Phép biện chứng về mâu thuẫn và vận dụng nó trong phân tích mâu thuẫn biện chứng trong quá trình chuyến sang kinh tế thị trường ở Việt Nam

lêi Më ®Çu M©u thuÉn lu«n tån t¹i trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc: tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy cña con ng­êi. M©u thuÉn tån t¹i tõ khi sù vËt xuÊt hiÖn ®Õn khi sù vËt kÕt thóc. Trong mçi mét sù vËt cã thÓ cã nhiÒu m©u thuÉn vµ sù vËt trong cïng mét lóc cã rÊt nhiÒu mÆt ®èi lËp, m©u thuÉn nµy mÊt ®i th× m©u thuÉn kh¸c l¹i h×nh thµnh ... Trong sù nghiÖp ®æi míi cña n­íc ta do §¶ng khëi x­íng vµ l·nh ®¹o ®· ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tùu b­íc ®Çu mang tÝnh quyÕt ®Þnh, quan träng trong viÖc chuyÓn nÒn kinh tÕ tõ c¬ chÕ qu¶n lý tËp trung quan liªu bao cÊp sang c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa, ®ã lµ nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng x· héi chñ nghÜa. Tuy nhiªn, bªn c¹nh nh÷ng thµnh c«ng, nÒn kinh tÕ ®· béc lé nhiÒu m©u thuÉn, bëi bªn c¹nh nh÷ng ­u ®iÓm, kinh tÕ thÞ tr­êng lu«n chøa ®ùng nh÷ng mÆt tiªu cùc mang tÝnh néi t¹i k×m h·m sù ph¸t triÓn cña c«ng cuéc ®æi míi. Gi¶i quyÕt ®­îc nh÷ng m©u thuÉn Êy chÝnh lµ t¹o ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ mét c¸ch v÷ng ch¾c vµ æn ®Þnh theo ®óng nh÷ng ®Þnh h­íng ®· ®Æt ra. V× vËy, trong ph¹m vi cña mét bµi tiÓu luËn, t«i chän ®Ò tµi: “ PhÐp biÖn chøng vÒ m©u thuÉn vµ vËn dông nã trong ph©n tÝch m©u thuÉn biÖn chøng trong qu¸ tr×nh chuyÕn sang kinh tÕ thÞ tr­êng ë ViÖt Nam”, víi mong muèn cã thÓ cã ®­îc mét c¸i nh×n ®óng ®¾n h¬n vÒ nÒn kinh tÕ ViÖt Nam thêi kú ®æi míi. Ph¹m vi cña ®Ò tµi lµ rÊt réng, do thêi gian cã h¹n nªn trong tiÓu luËn nµy chØ xem xÐt ®¸nh gi¸ mét vµi m©u thuÉn tiªu biÓu . - M©u thuÉn gi÷a ®æi míi vÒ kinh tÕ vµ æn ®Þnh chÝnh trÞ. - M©u thuÉn gi÷a lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt. - M©u thuÉn gi÷a c¸c h×nh thøc së h÷u trong thêi kú qu¸ ®é sang kinh tÕ thÞ tr­êng ë ViÖt Nam. - M©u thuÉn gi÷a kinh tÕ thÞ tr­êng víi x©y dùng con ng­êi míi x· héi chñ nghÜa. Néi dung I . Lý luËn chung vÒ m©u thuÉn Ngay tõ thêi cæ ®¹i ®· cã nh÷ng pháng ®o¸n thiªn tµi vÒ sù t¸c ®éng qua l¹i cña c¸c mÆt ®èi lËp vµ xem xÐt sù t¸c ®éng qua l¹i ®ã lµ c¬ së vËn ®éng cña thÕ giíi. NhiÒu ®¹i biÓu triÕt häc cæ ®¹i Ph­¬ng §«ng ®· xem vËn ®éng do sù h×nh thµnh nh÷ng ®èi lËp vµ c¸c ®èi lËp Êy còng lu«n vËn ®éng. Nhµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i Hªrac¬lit- ng­êi ®­îc Lªnin coi lµ «ng tæ cña phÐp biÖn chøng cho r»ng trong sù vËn ®éng biÖn chøng vÜnh viÔn cña m×nh, c¸c sù vËt ®Òu cã khuynh h­íng chuyÓn sang c¸c mÆt ®èi lËp... T­ t­ëng biÖn chøng vÒ nh÷ng ®èi lËp ®¹t ®­îc ®Ønh cao nhÊt trong sù ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng tr­íc M¸cxÝt lµ trong häc thuyÕt biÖn chøng cña c¸c nhµ triÕt häc cæ ®iÓn §øc, tiªu biÓu lµ I.Cant¬ vµ G.V.Hªghen. C¸c antin«mi cña Cant¬ xuÊt hiÖn trªn c¬ së v­ît qu¸ tr×nh ®é nhËn thøc cã tÝnh chÊt kinh nghiÖm khi Cant¬ xem c¸c mÆt ®èi lËp lµ nh÷ng ®èi lËp vÒ chÊt. Song do kh«ng gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò c¸c antin«mi, Cant¬ ®· ®i tíi tõ bá viÖc thõa nhËn c¸c m©u thuÉn kh¸ch quan. ¤ng xem sù tån t¹i cña m©u thuÉn lµ b»ng chøng nãi lªn tÝnh bÊt lùc cña con ng­êi trong viÖc nhËn thøc thÕ giíi. Khi nghiªn cøu phÐp biÖn chøng trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña “ý niÖm tuyÖt ®èi”, Hªghen ®· kÞch liÖt phª ph¸n quan ®iÓm siªu h×nh vÒ sù ®ång nhÊt (quan ®iÓm