Phát triển nông nghiệp và chính sách đất đai ở Việt Nam

n Hùng, 2007 Phát triển nông nghiệp và chính sách đất đai ở Việt Nam ACIAR Monograph No. 123a, 272p. Mở rộng thị trường chuyển nhượng quyền sử dụng đất Những số liệu được tổng hợp từ bảng 2 đến bảng 6, hình 1 và 2 đã cung cấp một số thông tin về những giao dịch QSDĐ dựa trên cơ chế thị trường. Nhìn chung, những số liệu này phản ánh một thị trường quyền sử dụng đất khá năng động và tiếp tục khẳng định những phát hiện của các nghiên cứu khác về sự tăng lên của các giao dịch quyền sử dụng đất từ năm 1993 (Chung 2000; Deininger & Jin 2003; Do & Iyer 2003). Ở tỉnh Hà Tây, số các giao dịch quyền sử dụng đất chủ yếu tăng lên từ sau năm 1997. Tuy nhiên, điều này không đúng với các tỉnh miền Nam, lý do có thể là do nền kinh tế thị trường phát triển hơn ở các tỉnh này trước khi có Luật Đất đai năm 1993 (Ravallion & van de Walle 2003). Tại Hà Tây, tỷ lệ các hộ tham gia thị trường thuê mướn từ 10-32% số hộ điều tra, đấu thầu 20-50% số hộ điều tra. Kết quả này là cao và thị trường thuê QSDĐ không “mỏng” như trong nghiên cứu của Ravallion và van de Walle (2003), nhưng nó lại phù hợp với kết luận của Ngân hàng Phát triển Á Châu và cộng sự (2004). Trong báo cáo này thì có khoảng 15% các hộ ở nông thôn có một phần đất cho thuê hoặc đi thuê trong năm 2002 so với 10% trong năm 1998 và 5% vào năm 1993. Từ số liệu từ cuộc điều tra này, các giao dịch quyền sử dụng đất ở Hà Tây đã tăng mạnh kể từ cuộc điều tra mức sống dân cư các năm 1997 – 1998 như những kết luận mà Ravallion và van de Walle (2003) đã rút ra. Thậm chí ở tỉnh Yên Bái, nơi có các giao dịch QSDĐ thấp, nhưng tỷ lệ các nông hộ tham gia vào thuê và đấu thầu đất đôi khi cũng đạt mức hơn 10% trong tổng số các hộ được phỏng vấn tại mỗi xã. Ở Bình Dương, mức độ tham gia của các hộ vào thị trường giao dịch quyền sử dụng đất nói chung còn thấp, ngoại trừ 2 xã. Điều này rất khác thường vì với vị trí là một tỉnh bên cạnh thành phố Hồ Chí Minh và các cơ hội việc làm phi nông nghiệp có thể có nhiều hơn. Sự thiếu vắng các hoạt động giao dịch quyền sử dụng đất ở tỉnh Bình Dương có thể được giải thích là do phần lớn diện tích đất là đất trồng cây lâu năm, ví dụ như các vườn cây trái, cây công nghiệp, và vì thế khó cho thuê hay bán. Có nhiều hộ ở Hà Tây trả lại đất cho hợp tác xã. Điều đó cho thấy có một sự điều chỉnh nào đó về quá trình giao đất ở cấp xã và huyện và nó cũng giải thích vì sao có rất nhiều đất ở đây cho đấu thầu. Có vấn đề quan tâm là đất đấu thầu có thể không được “quản lý” bởi cơ chế thị trường mà do kiểm soát bởi hệ thống quản lý cấp xã. Do đó liệu “tiếp tục để xã kiểm soát đất dưới cơ chế thị trường hay không cho nữa” (Ravallion và van de Walle, 2003, trang 1). Tuy nhiên, số liệu điều tra cho thấy nhiều hộ đã thành công trong đấu thầu đất và giá đất trả cho đấu thầu cũng tương tự như trả cho đất thuê mướn ở thị trường tự do. Điều đó trùng hợp với kết luận của Ravallion và van de Walle (2003) rằng những lực lượng “không có tính thị