng đồng dân cư thôn bản. Nhưng nó sẽ khó khăn trong việc bảo vệ các khu rừng ở các vùng sâu, vùng xa. Xác lập quyền quản lý và sử dụng rừng của cộng đồng theo khung pháp luật hiện hành Nhà nước tạo hành lang pháp lý để hình thành quyền quản lý và sử dụng rừng của cộng đồng Trải qua từng giai đoạn, theo sự phát triển về kinh tế xã hội của đất nước, vai trò và vị thế của cộng đồng dân cư đã từng bước được công nhận về mặt pháp luật. Sau năm 2003, từ khi Luật đất đai năm 2003 ra đời, với tinh thần đổi mới dân chủ, Luật này công nhận “Cộng đồng dân cư gồm cộng đồng người Việt Nam sinh sống trên cùng địa bàn thôn, làng, ấp, bản, buôn, phun, sóc và các điểm dân cư tương tự có cùng phong tục, tập quán hoặc có chung dòng họ được Nhà nước giao đất hoặc công nhận quyền sử dụng đất” cũng là “Người sử dụng đất” (Điều 9). Luật cũng quy định “Người sử dụng đất rừng phòng hộ, đất rừng đặc dụng... đất làm 55 nghĩa trang, nghĩa địa” và “cộng đồng dân cư sử dụng đất có các quyền và nghĩa vụ quy định tại Điều 105 và Điều 107”. Tiếp theo đó, năm 2004 Luật bảo vệ và phát triển rừng ra đời đã ghi nhận cộng đồng dân cư thôn được giao rừng, có các quyền và nghĩa vụ như các chủ rừng khác. Đây là một tiến bộ quan trọng của pháp luật Việt nam. Tuy nhiên, cộng đồng dân cư là một chủ thể đặc biệt, không có tên trong 7 loại chủ rừng quy định tại Điều 5 của Luật Bảo vệ và PTR. Do vậy, Luật này đã dành Điều 29 và 30 quy định cụ thể về giao rừng cho cộng đồng dân cư; hay nói một cách khác là quy định xác lập quyền quản lý và sử dụng rừng của cộng đồng. Cụ thể: Điều 29 quy định việc giao rừng cho cộng đồng dân cư. Không phải cộng đồng dân cư nào cũng được giao rừng mà chỉ những cộng đồng nào “có cùng phong tục, tập quán, truyền thống gắn bó cộng đồng với rừng về sản xuất, đời sống, văn hoá, tín ngưỡng; có khả năng quản lý rừng; có nhu cầu và đơn xin giao rừng” . Không phải khu rừng nào cũng giao cho cộng đồng mà chỉ giao những khu rừng” cộng đồng dân cư đang quản lý, sử dụng có hiệu quả”, “những khu rừng giữ nguồn nuớc phục vụ trực tiếp cho cộng đồng, phục vụ lợi ích chung khác của cộng đồng mà không thể giao cho tổ chức, hộ gia đình, cá nhân” Bên cạnh pháp luật từng bước công nhận địa vị pháp lý của cộng đồng; Nhà nước ban hành các chính sách để xác lập quyền quản lý và sử dụng rừng cộng đồng. Tóm tắt nội dung chính sách đó như sau: (1) Quyết định số 13/2003/QH11, ngày 26/11/2003 của UBTV Quốc hội về Luật Đất đai - Cộng đồng dân cư thôn được Nhà nước giao đất hoặc công nhận quyền sử dụng đất nông nghiệp với tư cách là người sử dụng đất. (2) Nghị định số 181/2004/NĐ-CP, ngày 29/10/2004 của Chính Phủ về Hướng dẫn thi hành Luật đất đai - Cộng đồng dân cư được Nhà nước giao rừng phòng hộ theo quy định của Luật Bảo vệ và PTR thì được giao đất rừng phòng hộ để bảo vệ, phát triển rừng. (3) Quyết định số 29/2004/QH11, ngày 14/12/2004 của UBTV Quốc hội về Luật Bảo vệ và PTR - Công nhận cộng đồng dân cư có quyền được giao rừng. (4) Nghị định số 23/2006/NĐ-CP, ngày 3/3/2006 của Chính Phủ về