nµy cho r»ng ®· ®ång nhÊt th× lo¹i trõ mäi sù kh¸c biÖt vÒ m©u thuÉn). Theo «ng, ®ã lµ sù ®ång nhÊt trõu t­îng, trèng rçng, kh«ng bao hµm mét nh©n tè ch©n lý nµo. ¤ng quan niÖm bÊt kú sù ®ång nhÊt nµo còng bao hµm sù kh¸c biÖt vµ m©u thuÉn. ¤ng lµ ng­êi sím nhËn ra vai trß cña m©u thuÉn trong qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn: “M©u thuÉn lµ nguån gèc cña tÊt c¶ mäi sù vËn ®éng vµ cña tÊt c¶ mäi sù sèng, chØ trong chõng mùc mét vËt chøa ®ùng trong b¶n th©n nã mét m©u thuÉn th× nã míi vËn ®éng, míi cã xung lùc vµ ho¹t ®éng. TÊt c¶ mäi vËt ®Òu cã tÝnh chÊt m©u thuÉn trong b¶n th©n nã. Song do bÞ chi phèi bëi quan niÖm duy t©m vµ lîi Ých giai cÊp Hªghen ®· ®Èy viÖc gi¶i quyÕt m©u thuÉn kh«ng thÓ ®iÒu hoµ ®­îc trong “x· héi c«ng d©n” vµo lÜnh vùc t­ t­ëng thuÇn tuý. KÕ thõa mét c¸ch cã phª ph¸n tÊt c¶ nh÷ng thµnh tùu t­ t­ëng vÒ m©u thuÉn, b»ng viÖc tæng kÕt tõ thùc tÕ lÞch sö loµi ng­êi, c¸c nhµ kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c ®· cho r»ng chóng ta ph¶i t×m xung lùc vËn ®éng vµ sù ph¸t triÓn cña sù vËt trong chÝnh sù vËt ®ã, trong nh÷ng m©u thuÉn cña b¶n th©n sù vËt. Quan ®iÓm lý luËn ®ã ®­îc thÓ hiÖn trong quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp -Quy luËt m©u thuÉn - ®©y lµ h¹t nh©n cña phÐp biÖn chøng. 1- M©u thuÉn lµ hiÖn t­îng kh¸ch quan vµ phæ biÕn: Mçi mét sù vËt, hiÖn t­îng ®ang tån t¹i ®Òu lµ mét thÓ thèng nhÊt ®­îc cÊu thµnh bëi c¸c mÆt, c¸c khuynh h­íng, c¸c thuéc tÝnh ph¸t triÓn ng­îc chiÒu nhau, ®èi lËp nhau ... Trong phÐp biÖn chøng duy vËt, kh¸i niÖm “mÆt ®èi lËp” lµ ph¹m trï dïng ®Ó chØ nh÷ng mÆt cã nh÷ng ®Æc ®iÓm, nh÷ng khuynh h­íng ph¸t triÓn ng­îc chiÒu nhau tån t¹i mét c¸ch kh¸ch quan trong tù nhiªn, x· héi, t­ duy. ChÝnh nh÷ng mÆt nh­ vËy n»m trong sù liªn hÖ, t¸c ®éng qua l¹i víi nhau t¹o thµnh m©u thuÉn biÖn chøng. Do ®ã cÇn ph¶i ph©n biÖt r»ng kh«ng ph¶i bÊt kú hai mÆt ®èi lËp nµo còng t¹o thµnh m©u thuÉn. Bëi v× trong c¸c sù vËt hiÖn t­îng cña thÕ giíi kh¸ch quan, kh«ng ph¶i chØ tån t¹i trong ®ã hai mÆt ®èi lËp mµ trong cïng mét thêi ®iÓm ë mçi sù vËt cã thÓ cïng tån t¹i nhiÒu mÆt ®èi lËp, cã nh÷ng mÆt ®èi lËp lµ tån t¹i thèng nhÊt trong cïng mét sù vËt nh­ng cã khuynh h­íng ph¸t triÓn ng­îc chiÒu nhau, bµi trõ, phñ ®Þnh vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau. Sù chuyÓn ho¸ nµy t¹o thµnh nguån gèc ®éng lùc, ®ång thêi qui ®Þnh c¸c b¶n chÊt, khuynh h­íng ph¸t triÓn cña sù vËt th× hai mÆt ®èi lËp nh­ vËy míi gäi lµ hai mÆt ®èi lËp t¹o thµnh m©u thuÉn. M©u thuÉn lµ mét hiÖn t­îng kh¸ch quan vµ phæ biÕn. M©u thuÉn mang tÝnh kh¸ch quan v× lµ c¸i vèn cã trong c¸c sù vËt, hiÖn t­îng vµ tån t¹i trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy nªn cã tÝnh phæ biÕn. ChÝnh v× vËy m©u thuÉn rÊt ®a d¹ng vµ phøc t¹p. M©u thuÉn trong mçi sù vËt hiÖn t­îng vµ trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau còng kh¸c nhau vµ trong b¶n th©n mçi sù vËt hiÖn t­îng còng l¹i bao hµm nhiÒu m©u thuÉn. Mçi m©u thuÉn vµ mçi mÆt cña m©u thuÉn l¹i cã ®Æc ®iÓm, vai trß t¸c ®éng lÉn nhau ®èi víi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt. V× vËy cÇn ph¶i cã ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn mét c¸ch cô thÓ. 2- M©u thuÉn lµ mét chØnh thÓ, trong ®ã, hai mÆt ®èi lËp võa thèng nhÊt, võa ®Êu tranh víi nhau: Sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp Hai mÆt ®èi lËp trong sù vËt tån t¹i trong sù thèng nhÊt cña chóng. “Sù thèng nhÊt” cña c¸c mÆt ®èi lËp ®­îc hiÓu víi ý