trường” có ảnh hưởng đến giao dịch QSDĐ có xu hướng hoạt động kết hợp với những lực lượng có tính thị trường. Qua phân tích cho thấy rằng nhu cầu về thị trường thuê mướn đất đai là có và nhất là ở những xã điều tra miền Bắc. Tuy nhiên, thị trường này vẫn còn có những hạn chế nhưng không phải là hạn chế do thủ tục mà cái chính là quỹ đất đai bị hạn chế. Như vậy, để giải quyết vấn đề này một cách cơ bản thì tạo công ăn việc làm và có cơ chế để người dân nông thôn có thể chuyển tự do sang các ngành khác hay vùng khác mà không gặp rủi ro sẽ là con 10From: Marsh S.P., T.G. MauAulay và Phạm Văn Hùng, 2007 Phát triển nông nghiệp và chính sách đất đai ở Việt Nam ACIAR Monograph No. 123a, 272p. đường cơ bản và lâu dài. Tín dụng được xem là một trở ngại quan trọng, đặc biệt ở miền Nam, điều này đặt ra một mối quan tâm về sự sẵn sàng phục vụ của hệ thống tín dụng đối với các hộ làm nông nghiệp. Những cản trở về tín dụng đã gây ảnh hưởng đến năng suất cây trồng và vật nuôi của các hộ nông dân (Ray 1998). Báo cáo của Dương và Izumila (2002) đã chỉ ra rằng các nông hộ có hạn chế về tín dụng ở Việt Nam không thể tối ưu hóa năng lực sản xuất của họ. Mặc dù các nhà kinh tế đã viết về những cản trở đối với thị trường đất đai và sự cần thiết phải tiếp tục cải cách (AusAid 2001; Liên hợp quốc 1999; Ngân hàng thế giới 1998), nhưng người nông dân không coi các thủ tục hành chính và mức hạn điền là những cản trở. Trong thực tế thị trường thuê/ và cho thuê đất được coi là những vấn đề đứng sau so với quỹ đất và tín dụng. Tỉnh Hà Tây có diện tích giao dịch các quyền sử dụng đất là lớn nhất và ở đó mục đích sử dụng đất thay đổi cũng chiếm diện tích lớn nhất (Marsh & MacAulay 2003). Tỉnh này gần với Hà Nội và có cơ hội để cung cấp các sản phẩm như cá, thịt, rau, hoa quả cho dân số Hà Nội. Số lượng các giao dịch QSDĐ tăng nhanh sau năm 1997 và giá cả của các giao dịch đất cũng tăng. Điều đó cho thấy chuyển đổi sử dụng đất đai mà có hiệu quả sẽ dẫn đến tăng cường chuyển nhượng QSDĐ. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng đất đai hay QSDĐ luôn có khả năng trao đổi và là điều cần thiết nhưng nó vẫn chưa là điều kiện đủ để phát triển thị trường này. Chúng ta cần những cơ hội sản xuất có lợi nhuận cao để định hướng cho thị trường đất đai. Ravallion và van de Walle (2003, trang 6) chỉ ra rằng kể cả trong trường hợp quá trình giao đất phức tạp, các thị trường không hoàn hảo như thị trường lao động, tín dụng, thông tin, các thị trường này đều ảnh hưởng đến sản xuất thì “có thể nghĩ rằng pháp chế cho thị trường đất đai cạnh tranh đơn giản đi có thể làm cho thị trường này xuất hiện”. Sự tham gia của các hộ nông dân vào thị trường quyền sử dụng đất Phân tích số liệu từ tỉnh Hà Tây cho thấy tỷ lệ các nhóm hộ tham gia vào thị trường chuyển nhượng QSDĐ ở đây tương tự như nhau. Tuy nhiên, nhóm hộ khá có diện tích giao dịch lớn hơn cả tính theo tổng diện tích và diện tích của một lần thuê mướn hay đấu thầu. Còn đất “mua” thì chỉ có nhóm hộ khá, trong khi