Thi hành Luật Bảo vệ và PTR - UBND cấp huyện giao rừng sản xuất, rừng phòng hộ không thu tiền sử dụng rừng đối với cộng dodòng dân cư thôn. Diện tích giao rừng cho cộng đồng dân cư thôn phải nằm trong phương án giao rừng của UBND cấp xã đã được UBND cấp huyện phê duyệt. (5) Quyết định số 147/2007/QĐ-TTg, ngày 10/9/2007 của Thủ tướng Chính phủ về một số chính sách phát triển rừng sản xuất giai đoạn 2007-2015 - Cộng đồng có đất được quy hoạch là rừng sản xuất được Nhà nước hỗ trợ một phần vốn đầu tư từ ngân sách nhà nước để trồng rừng. (6) Thông tư số 38/2007/TT-BNN, ngày 25/4/2007 của Bộ Nông nghiệp và PTNT về Hướng dẫn trình tự, thủ tục giao rừng, cho thuê rừng, thu hồi rừng cho tổ chức, hộ gia đình, cá 56 nhân và cộng đồng dân cư thôn - Chi tiết các bước thực hiện việc giao rừng cho cộng đồng nhằm xác định quyền hợp pháp quản lý và sử dụng rừng của cộng đồng. (7) Quyết định số 186/2006/QĐ-TTg, ngày 14/8/2006 của Thủ tướng Chính Phủ về việc ban hành Quy chế quản lý rừng - Cộng đồng dân cư thôn quản lý và sử dụng rừng phải tuân theo những quy định của Quy chế này như đối với các cơ quan Nhà nước, tổ chức khác. (8) Quyết định số 304/2005/QĐ-TTg, ngày 23/11/2005 của Thủ tướng Chính phủ về việc thí điểm giao rừng, khoán bảo vệ rừng cho hộ gia đình và cộng đồng trong buôn, làng là đồng bào dân tộc thiểu số tại các tỉnh Tây Nguyên - Rừng được giao là rừng sản xuất đối với những khu rừng thiêng, rừng nghĩa trang, rừng phòng hộ bảo vệ mỏ nwocs của buôn, làng do UBND xã hoặc cộng đồng dân cư đang quản lý sử dụng. Các quyền về quản lý và sử dụng rừng của cộng đồng Trong các chính sách của Nhà nước, quyền về quản lý và sử dụng rừng của cộng đồng được thể hiện như sau: Quyền quản lý rừng của cộng đồng: Luật Đất đai năm 2003 và Luật Bảo vệ và Phát triển rừng (năm 2004) đã xác định cộng đồng dân là một chủ thể để giao đất, giao rừng. Theo đó, cộng đồng được giao rừng có quyền: được cơ quan Nhà nước có thẩm quyền công nhận quyền sử dụng rừng ổn định, lâu dài. Quyền quản lý rừng của cộng đồng còn bao gồm: ▪ Cộng đồng có quyền bàn bạc tự xây dựng kế hoạch quản lý rừng; ▪ Xây dựng kế hoạch khai thác, sử dụng rừng tự nhiên với mục đích sử dụng tại chỗ cho nhu cầu làm nhà, đóng đồ dùng(không vì mục đích thương mại) trình cấp có thẩm quyền phê duyệt ▪ Xây dựng quy ước bảo vệ và phát triển rừng; chia sẻ lợi ích từ rừng cộng đồng ▪ Hình thành quỹ bảo vệ và phát triển rừng. Quyền sử dụng rừng của cộng đồng; bao gồm: ▪ Được khai thác, sử dụng lâm sản và các lợi ích khác của rừng vào mục đích công cộng và gia dụng; ▪ Được sản xuất lâm nghiệp-nông nghiệp-ngư nghiệp kết hợp; ▪ Được hưởng thành quả lao động, kết quả đầu tư trên diện tích được giao; ▪ Được hướng dẫn về kỹ thuật, hỗ trợ về vốn để bảo vệ và phát triển rừng và được hưởng lợi ích do các công trình công cộng; ▪ Được bồi thường thành quả lao động, kết quả đầu tư khi Nhà nước có quyết định thu hồi rừng. 57 Bài học kinh nghiệm Thông qua các hoạt động thực tiễn về việc xác lập quyền quản lý và sử dụng rừng của cộng