nghÜa kh«ng ph¶i chóng ®øng bªn c¹nh nhau mµ lµ “n­¬ng tùa” vµo nhau, t¹o ra sù phï hîp, c©n b»ng nh­ liªn hÖ phô thuéc, qui ®Þnh vµ rµng buéc lÉn nhau. MÆt ®èi lËp nµy lÊy mÆt ®èi lËp kia lµm tiÒn ®Ò cho sù tån t¹i cña chÝnh m×nh vµ ng­îc l¹i. NÕu thiÕu mét trong hai mÆt ®èi lËp chÝnh t¹o thµnh sù vËt th× nhÊt ®Þnh kh«ng cã sù tån t¹i cña sù vËt. Bëi vËy sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®­îc cho sù tån t¹i cña bÊt kú sù vËt hiÖn t­îng nµo. Sù thèng nhÊt nµy do nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cã cña b¶n th©n sù vËt t¹o nªn. * VÝ dô: Quan hÖ lùc l­îng s¶n xuÊt - quan hÖ s¶n xuÊt trong ph­¬ng thøc s¶n xuÊt: khi lùc l­îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn th× cïng víi nã quan hÖ s¶n xuÊt còng ph¸t triÓn, hai h×nh thøc nµy chÝnh lµ ®iÒu kiÖn tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt. Nh­ng quan hÖ cña lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i tho¶ m·n mét sè yªu cÇu sau: - Thø nhÊt: §ã ph¶i lµ mét kh¸i niÖm chung nhÊt ®­îc kh¸i qu¸t tõ c¸c mÆt phï hîp kh¸c nhau ph¶n ¸nh ®­îc b¶n chÊt cña sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi lùc l­îng s¶n xuÊt. - Thø hai: §ã ph¶i lµ mét kh¸i niÖm “®éng” ph¶n ¸nh ®­îc tr¹ng th¸i biÕn ®æi th­êng xuyªn cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn trong quan hÖ cña quan hÖ s¶n xuÊt víi lùc l­îng s¶n xuÊt. - Thø ba: §ã ph¶i lµ mét kh¸i niÖm cã ý nghÜa thùc tiÔn. Ngoµi ý nghÜa nhËn thøc, kh¸i niÖm vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi lùc l­îng s¶n xuÊt ®­îc coi lµ tho¶ ®¸ng ph¶i cã t¸c dông ®Þnh h­íng, chØ dÉn cho viÖc x©y dùng quan hÖ s¶n xuÊt, sao cho nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt cã kh¶ n¨ng phï hîp cao nhÊt víi lùc l­îng s¶n xuÊt. Gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp bao giê còng cã nh÷ng nh©n tè gièng nhau, “®ång nhÊt” víi nhau. Víi ý nghÜa ®ã, sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp cßn bao hµm sù “®ång nhÊt” cña c¸c mÆt ®ã. Do ®ã sù “®ång nhÊt” cña c¸c mÆt ®èi lËp mµ trong sù triÓn khai cña m©u thuÉn, ®Õn mét lóc nµo ®ã, mÆt ®èi lËp nµy cã thÓ chuyÓn ho¸ sang mÆt ®èi lËp kia- khi xÐt vÒ mét vµi ®Æc tr­ng nµo ®ã. VÝ dô: Sù ph¸t triÓn kinh tÕ trong chñ nghÜa t­ b¶n phôc vô lîi Ých giai cÊp t­ s¶n nh­ng l¹i t¹o tiÒn ®Ò cho sù thay thÕ chñ nghÜa t­ b¶n b»ng chñ nghÜa x· héi. Sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp cßn biÓu hiÖn ë sù t¸c ®éng ngang nhau cña chóng. Song ®ã chØ lµ tr¹ng th¸i vËn ®éng cña m©u thuÉn ë mét giai ®o¹n ph¸t triÓn, khi diÔn ra sù c©n b»ng cña c¸c mÆt ®èi lËp. Tuy nhiªn kh¸i niÖm thèng nhÊt nµy còng chØ lµ t­¬ng ®èi. B¶n th©n néi dung kh¸i niÖm còng ®· nãi lªn tÝnh chÊt t­¬ng ®èi cña nã: thèng nhÊt cña c¸i ®èi lËp, trong thèng nhÊt ®· bao hµm vµ chøa ®ùng trong nã sù ®èi lËp. Sù ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp Tån t¹i trong mét thÓ thèng nhÊt, hai mÆt ®èi lËp lu«n lu«n t¸c ®éng qua l¹i víi nhau, “®Êu tranh” víi nhau. §Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp lµ sù t¸c ®éng qua l¹i theo xu h­íng bµi trõ vµ phñ ®Þnh lÉn nhau gi÷a c¸c mÆt ®ã. Bëi v× c¸c mÆt ®èi lËp cïng tån t¹i trong mét sù vËt thèng nhÊt nh­ mét chØnh thÓ trän vÑn nh­ng kh«ng n»m yªn bªn nhau mµ ®iÒu chØnh chuyÓn ho¸ lÉn nhau t¹o thµnh ®éng lùc ph¸t triÓn cña b¶n th©n sù vËt. Sù ®Êu tranh chuyÓn ho¸, bµi trõ vµ phñ ®Þnh lÉn nhau gi÷a c¸c mÆt trong thÕ giíi kh¸ch quan thÓ hiÖn d­íi nhiÒu d¹ng kh¸c nhau. VÝ dô: Lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt trong x· héi cã giai cÊp ®èi kh¸ng, m©u thuÉn gi÷a lùc l­îng s¶n xuÊt tiªn tiÕn víi quan hÖ s¶n xuÊt l¹c hËu, k×m h·m nã diÔn ra gay g¾t vµ quyÕt liÖt. ChØ cã th«ng qua c¸c cuéc c¸ch m¹ng x· héi b»ng nhiÒu h×nh thøc kÓ c¶ b¹o lùc míi cã thÓ gi¶i quyÕt ®­îc m©u thuÉn mét c¸ch c¨n b¶n. Kh«ng thÓ hiÓu ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp chØ lµ sù thñ tiªu lÉn nhau gi÷a c¸c mÆt ®ã. Sù thñ tiªu chØ lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp. TÝnh ®a d¹ng cña h×nh thøc ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp tuú thuéc vµo tÝnh chÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp còng nh­ mèi quan quan hÖ qua l¹i gi÷a chóng, phô thuéc vµo lÜnh vùc tån t¹i cña c¸c mÆt ®èi lËp, phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn trong ®ã diÔn ra cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp. Víi t­ c¸ch lµ hai tr¹ng th¸i ®èi lËp trong mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a hai mÆt ®èi lËp, sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau. Sù thèng nhÊt cã quan hÖ h÷u c¬ víi sù ®øng im, sù æn ®Þnh t¹m thêi cña vËt. Sù ®Êu tranh cña mèi quan hÖ g½n bã víi tÝnh tuyÖt ®èi cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ t­¬ng ®èi, sù ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ tuyÖt ®èi. Lªnin viÕt: “MÆc dï thèng nhÊt chØ lµ ®iÒu kiÖn ®Ó sù vËt tån t¹i víi ý nghÜa nã chÝnh lµ nã nhê cã sù thèng nhÊt gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp mµ chóng ta nhËn biÕt ®­îc sù vËt, hiÖn t­îng tån t¹i trong thÕ giíi kh¸ch quan. Song b¶n th©n cña sù thèng nhÊt chØ lµ tÝnh t­¬ng ®èi t¹m thêi. §Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp míi lµ tuyÖt ®èi. Nã diÔn ra th­êng xuyªn vµ liªn tôc trong suèt qu¸ tr×nh tån t¹i cña sù vËt. KÓ c¶ trong tr¹ng th¸i sù vËt æn ®Þnh còng nh­ khi chuyÓn ho¸ nh¶y vät vÒ chÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ cã ®iÒu kiÖn tho¸ng qua, t¹m thêi t­¬ng ®èi. Sù ®Êu tranh cña cac mÆt ®èi lËp bµi trõ lÉn nhau lµ tuyÖt ®èi còng nh­ sù ph¸t triÓn, sù vËn ®éng lµ tuyÖt ®èi”. M©u thuÉn biÖn chøng cã quan hÖ nh­ thÕ nµo víi nguån gèc cña sù vËn ®éng vµ sù ph¸t triÓn? Sù ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp ®­îc chia ra lµm nhiÒu giai ®o¹n. Th«ng th­êng, khi míi xuÊt hiÖn, hai mÆt ®èi lËp ch­a thÓ hiÖn râ sù xung kh¾c gay g¾t. TÊt nhiªn kh«ng ph¶i bÊt kú sù kh¸c nhau nµo còng ®­îc gäi lµ m©u thuÉn. ChØ cã nh÷ng mÆt kh¸c nhau tån t¹i trong mét sù vËt nh­ng liªn hÖ h÷u c¬ víi nhau, ph¸t triÓn ng­îc chiÒu nhau, t¹o thµnh ®éng lùc bªn trong cña sù ph¸t triÓn, th× hai mÆt ®èi lËp Êy míi h×nh thµnh b­íc ®Çu cña m©u thuÉn. Khi hai mÆt ®èi lËp cña m©u thuÉn ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n xung ®ét gay g¾t, nã biÕn thµnh ®èi lËp. NÕu héi ®ñ c¸c mÆt cÇn thiÕt hai mÆt ®èi lËp sÏ chuyÔn ho¸ lÉn nhau. M©u thuÉn ®­îc gi¶i quyÕt, sù thèng nhÊt cña hai mÆt ®èi lËp cò ®­îc thay thÕ b»ng sù thèng nhÊt cña hai mÆt ®èi lËp míi, hai mÆt ®èi lËp míi l¹i ®Êu tranh chuyÓn ho¸ t¹o thµnh m©u thuÉn. M©u thuÉn ®­îc gi¶i quyÕt, sù vËt míi h¬n xuÊt hiÖn víi tr×nh ®é cao h¬n... Cø nh­ thÕ, ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp lµm cho sù vËt biÕn ®æi kh«ng ngõng tõ thÊp lªn cao, chÝnh v× vËy M¸c viÕt: “C¸i cÊu thµnh b¶n chÊt cña sù vËn ®éng biÖn chøng chÝnh lµ sù cïng nhau tån t¹i cña hai mÆt ®èi lËp, sù ®Êu tranh gi÷a hai mÆt ®èi lËp Êy vµ sù dung hîp cña hai mÆt Êy thµnh mét ph¹m trï míi”. NhÊn