những hộ cho thuê đất hoặc bán đất thì chủ yếu là nhóm hộ nghèo. Tuy nhiên, cho thuê đất đai không nhất thiết là do khó khăn về kinh tế. Ví dụ: có một số hộ cho thuê đất này đi và lại thuê lại đất khác, còn một số khác cho thuê đất để chuyển sang làm các công việc phi nông nghiệp. Có một số hộ có giao dịch đất qua nhiều năm, điều đó cho thấy những hộ này đang có xu hướng tích tụ ruộng đất. Deininger và Jin (2003) cho rằng thị trường chuyển nhượng QSDĐ sẽ có xu hướng chuyển về những hộ nhỏ nhưng sản xuất hiệu quả và những hộ có vốn lớn. Số liệu điều tra cũng cho thấy rằng xu hướng này đang xuất hiện, nhưng hiệu ứng ảnh hưởng hãy còn nhỏ mà chủ yếu là những hộ có vốn lớn tham gia vào thị trường này nhiều hơn. Kết quả này có thể là do chúng ta mong muốn có được hiệu quả phân bổ cao và nền nông nghiệp hàng hoá phát triển, nhưng sẽ xuất hiện vấn đề nghèo đói và công bằng khi mà cơ hội tìm kiếm việc làm ở nông thôn còn ít. Tuy nhiên, ở Hà Tây, mặc dù vẫn có xu hướng này nhưng người ta kỳ vọng rằng những có hội việc làm phi nông nghiệp sẽ cao hơn các tỉnh ở xa các thành phố lớn. Ngân hàng thế giới (2003, trang 44) cũng cho rằng 10 From: Marsh S.P., T.G. MauAulay và Phạm Văn Hùng, 2007 Phát triển nông nghiệp và chính sách đất đai ở Việt Nam ACIAR Monograph No. 123a, 272p. tiếp tục đổi mới đất đai không chắc cho kết quả giúp người nghèo như mong đợi mà sở hữu QSDĐ “có thể dần dần tập trung vào tay những người hay hộ giàu”. Tích tụ đất đai và mất đất Số hộ điều tra cho rằng đất đai của họ tăng lên trong 5 năm qua nhiều hơn là số cho rằng đất của họ giảm đi. Điều đó cho thấy mẫu điều tra lệch về phía có nhiều hộ giàu hoặc những hộ làm ăn hiệu quả hơn. Nhiều hộ tăng qui mô đất đai trong 5 năm qua và họ cho rằng họ thuê thêm đất để sử dụng “lao động hiệu quả hơn” hoặc để tăng sản xuất. Còn những hộ mất đất thì chủ yếu trả lời là họ chia đất cho con cái hay tách hộ. Về lâu dài đây cũng sẽ là nguyên nhân làm đất đai manh mún. Cũng có một số hộ bán hay cho thuê đất để họ chuyển khỏi nông nghiệp. Trong cuộc điều tra này, có những hộ nông dân phải bán đất để trang trải tiền viện phí (2 trường hợp ở tỉnh Cần Thơ), 2 trường hợp đất bị ngân hàng tịch thu do họ sử dụng giấy chứng nhận QSDĐ để thế chấp cho các khoản vay, và sau đó bị bán (cả 2 trường hợp này cũng đều ở Cần Thơ). Một nghiên cứu khác cũng chỉ ra rằng có tỷ lệ khá cao các hộ ở vùng đồng bằng sông Cửu Long bị mất đất (Lan 2001), và một vài trong số các lý do chính ở đây là chi phí khám chữa bệnh và nợ nần. Phân tích các trường hợp được đất và mất đất liên quan đến mức sống của các hộ (bảng 11 và 12) cho thấy không phải tất cả các nông hộ đều có mức sống thấp hơn sau khi bị mất đất. Lan (2001) cũng có một đánh giá tương tự về một số nông hộ ở đồng bằng sông Cửu Long sau cuộc điều tra năm 2000. Điều này có thể chỉ ra rằng một số hộ đã chuyển ra khỏi khu vực nông nghiệp một cách thành công. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng những thông tin này có thể chỉ đơn giản phản ánh những lợi ích về tài chính tức thì khi chuyển nhượng quyền sử dụng đất. Ravallion và van de Walle (2003) phản ánh trong báo cáo của họ bằng việc phân tích so sánh kết quả điều tra mức sống dân cư giai đoạn 1997/1998 và 1992/1993. Họ đưa ra kết luận rằng có một sự tích tụ dần dần quyền sở hữu đất, xu hướng nay tập trung vào những hộ có điều kiện thuận lợi hơn như những hộ có nguồn gốc lâu đời ở địa phương hoặc có chủ hộ là đàn ông và có học vấn tốt hơn. Nghiên cứu của Ngân hàng Phát triển Á Châu và cộng sự (2004) cũng cho rằng xu hướng tích tụ đất được phát hiện khá rõ trong số liệu điều tra mức sống dân cư năm 2002. Nói chung, vào năm 2002 có khoảng 18,9% các hộ ở nông thôn không có đất so với 9,2% năm 1998 và 8,2% năm 2003, và xu hướng như vậy cũng được quan sát thấy ở các vùng. Tỷ lệ các hộ không có đất tăng lên là do một thực tế là mức sống tốt hơn không nhất thiết phải dựa trên thu nhập từ đất: có nhiều người giàu không có đất hơn các người nghèo, ngoại trừ ở đồng bằng sông Cửu Long. Ở vùng này, với tỷ lệ các hộ không có đất cao thứ nhì (và có sự tăng lên nhanh chóng số những người nghèo không có đất), đó là những người thuộc nhóm 1/5 những người nghèo nhất trong tổng dân số ở nông thôn không có đất. 10From: Marsh S.P., T.G. MauAulay và Phạm Văn Hùng, 2007 Phát triển nông nghiệp và chính sách đất đai ở Việt Nam ACIAR Monograph No. 123a, 272p. Kết luận Nghiên cứu và quan sát ở đây khẳng định một thực tế là một thị trường năng động đối với quyền sử dụng đất nông nghiệp đã và đang tồn tại ở Việt Nam, nhưng một số vùng có thể phát triển hơn những vùng khác. Có những khác biệt rõ ràng giữa các tỉnh miền Bắc và các tỉnh miền Nam được khảo sát, đối với cả thị trường cho thuê tự do và cho thuê từ xã, thị trường ở miền Bắc thường sôi động hơn so với thị trường ở miền Nam. Ở miền Nam, quyền sử dụng đất thường được bán hoặc cầm cố hơn là cho thuê. Một số hộ ở các tỉnh nhận đuợc nhiều đất từ thị trường tự do và từ xã thông qua mua hoặc thuê. Điều này cho thấy rằng việc giao lại lại đất đang diễn ra tiếp theo lần giao đất đầu tiên và triển khai Luật Đất đai năm 1993 để thúc đẩy sự trao đổi quyền sử dụng đất. Kết quả nghiên cứu từ những số liệu này gợi ý những hàm ý chính sách sau đây: Sự sẵn có của tín dụng có ảnh hưởng đến khả năng thuê và mua đất của các hộ nông dân, đặc biệt là ở miền Nam. Các nông hộ cần được tiếp cận đến tín dụng để có khả năng tận dụng được cơ hội thị trường và mở rộng hoạt động sản xuất. Quỹ đất cũng ảnh hưởng đến khả năng thuê và mua đất của các hộ. Các hộ sẽ không cho thuê hoặc bán quyền sử dụng đất của họ trừ khi có các cơ hội để họ chuyển sang một vùng khác, sang làm nghề khác một cách tự do, không có nhiều rủi ro. Cần phải tiếp tục nghiên cứu và tăng cường các hoạt động khuyến nông để thúc đẩy thay đổi kiểu sử dụng đất sang các dạng sử dụng có khả năng sinh lời tốt    hơn. Những thay đổi như vậy cùng với các cơ hội việc làm phi nông nghiệp sẽ giúp phát triển thị trường quyền sử dụng đất và mang lại hiệu quả phân