đồng; có thể rút ra một số bài học kinh nghiệm sau đây: ▪ Yếu tố quyết định sự thành công của việc xác lập quyền quản lý và sử dụng rừng của cộng đồng là Nhà nước thừa nhận quyền sử dụng lâu dài của cộng đồng được thể hiện trong các văn bản pháp quy của Nhà nước; cộng đồng có các hình thức tổ chức quản lý rừng thích hợp với điều kiện đặc thù; có cơ chế phân chia quyền lợi về các sản phẩm thu được từ rừng trên cơ sở bình đẳng giữa các thành viên trong cộng đồng ▪ Có thể xây dựng các hình thức phối hợp quản lý rừng giữa các cộng đồng địa phương, các tổ chức Nhà nước và cấp chính quyền xã trong bảo vệ và phát triển rừng. Điều đó sẽ chuyển dần một số trách nhiệm và quyền hạn trong quản lý rừng cho các nhóm cộng đồng, chính sách của Nhà nước được thực thi, các nhu cầu cho sự phát triển cộng đồng được đáp ứng, dẫn đến tài nguyên rừng được bảo vệ và phát triển tốt. ▪ Quản lý rừng cộng đồng, hiện đang áp dụng ở một vài địa phương có nguồn gốc từ các tập quán truyền thống và nhu cầu khách quan của các dân tộc miền núi, phù hợp với hệ thống sản xuất và kiến thức văn hoá xã hội của họ. Hàng nghìn cộng đồng đang trực tiếp quản lý và sử dụng rừng đã có những tác động tích cực đối với quản lý rừng nói chung. ▪ Các cộng đồng có thể bảo vệ rừng hiệu quả hơn và tiết kiệm chi phí của Nhà nước trong việc bảo vệ rừng. Rừng cộng đồng đáp ứng một phần nhu cầu gỗ sử dụng cho việc xây dựng cơ sở hạ tầng công cộng cũng như cung cấp lâm sản ngoài gỗ, góp phần nâng cao đời sống người dân. Khuyến nghị một số chủ trương, chính sách Như trên đã nêu, thực trạng hiện nay có 2 loại hình xác lập quyền quản lý và sử dụng rừng của cộng đồng là: Quyền tự công nhận và Quyền do Nhà nước công nhận. Mỗi hình thức này đều có những bất cập riêng; đối với quyền do cộng đồng tự công nhận thì sẽ thiếu tính pháp lý và cộng đồng không yên tâm trong việc quản lý và sử dụng rừng. Đối với quyền do Nhà nước giao rừng và công nhận quyền sử dụng rừng của cộng đồng thì những bất cập của nó thể hiện ở những quy định giao rừng cho cộng đồng chưa hợp lý: ▪ Quy định các điều kiện giao rừng cho cộng đồng không phù hợp với hiện tại, như: cùng phong tục tập quán, có truyền thống gắn bó với rừng, rừng không giao được cho ai sẽ giao cho cộng đồng. Chỉ nói giao rừng chung chung, chưa nói giao những rừng nào. ▪ Chỉ cấp Quyết định giao rừng cho cộng đồng mà không cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất (Sổ Đỏ) nên cộng đồng không được hưởng các quyền như giao rừng cho hộ gia đình: quyến chuyển đổi, thế chấp, chuyển nhượng, liên doanh hay vay vốn.. 58 ▪ Thủ tục khai thác từ rừng tự nhiên của cộng đồng rất phức tạp, áp dụng như đối với rừng sản xuất của các lâm trường, công ty lâm nghiệp. Từ những khó khăn, bất cập như đã phân tích ở trên, một số chủ trương, chính sách được đề xuất nhằm thúc đẩy tiến trình xác lập quyền quản lý và sử dụng rừng của cộng đồng như sau: ▪ Nhà nước làm thủ tục cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất và rừng cho cộng đồng đối với nhứng rừng do cộng đồng tự