m¹nh h¬n n÷a t­ t­ëng Êy Lªnin kh¼ng ®Þnh “Sù ph¸t triÓn lµ mét cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp”. Sù chuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp : Kh«ng ph¶i bÊt kú sù ®Êu tranh nµo cña c¸c mÆt ®Òu dÉn ®Õn sù chuyÓn ho¸ gi÷a chóng. ChØ cã sù ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp ph¸t triÓn ®Õn mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh, héi ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt míi dÉn ®Õn chuyÓn ho¸, bµi trõ vµ phñ ®Þnh lÉn nhau. ChuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp chÝnh lµ lóc m©u thuÉn ®­îc gi¶i quyÕt, sù vËt cò mÊt ®i, sù vËt míi ra ®êi, ®ã chÝnh lµ qu¸ tr×nh diÔn biÕn rÊt phøc t¹p víi nhiÒu h×nh thøc phong phó kh¸c nhau. Do ®ã , kh«ng nªn hiÓu sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp chØ lµ sù ho¸n vÞ ®æi chç mét c¸ch ®¬n gi¶n m¸y mãc. Th«ng th­êng th× m©u thuÉn chuyÓn ho¸ theo hai ph­¬ng thøc: + Ph­¬ng thøc thø 1: MÆt ®èi lËp nµy chuyÓn ho¸ thµnh mÆt ®èi lËp kia nh­ng ë tr×nh ®é cao h¬n xÐt vÒ ph­¬ng diÖn chÊt cña sù vËt. VÝ dô: Lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt trong x· héi trong x· héi phong kiÕn ®Êu tranh chuyÓn ho¸ lÉn nhau ®Ó h×nh thµnh quan hÖ s¶n xuÊt míi lµ quan hÖ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa vµ lùc l­îng s¶n xuÊt míi cao h¬n vÒ tr×nh ®é. + Ph­¬ng thøc thø 2: C¶ hai mÆt ®èi lËp chuyÓn ho¸ lÉn nhau ®Ó h×nh thµnh hai mÆt ®èi lËp míi hoµn toµn. VÝ dô: NÒn kinh tÕ ViÖt Nam chuyÓn tõ kÕ ho¹ch tËp trung, quan liªu bao cÊp sang c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa . Tãm l¹i: Tõ lý luËn vÒ m©u thuÉn cho ta thÊy trong thÕ giíi hiÖn thùc bÊt kú sù vËt hiÖn t­îng nµo còng chøa ®ùng trong b¶n th©n nã nh÷ng mÆt, nh÷ng thuéc tÝnh cã khuynh h­íng ph¸t triÓn ng­îc chiÒu nhau. Sù ®Êu tranh vµ chuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ t¹o t¹o thµnh m©u thuÉn. M©u thuÉn lµ hiÖn t­îng kh¸ch quan phæ biÕn cña thÕ giíi. M©u thuÉn ®­îc gi¶i quyÕt, sù vËt còng mÊt ®i, sù vËt míi h×nh thµnh, sù vËt míi l¹i n¶y sinh c¸c mÆt ®èi lËp vµ m©u thuÉn míi. C¸c mÆt ®èi lËp nµy l¹i ®Êu tranh chuyÓn ho¸ vµ phñ ®Þnh lÉn nhau ®Ó t¹o thµnh sù vËt míi h¬n. Cø nh­ vËy mµ c¸c sù vËt, hiÖn t­îng trong thÕ giíi kh¸ch quan th­êng xuyªn ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi kh«ng ngõng. V× vËy, m©u thuÉn lµ nguån gèc vµ ®éng lùc cña mäi sù ph¸t triÓn. II- M©u thuÉn biÖn chøng trong qu¸ tr×nh chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr­êng ë viÖt nam 1. Thùc tr¹ng nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ë ViÖt Nam NÒn kinh tÕ n­íc ta hiÖn nay, cã thÓ nãi, ®ang ë trong giai ®o¹n qu¸ ®é tõ nÒn kinh tÕ tËp trung, hµnh chÝnh, bao cÊp sang nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n­íc, theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa. Do vËy, nh÷ng ®Æc ®iÓm cña giai ®o¹n qu¸ ®é trong nÒn kinh tÕ n­íc ta, ®­¬ng nhiªn lµ mét vÊn ®Ò cã ý nghÜa, rÊt cÇn ®­îc nghiªn cøu, xem xÐt. NhËn thøc ®­îc nh÷ng ®Æc ®iÓm phøc t¹p cña giai ®o¹n qu¸ ®é ®ã chóng ta sÏ tr¸nh ®­îc nh÷ng sai lÇm chñ quan, nãng véi hoÆc nh÷ng khuynh h­íng cùc ®oan, m¸y mãc sao chÐp nguyªn b¶n kinh tÕ thÞ tr­êng tõ bªn ngoµi vµo. 1.1 Mét sè ®Æc ®iÓm chung cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ë ViÖt Nam Sù nghiÖp ®æi míi ë ViÖt Nam theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa lµ mét tÊt yÕu lÞch sö, nã nh»m tíi môc tiªu cô thÓ vµ mang tÝnh c¸ch m¹ng. Nã thay cò ®æi míi hµng