bổ nguồn lực cao hơn. Kết quả của nghiên cứu này cho thấy một thị trường quyền sử dụng đất sôi động, như đã có ở Hà Tây, sẽ có xu hướng tập trung đất vào tay của những nông dân giàu có hơn. Điều này sẽ thúc đẩy quá trình sản xuất nông nghiệp hàng hóa ở Việt Nam nhưng cũng sẽ làm tăng mối quan ngại về đói nghèo và công bằng xã hội khi mà các cơ hội việc làm phi nông nghiệp ở nông thôn còn ít. Quá trình cải cách ruộng đất ở Việt Nam vẫn đang tiếp diễn với Luật Đất đai mới được thông qua vào tháng 11 năm 2003. Áp lực đối với Chính phủ đang tăng lên trong việc hoàn thành phân bổ và đăng ký quyền sử dụng đất, các vấn đề liên quan tới đền bù, những khó khăn liên quan đến việc sử dụng quyền sử dụng đất để thế chấp cho các khoản vay, vấn đề đất đai manh mún, sự mong muốn của người dân có được quyền sử dụng đất ổn định và lâu dài, sự cần thiết phải có khung pháp lý tốt hơn. Vẫn tiếp tục có những lập luận về thời hạn phù hợp cho quyền sử dụng đất, mức hạn điền tối đa, những hạn chế đối với việc chuyển nhượng và sử dụng đất, phạm vi của quyền tài sản đối với đất nên được giao cho các cá nhân. Mặc dù cần phải giải quyết các vấn đề nêu trên nhưng sự phát triển của thị trường đất đai ở Việt Nam hiện nay phụ thuộc nhiều vào sự sẵn sàng của các nguồn tín dụng, các cơ hội việc làm phi nông nghiệp, thông tin thị trường và cơ sở hạ tầng nông thôn hơn là chỉ tập trung vào việc đổi mới chính sách đất đai.  10From: Marsh S.P., T.G. MauAulay và Phạm Văn Hùng, 2007 Phát triển nông nghiệp và chính sách đất đai ở Việt Nam ACIAR Monograph No. 123a, 272p. Chương 5 CHÍNH SÁCH THUẾ VÀ SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP Lê Hữu Ảnh Chính sách thuế là một chính sách hỗ trợ quan trọng cho sản xuất nông nghiệp. Các hộ nông dân tham gia vào sản xuất phải đóng thuế và điều này ảnh hưởng đến quá trình ra quyết định của các hộ. Trong chương này, các chính sách thuế thích hợp với sản xuất nông nghiệp ở Việt Nam được đưa ra thảo luận. Nhìn chung, các loại thuế này có thể phân thành 3 nhóm: (a) thuế doanh thu hay thuế sản lượng, (b) thuế đầu vào và (c) thuế giá trị gia tăng (VAT). Mỗi loại thuế này có tác động khác nhau đến hộ nông dân. Thông qua số liệu điều tra, tác động của thuế sử dụng đất nông nghiệp trước năm 2003 tới hộ nông dân được nghiên cứu kỹ. Số liệu này đã chỉ ra rằng lượng thuế còn thấp so với giá trị sản xuất nhưng nó có thể là phần chi phí tiền mặt quan trọng của các hộ nông dân. Những thay đổi gần đây trong chính sách thuế sử dụng đất nông nghiệp cũng được trình bày trong chương này, cùng với những ưu điểm và nhược điểm của chính sách mới và các vấn đề do những thay đổi này gây ra. 110 From: Marsh S.P., T.G. MauAulay và Phạm Văn Hùng, 2007 Phát triển nông nghiệp và chính sách đất đai ở Việt Nam ACIAR Monograph No. 123a, 272p. Chính sách thuế và hộ nông dân Chính sách thuế là một chính sách hỗ trợ quan trọng cho sản xuất nông nghiệp và chính phủ có thể sử dụng công cụ này để can thiệp nhằm phân phối lại lợi ích ở tầm vĩ mô. Trong sản