công nhận ▪ Địa vị pháp lý của cộng đồng dân cư cần đưoc luật pháp công nhận đầy đủ ▪ Coi cộng đồng thực sự là chủ rừng - như 7 chủ rừng khác quy định trong Luật Bảo vệ và phát triển rừng 2004 ▪ Coi chủ rừng cộng đồng là lực lượng sản xuất để có thể được liên doanh liên kết sản xuất ▪ Cần có chính sách khai thác thương mại đối với rừng cộng đồng ▪ Cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất và rừng cho cộng đồng để được các quyền như giao rừng cho hộ gia đình ▪ Quy định xử lý vi phạm đền bù khi rừng của cộng đồng bị vi phạm ▪ Nhà nước cần hỗ trợ cộng đồng xác lập hồ sơ quản lý rừng cộng đồng ▪ Phải có chính sách mở rộng đối tượng rừng để giao cho cộng đồng như: rừng phòng hộ, vùng đệm của rừng đặc dụng.. ▪ Cần có các quy định pháp lý về các quyền của cộng đồng trong việc quản lý và sử dụng rừng của họ, như: cho thuê, chuyển nhượng, liên doanh. ▪ Quy định quyền của các thành viên trong cộng đồng trong việc quản lý và sử dụng rừng của cộng đồng ▪ Thiếu quyền sở hữu tài sản trên rừng của cộng đồng. Ví dụ: khi tách hộ trong cộng đòng thì hộ mới này có được ngang bằng với các hộ khác không? Nếu hộ chuyển đi nơi khác thì có được thừa kế không? Nếu chủ hộ trong cộng đồng chết đi có được thừa kế cho con không? 59 KẾ HOẠCH QUẢN LÝ RỪNG CỘNG ĐỒNG Nguyễn Bá Ngãi25 Đặt vấn đề Lập kế hoạch quản lý rừng cộng đồng là một giai đoạn hết sức quan trọng trong chu trình quản lý rừng cộng đồng (xem Hình VI.1). Hiện nay có nhiều ý kiến khác nhau về vị trí pháp lý, nội dung, trình tự, phương pháp lập kế hoạch quản lý rừng cộng đồng. Mỗi địa phương, mỗi chương trình hay dự án lâm nghiệp cộng đồng đều có những sáng kiến, cách làm khác nhau trong lập kế hoạch quản lý rừng cộng đồng. Sự thừa nhận tính pháp lý của bản kế hoạch đó cho công tác quản lý rừng cũng rất khác nhau ở mỗi địa phương. Trên thực tiễn đang đặt ra một số vấn đề xung quanh Kế hoạch quản lý rừng cộng đồng là: - Vai trò và vị trí pháp lý của bản kế hoạch quản lý rừng cộng đồng là gì, cụ thể là bản kế hoạch quản lý rừng cộng đồng có được xem như là phương án điều chế rừng mà dựa vào đó cộng đồng có quyền chủ động quản lý, bảo vệ, phát triển và sử dụng rừng theo? Nếu được xem như là một phương án điều chế rừng cộng đồng thì cần được thể chế hoá như thế nào về nội dung, trình tự, thủ tục, phương pháp và phê duyệt bản kế hoạch quản lý rừng cộng đồng? - Quy trình, quy phạm kỹ thuật hiện nay rất khó áp dụng trong điều kiện của cộng đồng, nhất là các cộng đồng dân tộc thiểu số ở vùng sâu, vùng xa trong lập kế hoạch quản lý rừng, cụ thể là trong thống kê, đánh giá tài nguyên rừng, vậy phải có phương pháp, cách làm nào đơn giản, phù hợp với điều kiện của cộng đồng và được thể chế hoá để cộng đồng có khả năng lập và quản lý được kế hoạch của mình? Xuất phát từ những vấn đề trên, bài viết này tập trung vào việc xác nhận lại vị trí của kế hoạch quản lý rừng cộng đồng trong quá trình quản lý rừng cộng đồng, kinh nghiệm thực tiễn của một số địa phương và đưa ra các vấn đề để hội thảo. Bài viết dùng trong hội