lo¹t vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn c¶ vÒ kinh tÕ vµ chÝnh trÞ – x· héi, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c- Lªnin vµ t­ t­áng Hå ChÝ Minh trong hoµn c¶nh vµ ®iÒu kiÖn míi. Nh­ chóng ta ®· biÕt, tõ khi chñ nghÜa x· héi ®­îc x©y dùng, tÊt c¶ c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa ®Òu thùc hiÖn nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, c¬ chÕ vËn hµnh vµ qu¶n lý kinh tÕ nµy ®­îc duy tr× trong mét thêi gian kh¸ dµi vµ xem nh­ lµ ®Æc tr­ng riªng biÖt cña CNXH, lµ c¸i ®èi lËp víi c¬ chÕ thÞ tr­êng cña CNTB. Trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi th× sù tån t¹i cña nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸, nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng – b­íc ph¸t triÓn cao cña nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸ lµ tÊt yÕu. Bëi nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng còng nh­ nÒn kinh tÕ tËp trung kh«ng ph¶i lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña mét chÕ ®é x· héi nµo mµ vÊn ®Ò lµ ¸p dông vµo thêi ®iÓm nµo cho phï hîp. N­íc ta ®ang trong giai ®o¹n qu¸ ®é nªn viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng lµ tÊt yÕu kh¸ch quan. N­íc ta sau 5 n¨m thùc hiÖn NghÞ quyÕt §¹i héi VIII, 10 n¨m thùc hiÖn ChiÕn l­îc æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi (1991-2000) vµ 15 n¨m (1986-2000) tiÕn hµnh sù nghiÖp ®æi míi ®· ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tùu quan träng: - GDP t¨ng h¬n 2 lÇn so víi n¨m 1990, tÝch luü néi bé ®¹t 27%GDP, kÕt cÊu h¹ tÇng kinh tÕ- x· héi vµ n¨ng lùc s¶n xuÊt t¨ng nhiÒu, c¬ cÊu kinh tÕ cã b­íc chuyÓn biÕn tÝch cùc. HiÖn nay s¶n xuÊt ®· ®¸p øng ®­îc c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu cña nh©n d©n vµ nÒn kinh tÕ ®· ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, trong ®ã kinh tÕ nhµ n­íc gi÷ vai trß chñ ®¹o, c¬ chÕ qu¶n lý vµ ph©n phèi cã nhiÒu ®æi míi ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi. - §Êt n­íc ®· ra khái t×nh tr¹ng khñng ho¶ng kinh tÕ- x· héi. Ph¸ ®­îc thÕ bÞ bao v©y cÊm vËn, më réng ®­îc quan hÖ ®èi ngo¹i vµ chñ ®éng héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ, thu hót ®­îc khèi l­îng kh¸ lín vèn tõ bªn ngoµi cïng nhiÒu c«ng nghÖ vµ kinh nghiÖm qu¶n lý tiªn tiÕn. - §êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n ®­îc c¶i thiÖn râ rÖt, v¨n ho¸ kh«ng ngõng tiÕn bé. - Quèc phßng vµ an ninh ®­îc gi÷ v÷ng, t×nh h×nh chÝnh trÞ- x· héi c¬ b¶n æn ®Þnh Nh×n mét c¸ch tæng hîp, víi nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®­îc trªn ®©y søc m¹nh vÒ mäi mÆt cña n­íc ta ®· lín h¬n nhiÒu so víi 15 n¨m tr­íc. Kh¶ n¨ng ®éc lËp tù chñ ®­îc n©ng lªn, t¹o thªm ®iÒu kiÖn ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸- hiÖn ®¹i ho¸ trong nh÷ng n¨m tíi.... §¹i héi IX kh¼ng ®Þnh: “§¶ng vµ Nhµ n­íc ta chñ tr­¬ng thùc hiÖn nhÊt qu¸n vµ l©u dµi chÝnh s¸ch ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa; ®ã lµ nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa”. Kh¸c víi nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng tù do, nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng t­ b¶n chñ nghÜa, nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa mµ chóng ta x©y dùng cã nh÷ng ®Æc tr­ng chñ yÕu sau: - VÒ môc ®Ých cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa lµ: + Ph¸t triÓn lùc l­îng s¶n xuÊt, ph¸t triÓn kinh tÕ ®Ó x©y dùng c¬ së vËt chÊt kü thuËt cña chñ nghÜa