xuất nông nghiệp, chính sách thuế trực tiếp ảnh hưởng đến lượng thuế mỗi người nông dân phải đóng, mức đầu tư và tiêu dùng của họ và cả khu vực nông nghiệp nói chung. Đối với các hộ nông dân, thuế không chỉ tác động lên giá đầu vào sản xuất mà còn lên cả giá đầu ra. Các hộ nông dân tham gia vào hoạt động sản xuất nông nghiệp phải nộp các khoản thuế, và các khoản thuế này tác động tới quá trình ra quyết định của họ. Ba loại thuế cơ bản được phân biệt như sau: (a) thuế doanh thu hay thuế sản lượng, (b) thuế đầu vào và (c) thuế giá trị gia tăng, mỗi loại thuế này có tác động khác nhau đến hộ nông dân. Thuế doanh thu và thuế giá trị gia tăng gây ảnh hưởng đến các quyết định tiêu dùng và quyết định marketing thông qua những thay đổi về giá đầu ra. Các khoản thuế đầu vào như thuế đất hay thuế sử dụng các đầu vào sản xuất có ảnh hưởng trực tiếp đến việc sử dụng đầu vào thông qua những thay đổi về lợi ích mang lại của đất hay giá đầu vào.Ví dụ: một mức tăng thuế đánh trên các yếu tố đầu vào như phân bón sẽ dẫn đến việc người nông dân sẽ dùng ít phân bón hơn. Vì vậy, chính sách thuế có thể tạo ra sức ép khiến các hộ sử dụng hiệu quả hơn các nguồn lực. Các chính sách thuế ở Việt Nam Chính sách thuế trong nông nghiệp Hiện nay, ở Việt Nam các loại thuế áp dụng đối với lĩnh vực nông nghiệp bao gồm thuế sử dụng đất nông nghiệp, thuế chuyển nhượng quyền sử dụng đất, thuế đánh vào diện tích đất vượt hạn điền, thuế giá trị gia tăng, và thuế suất nhập khẩu. Thuế sử dụng đất nông nghiệp Thuế này có liên quan đến việc quản lý tài nguyên đất, là một loại thuế hỗn hợp, vừa có tính chất thuế tài sản, vừa có tính chất thuế thu nhập lại vừa có tính chất của VAT. Thuế được tính dựa trên diện tích và loại đất. Loại đất phụ thuộc vào 5 yếu tố cơ bản (độ phì của đất, địa điểm, địa hình, khí hậu và điều kiện thủy lợi). Thuế này được tính bằng lượng thóc trên đơn vị diện tích đối với mỗi hạng đất (xem bảng 1), và được thu bằng tiền mặt theo giá do chính quyền cấp tỉnh quy định dựa trên giá thị trường (Quốc hội 1993). Vì vậy, thuế sử dụng đất theo đơn vị diện tích có thể khác nhau giữa các tỉnh. Năm 2003, Chính phủ Việt Nam đã thông qua quy định miễn thuế sử dụng đất nông nghiệp cho hầu hết nông dân Việt Nam đến năm 2010. Chính sách này sẽ còn được bàn đến kỹ hơn trong chương này. Thuế chuyển nhượng quyền sử dụng đất Việc trao đổi và chuyển nhượng quyền sử dụng đất cũng bị đánh thuế. Thuế này nhằm cải thiện tình hình quản lý đất. Mức thuế được tính dựa trên diện tích, giá đất chịu thuế và thuế suất. Mức giá đất tính thuế do chính 111From: Marsh S.P., T.G. MauAulay và Phạm Văn Hùng, 2007 Phát triển nông nghiệp và chính sách đất đai ở Việt Nam ACIAR Monograph No. 123a, 272p. quyền cấp tỉnh quy định dựa trên khung giá do chính phủ đưa ra. Thuế suất thay đổi trong phạm vi từ 0-40% và phụ thuộc vào hạng đất và hình thức chuyển nhượng cụ thể. Ví dụ: việc chuyển nhượng đất nông nghiệp hoặc đất rừng bị tính mức thuế suất 10% (5% cho lần chuyển nhượng thứ 2), đất ở 20%, chuyển