thảo của 1 nhóm nên không thể nêu đầy đủ và hệ thống mà chỉ đặt ra các vấn đề để các thành viên nhóm cùng trao đổi và chia sẻ. Lập kế hoạch trong chu trình quản lý rừng cộng đồng Nội dung quản lý rừng cộng đồng được khái quát trong hình 01 về chu trình mô hình quản lý rừng cộng đồng gồm 5 giai đoạn và 13 bước, trong đó bao gồm giai đoạn lập kế hoạch quản lý rừng cộng đồng. 25 PGS. TS., Q. Giám đốc Sở NN&PTNT Bắc Kạn 60 Nguồn: Nguyễn Bá Ngãi. Nghiên cứu một số mô hình quản lý rừng cộng đồng của dồng bào dân tộc thiểu số vùng núi phía Bắc Việt Nam. Kết quả đề tài trọng điểm cấp bộ. Bộ NN&PTNT năm 2005. Hình VI.1: Chu trình quản lý rừng cộng đồng CÁC CẤP CHÍNH QUYỀN TỈNH, HUYỆN, XÃ C Á C C Ơ Q U A N C H U YÊ N N G À N H LÂ M N G H IỆ P C Ấ P TỈ N H VÀ H U YÊ N GIAI ĐOẠN I: Xác lập quyền sử dụng rừng của cộng đồng Bước 1: Quy hoạch bảo về và phát triển rừng trên phạm vi toàn xã Bước 2: Giao rừng cho cộng đồng GIAI ĐOẠN II: Lập kế hoạch quản lý rừng của cộng đồng 5 năm Bước 3: Điều tra đánh giá tài nguyên rừng Bước 4: Xác định nhu cầu gỗ, củi, lâm sản của cộng đồng Bước 5: Xây dựng kế hoạch quản lý rừng 5 năm Bước 6: Xác định các biện pháp tác động vào rừng Bước 7: Phê duyệt, quản lý kế hoạch quản lý rừng cộng GIAI ĐOẠN IV: Tổ chức thực hiện quản lý rừng cộng đồng Bước 11: Xây dựng quỹ bảo vệ và phát triển RCĐ Bước 10: Lập kế hoạch hoạt động hàng năm Bước 9: Thành lập BQL và các tổ chức QL RCĐ GIAI ĐOẠN III: Xây dựng quy ước quản lý bảo vệ và phát triển rừng của cộng đồng Bước 8: Xây dựng và thực hiện quy ước Bước 12: Thực hiện kế hoạch quản lý rừng cộng GIAI ĐOẠN V: Giám sát và đánh giá Bước 13: Giám sát và đánh giá quản lý rừng cộng đồng Điều chỉnh quy hoạc Cộng đồng dân cư thôn Tổ chức lâm nghiệp xã CÁC TỔ CHỨC LÂM NGHIỆP NGOÀI NHÀ NƯỚC C Á C TỔ C H Ứ C LÂ M N G H IỆP N H À N Ư Ớ C 61 Giai đoạn Lập kế hoạch quản lý rừng cộng đồng gồm các bước chủ yếu sau: - Điều tra đánh giá tài nguyên rừng: Nội dung bước này gồm khoanh lô; mô tả và phân loại sơ bộ lô rừng theo loại đất rừng, theo loại rừng, theo mục đích sử dụng và theo biện pháp tác động; điều tra đo đếm trên thực địa đối với rừng không tiến hành khai thác; điều tra đo đếm trên thực địa đối với rừng chưa đủ điều kiện khai thác; điều tra đo đếm trên thực địa đối với rừng đạt tiêu chuẩn khai thác; đánh giá hiện trạng rừng đối với rừng đạt tiêu chuẩn khai thác. - Xác định nhu cầu gỗ, củi, lâm sản của thôn bản: Nội dung bước này gồm xác định nhu cầu lâm sản để làm nhà, làm chuồng trại, phai đập, trường học, củi đun bằng phương pháp điều tra điểm một số hộ gia đình và thảo luận với nhóm nông dân. - Lập kế hoạch quản lý rừng 5 năm: Nội dung kế hoạch quản lý rừng 5 năm, gồm xác định mục tiêu quản lý từng lô rừng, lập kế hoạch hoạt động cho từng lô rừng như nuôi dưỡng rừng, khoanh nuôi rừng, trồng rừng, bảo vệ rừng, nông lâm kết hợp, khai thác gỗ, khai thác tre, nứa. - Xác định các biện pháp tác động vào rừng: Nội dung của bước này là xác định các biện pháp tác động vào rừng cho từng đối tượng rừng như rừng