x· héi. + N©ng cao ®êi sèng nh©n d©n. + Ph¸t triÓn lùc l­îng s¶n xuÊt hiÖn ®¹i g¾n víi x©y dùng quan hÖ s¶n xuÊt míi phï hîp trªn c¶ ba mÆt: së h÷u, qu¶n lý vµ ph©n phèi. - VÒ h×nh thøc së h÷u, c¸c thµnh phÇn kinh tÕ: nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa cã nhiÒu h×nh thøc së h÷u, nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ (kinh tÕ nhµ n­íc, kinh tÕ tËp thÓ, kinh tÕ c¸ thÓ, tiÓu chñ, kinh tÕ t­ b¶n t­ nh©n, kinh tÕ t­ b¶n nhµ n­íc, kinh tÕ cã vèn ®Çu t­ n­íc ngoµi). Trong ®ã kinh tÕ nhµ n­íc gi÷ vai trß chñ ®¹o, kinh tÕ nhµ n­íc cïng kinh tÕ tËp thÓ ngµy cµng trë thµnh nÒn t¶ng v÷ng ch¾c cña nÒn kinh tÕ quèc d©n. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, chÕ ®é së h÷u c«ng céng (c«ng h÷u) vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu tõng b­íc ®­îc x¸c lËp vµ sÏ chiÕm ­u thÕ tuyÖt ®èi khi chñ nghÜa x· héi ®­îc x©y dùng xong vÒ c¬ b¶n. ViÖc x©y dùng quan hÖ s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa ph¶i qua nhiÒu b­íc, nhiÒu h×nh thøc tõ thÊp ®Õn cao víi nh÷ng b­íc ®i v÷ng ch¾c. Tiªu chuÈn c¨n b¶n ®Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶n x©y dùng quan hÖ s¶n xuÊt theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa lµ thóc ®Èy ph¸t triÓn lùc l­îng s¶n xuÊt, c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n, thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi. - VÒ qu¶n lý: kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa cã sù qu¶n lý nhµ n­íc , nhµ n­íc qu¶n lý nÒn kinh tÕ b»ng ph¸p luËt, chiÕn l­îc, quy ho¹ch, kÕ ho¹ch, chÝnh s¸ch, sö dông c¬ chÕ thÞ tr­êng, ¸p dông c¸c h×nh thøc kinh tÕ vµ ph­¬ng ph¸p qu¶n lý thÞ tr­êng ®Ó kÝch thÝch s¶n xuÊt, gi¶i phãng søc s¶n xuÊt, ph¸t huy mÆt tÝch cùc, h¹n chÕ mÆt tiªu cùc cña c¬ chÕ thÞ tr­êng, b¶o vÖ lîi Ých cña nh©n d©n lao ®éng vµ cña toµn thÓ nh©n d©n. - VÒ ph©n phèi: + Thùc hiÖn ph©n phèi chñ yÕu theo kÕt qu¶ lao ®éng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ. + Theo møc ®ãng gãp vèn vµ c¸c nguån lùc kh¸c vµo s¶n xuÊt kinh doanh. + Th«ng qua phóc lîi x· héi. - VÒ mÆt x· héi: + T¨ng tr­ëng kinh tÕ g¾n liÒn víi b¶o ®¶m tiÕn bé vµ c«ng b»ng x· héi ngay trong tõng b­íc ph¸t triÓn. + T¨ng tr­ëng kinh tÕ ®i ®«i víi ph¸t triÓn v¨n ho¸, gi¸o dôc, x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, n©ng cao d©n trÝ, gi¸o dôc ®µo t¹o con ng­êi, x©y dùng ph¸t triÓn nhuån nh©n lùc cña ®Êt n­íc, lµm cho chñ nghÜa M¸c- Lªnin, t­ t­ëng Hå ChÝ Minh gi÷ vai trß chñ ®¹o trong ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n. Chñ tr­¬ng x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa thÓ hiÖn t­ duy, quan niÖm cña §¶ng ta vÒ sù phï hîp gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt. §ã lµ m« h×nh kinh tÕ tæng qu¸t cña n­íc ta trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi. Trong c«ng cuéc ®æi míi hiÖn nay, §¹i héi §¶ng IX §¶ng ta mét lÇn n÷a kh¼ng ®Þnh: “Thùc tiÔn phong phó vµ nh÷ng thµnh tùu thu ®­îc qua 15 n¨m ®æi míi ®· chøng minh tÝnh ®óng ®¾n cu¶ C­¬ng lÜnh ®­îc th«ng qua t¹i §¹i héi VII cña §¶ng ®ång thêi gióp §¶ng ta nhËn thøc ngµy cµng râ h¬n vÒ con ®­êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ë n­íc ta. Chóng ta mét lÇn n÷a kh¼ng ®Þnh: c­¬ng lÜnh lµ ngän cê chiÕn ®Êu v× th¾ng lîi cña sù nghiÖp x©y dùng n­íc ViÖt Nam tõng b­íc qu¸ ddé lªn chñ nghÜa x· héi, ®Þnh h­íng cho mäi ho¹t ®éng cña §¶ng hiÖn nay vµ trong nh÷ng thËp kû tíi. §¶ng vµ nh©n d©n ta quyÕt t©m x©y dùng ®Êt n­íc ViÖt Nam theo con ®­êng x· héi chñ nghÜa trªn nÒn t¶ng chñ nghÜa M¸c – Lªnin vµ t­ t­ëng Hå ChÝ Minh”. 1.2 Mét sè ®Æc ®iÓm cña kinh tÕ thÞ tr­êng ë ViÖt Nam nh×n tõ gãc ®é triÕt häc: NÒn kinh tÕ n­íc ta hiÖn nay ®ang ë trong giai ®o¹n qu¸ ®é chuyÓn tiÕp tõ nÒn kinh tÕ tËp trung, hµnh chÝnh bao cÊp sang nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n­íc theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa. Do vËy nh÷ng ®Æc tr­ng cña nã ®· ®­îc tr×nh bµy ë trªn lµ vÊn ®Ò cã ý nghÜa, rÊt cÇn ®­îc nghiªn cøu, xem xÐt. NhËn thøc ®­îc nh÷ng ®Æc tr­ng ®ã chóng ta sÏ tr¸nh ®­îc nh÷ng sai lÇm chñ quan, nãng véi, duy ý trÝ hoÆc nh÷ng khuynh h­íng cùc ®oan, m¸y mãc. VËy tõ ph­¬ng diÖn triÕt häc th× nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nÒn kinh tÕ qu¸ ®é cña n­íc ta hiÖn nay lµ g× ? Nh­ chóng ta ®· biÕt, trong nÒn kinh tÕ tËp trung-bao cÊp, mäi chøc n¨ng kinh tÕ - x· héi cña nÒn kinh tÕ ®Òu ®­îc triÓn khai trong qu¸ tr×nh kÕ ho¹ch ho¸ ë cÊp ®é quèc gia. TÝnh bao cÊp cña nhµ n­íc ®èi víi c¸c ho¹t ®éng cña s¶n xuÊt, l­u th«ng, ph©n phèi... kh¸ nÆng nÒ. Lîi Ých kinh tÕ, ®Æc biÖt lµ lîi Ých c¸ nh©n ng­êi lao ®éng, mét ®éng lùc trùc tiÕp cña ho¹t ®éng x· héi ch­a ®­îc quan t©m ®óng møc. V× thÕ, nÒn kinh tÕ vËn ®éng chËm ch¹p, kÐm n¨ng ®éng. KÓ tõ §¹i héi lÇn thø VI cña §¶ng (th¸ng 12-1986) ®Õn nay, theo ®­êng lèi ®æi míi, ®Êt n­íc ta ®· tõng b­íc chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng víi ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa vµ ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ, chóng ta ®· ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tùu hÕt søc quan träng, nh÷ng thµnh tùu cho phÐp chóng ta “®iÒu chØnh vµ bæ xung nhËn thøc, lµm cho quan niÖm vÒ chñ nghÜa x· héi ngµy cµng cô thÓ; ®­êng lèi, chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch ngµy cµng ®ång bé, cã c¨n cø khoa häc vµ thùc tiÔn”. Nh÷ng thµnh tùu ®ã, trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh, ®· thÓ hiÖn kh¶ n¨ng cña kinh tÕ thÞ tr­êng trong viÖc n¨ng ®éng ho¸ nÒn kinh tÕ ®Êt n­íc. Thµnh tùu nh÷ng n¨m ®æi míi ë n­íc ta võa qua ®· cã t¸c dông lµm cho chóng ta quen dÇn víi c¸c quan hÖ hµng ho¸. B­íc chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ tr­êng nµy ®­¬ng nhiªn kh«ng tr¸nh khái cã nh÷ng mÆt tiªu cùc cña nã; nh­ng dÉu sao nã còng nãi lªn søc sèng vµ kh¶ n¨ng t¸c ®éng cña c¸c quan hÖ thÞ tr­êng. VÒ thùc chÊt cña b­íc chuyÓn nµy, mét sè ng­êi cho r»ng: “ë ViÖt Nam, dï nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng chØ míi võa ®­îc h×nh thµnh, cßn ®ang trong nh÷ng b­íc chËp ch÷ng ban ®Çu vµ ®­îc ®iÒu tiÕt mét c¸ch cã ý thøc theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa, song còng ®· t¸c ®éng kh¸ râ ®Õn mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi vµ ®Ó l¹i ë ®ã nh÷ng dÊu Ên cña m×nh vÒ mÆt v¨n ho¸ ... ”. Sù ®an xen chi phèi m·nh liÖt cña c¸c nh©n tè kh¸c cña ®êi sèng x· héi trong bèi c¶nh cña mét x· héi võa ra khái c¬ chÕ hµnh chÝnh - bao cÊp ®· lµm cho c¬ chÕ thÞ tr­êng biÕn ®æi theo nhiÒu chiÒu h­íng kh¸c nhau. Nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng trªn tr­íc hÕt thuéc vÒ sù ®æi míi c¸c quan hÖ së h÷u. NÕu tr­íc ®©y nÒn kinh tÕ chØ tån t¹i mét kiÓu së h÷u t­¬ng ®èi thuÇn khiÕt víi hai thµnh phÇn së h÷u chñ ®¹o lµ së h÷u nhµ n­íc vµ së h÷u tËp thÓ th× hiÖn nay cïng víi së h÷u chñ ®¹o lµ së h÷u nhµ n­íc cßn tån t¹i nhiÒu h×nh thøc së h÷u kh¸c nh»m ®¸p øng ®ßi hái ®a d¹ng vµ n¨ng ®éng cña nÒn kinh tÕ. Vai trß c