không khai thác, rừng chưa đủ điều kiện khai thác, rừng đủ điều kiện khai thác. - Phê duyệt, quản lý kế hoạch quản lý rừng cộng đồng: Kế hoạch quản lý rừng cộng đồng do các thôn bản xây dựng, trình UBND huyện phê duyệt. Sau khi được phê duyệt, cộng đồng thôn bản tổ chức thực hiện, xã chịu trách nhiệm quản lý, kiểm tra việc thực hiện kế hoạch hàng năm. Các cơ quan có liên quan khác kiểm tra, giám sát việc thực hiện theo chức năng được giao và theo quy định của pháp luật. Kinh nghiệm thực tiễn trong lập kế hoạch quản lý rừng cộng đồng Xây dựng mô hình rừng ổn định để lập kế hoạch và quản lý rừng Phương pháp xây dựng rừng ổn định cho lập kế hoạch và quản lý rừng cộng đồng áp dụng cho các Dự án ETSP tại Hoà Bình, Dak Nông, Thừa Thiên Huế và Dự án Phát triển nông thôn ở Dak Lak (RDDL) được mô tả trong Hình VI.2. Quá trình xây dựng mô hình rừng ổn định bao gồm 2 bước sau: a) Thu thập số liệu hiện trường (i) Thu thập số liệu ô tiêu chuẩn để xác định rừng ổn định: Tiến hành theo các bước sau: ▪ Đặt 25 ô tiêu chuẩn, diện tích ô 400m2, chia thành các ô đơn vị 100m2. Ô tiêu chuẩn tạo thành dải kích thước 10 x 40m. 62 ▪ Đo đếm trong ô: Điều tra tất cả các cây có chiều cao từ 1,3m trở lên. Mỗi cây trong ô đo đếm: Loài (tên kinh, tên địa phương, tên khoa học), đường kính ngang ngực (D1.3), xác định với người dân cây đó có cho củi và gỗ nhỏ hay không, công dụng trong đời sống cộng đồng. www.helvetas.org.vn Các bước và phương pháp tổng quát thiết lập mô hình rừng ổn định Xuất phát từ kiểu rừng/Lập địa Thu thập số liệu ô mẫu tốt có trong tự nhiên: S = 400 – 1,000m2 Phân bố N/D giảm Loài cây chính đáp ứng nhu cầu lâm sản địa phương (Phỏng vấn) Có G/BA phù hợp với năng suất của khu rừng Xác định tăng trưởng định kỳ đường kính Zd/5 nămSố liệu có sẵn Các ô tiêu chuẩn tạm thòi Số liệu có sẵn Nghiên cứu Zd/5 năm trên cây Phỏng vấn dân Xác định cự ly cỡ kính 3, 4, 5cm,,, thích hợp để cây chuyển cỡ kính trong 5 năm Cân đối thiết lập mô hình cấu trúc rừng ổn định: -Cự ly cỡ kính đủ để cây chuyển cỡ kính phục vụ lập kế hoạch 5 năm -N/D dạng giảm bảo đảm rừng ổn định -Loài cây chính đáp ứng tốt nhu cầu lâm sản của thôn bản -Tổng tiết diện ngang phù hợp với năng suất của rừng và lập địa 650 450 250 170 120 75 50 30 10 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Giá trị cỡ kính tối đa Số c ây /h a Nguồn: www.helvetas.org.vn Hình VI.2: Các bước và phương pháp tổng quát thiết lập mô hình rừng ổn định (ii) Thu thập số liệu ô tiêu chuẩn đại diện ở các lô rừng có mục đích kinh doanh củi, gỗ nhỏ: Tiến hành cùng với cộng đồng và theo các bước giống như điều tra ô tiêu chuẩn. (iii) Thu thập số liệu tăng trưởng đường kính 5 năm: Kết hợp hai phương pháp sau: ▪ Phỏng vấn dân: Hỏi người dân về thời gian của các khu rừng trong địa phương, từ đây đo đường kính bình quân và suy ra được tăng trưởng đường kính bình quân 5 năm. ▪ Điều tra tăng trưởng đường kính 5 năm bằng phương pháp đo trên thớt cây đã khai thác hoặc đẽo vát. Loài được điều tra là loài cung cấp củi, gỗ nhỏ; số lượng trên 60 cây được đo đếm tăng trưởng đường kính 5 năm, đo D1.3 tương ứng và tên loài (Phụ lục 3). (iv) Xác định nhu cầu lâm sản của thôn buôn và hộ gia đình. 63 ▪ Phỏng vấn người dân cùng điều tra cấu trúc rừng để biết công dụng của từng loài. ▪ Thảo luận các nhóm mục tiêu ở buôn bao gồm: Ban quản lý rừng, già làng, buôn trưởng, phụ nữ, thanh niên, lãnh đạo xã để xác định nhu cầu củi và gỗ trụ rào. b) Xử lý số liệu (i) Mô tả đặc điểm các ô tiêu chuẩn: Mỗi ô tiêu chuẩn xử lý số liệu để có được các chỉ tiêu: Loài cây ưu thế (2 – 3 loài), đường kính bình quân, tổng tiết diện ngang của ô và quy ra ha, số cây trong ô và quy ra ha và tính trung bình chung mật độ và tổng g. (ii) Phân bố số ô tiêu chuẩn theo cấp g: Phân cấp g và sắp xếp phân bố số ô theo các cấp này để biết được cấp g có số ô tập trung, phổ biến của rừng. Suy ra tổng g/ha phổ biến của rừng ổn định. Số cấp g là m xác định qua công thức: m = 5x log(n), với n là số ô. (iii) Quan hệ tăng trưởng đường kính định kỳ 5 năm (Zd/5 năm) theo đường kính ngang ngực (D1.3): Lập biểu đồ đám mây điểm và mô hình hóa quan hệ theo một dạng hàm thích hợp từ đây có thể xác định Zd/5 năm bình quân theo D1.3 bình quân hoặc theo từng giá trị D1.3 để quyết định chọn giá trị cự ly cỡ kính thích hợp bảo đảm rừng chuyển cỡ kính ổn định trong 5 năm. (iv) Sắp xếp phân bố N/D thực nghiệm và mô phỏng theo hàm Mayer: Tổng hợp tất cả các ô tiêu chuẩn, sắp xếp số cây theo cỡ kính và quy ra ha, với cự ly cỡ kích được xác định ở bước trên. Mô phỏng theo hàm Mayer. (v) Xác định N/D rừng ổn định dựa vào g phổ biến: Lấy tổng g/ha phổ biến đã xác định làm khống chế, từ đó phân bổ lại g ở từng cỡ kính theo quy tắc tam suất để tổng g/ha của mô hình có bằng tổng g/ha phổ biến, từ đây xác định được số cây/ha từng cỡ kính của rừng ổn định. (vi) Kiểm chứng rừng ổn định: Kiểm chứng mô hình đã xây dựng với phân bố N/D của một vài lô rừng có mục đích kinh doanh củi và gỗ nhỏ. Xem xét sự thích hợp của mô hình đã xây dựng. Lập kế hoạch quản lý rừng cộng đồng Quy trình lập kế hoạch quản lý rừng cộng đồng được áp dụng trong Chương trình tài trợ các dự án nhỏ quản lý bền vững rừng nhiệt đối tại Việt Nam (SGP-PTE) như sau: Bước 1: Đánh giá hiện trạng tài nguyên rừng của cộng đồng Phân chia theo loại rừng và đất rừng; - Rừng tự nhiên, bao gồm: Các khu rừng già có trữ lượng gỗ lớn thường là rừng giầu và rừng trung bình. Các khu rừng này thường là rừng ở vùng đầu nguồn nước; Các khu rừng nghèo có trữ lượng gỗ thấp thường là rừng đã khai thác cạn kiệt đang trong thời 64 gian để phục hồi; Các khu rừng tái sinh thường là rừng non đang phục hồi sau nương rẫy. - Rừng trồng, bao gồm các diện tích rừng trồng của cộng đồng bằng vốn đầu tư của nhà nước hoặc của dân tự đầu tư. - Đất chưa có rừng được quy hoạch để trồng rừng. - Các loại rừng và đất rừng khác (nếu có) Nội dung đánh giá hiện trạng rừng của cộng đồng - Vẽ sơ đồ hiện trạng rừng cộng đồng: đánh giá, phân tích hiện trạng rừng của thôn bản để phân tích hiện trạng tài nguyên rừng của cộng đồng với từ