nhượng từ đất nông nghiệp sang mục đích sử dụng phi nông nghiệp chịu thuế 40%, và chuyển nhượng từ đất phi nông nghiệp sang đất nông nghiệp không phải chịu thuế. Thuế đánh vào phần đất vượt mức hạn điền Thuế này nhằm hạn chế việc tích tụ đất vượt quá hạn mức sử dụng được xác định trong Luật Đất đai. Các hạn mức đất phụ thuộc vào loại cây trồng và khu vực đất cụ thể. Mức thuế này bằng 20% cao hơn mức thuế sử dụng đất nông nghiệp (Quốc hội 1994a). Thuế giá trị gia tăng (VAT) Thuế VAT chủ yếu tác động đến giá nguyên, vật liệu và đầu vào của qúa trình sản xuất và chế biến nông sản. Thuế xuất nhập khẩu Thuế nhập khẩu có ảnh hưởng đến nông nghiệp là thuế đánh vào nguyên liệu nhập khẩu dùng trong quá trình sản xuất nông nghiệp như xăng dầu, phân bón và máy móc. Thuế xuất khẩu có ảnh hưởng đến nông nghiệp là thuế đánh vào các sản phẩm nông nghiệp xuất khẩu. Chính sách hiện nay khuyến khích xuất khẩu nông sản, vì vậy thuế suất này bằng 0%. Mục đích của chính sách thuế Chính sách thuế hiện nay được thiết kế với những mục đích khác nhau nhưng có các đặc điểm chủ yếu là: Chính sách này không khuyến khích sự tích tụ đất vượt quá hạn mức Ở Việt Nam, mức diện tích đất trên đầu người thấp, việc duy trì hạn mức đất nông nghiệp là vấn đề được nhiều nhà kinh tế học và các nhà làm chính sách nói đến. Đối với nông dân, đất là nhân tố sản xuất chủ yếu và là nguồn thu nhập chính, bởi vì thu nhập ngoài nông nghiệp của họ còn khiêm tốn. Hơn nữa, ở các nước nông nghiệp như Việt Nam, đất đối với nông dân còn là vấn đề chính trị. Chính sách thuế này hướng đến hạn chế sự khác biệt về thu nhập và giảm thiểu các vấn đề xã hội ở nông thôn. Chính sách này khuyến khích thâm canh và bảo vệ đất đai (hạng đất được giữ cố định trong 10 năm) Mặc dù hạng đất có thể thay đổi trong khoảng thời gian canh tác, hạng đất tính thuế được giữ cố định trong 10 năm. Điều này khuyến khích nông dân tin tưởng đầu tư và bảo vệ tài nguyên đất, tránh tình trạng vắt kiệt đất đai (đất là một loại tài nguyên có thể phục hồi). Mức thuế đối với cây trồng hàng năm và cây lâu năm được trình bày trong bảng 1. Trong quá trình thâm canh, độ phì của đất có thể tăng lên. Bởi vậy hạng đất có thể thay đổi nhưng thuế suất thì vẫn cố định. 112 From: Marsh S.P., T.G. MauAulay và Phạm Văn Hùng, 2007 Phát triển nông nghiệp và chính sách đất đai ở Việt Nam ACIAR Monograph No. 123a, 272p. Chính sách này khuyến khích tăng sản lượng (với thuế suất cố định) Ở Việt Nam, thuế sử dụng đất nông nghiệp có thuế suất cố định, điều đó có nghĩa là thuế suất độc lập với cả sản lượng và giá trị sản lượng trên một đơn vị diện tích đất. Đây có thể là một yếu tố quan trọng để khuyến khích nông dân tăng sản lượng trong quá trình sử dụng đất. Chính sách này giúp cải thiện việc quản lý tài nguyên đất và bảo tồn tài nguyên đất Đất là “công cụ sản xuất” quan trọng nhất của nông dân. Chính sách thuế này tập trung vào cải thiện tình hình quản lý đất và sử dụng hiệu quả tài nguyên đất để tăng sản lượng nông nghiệp và đảm bảo an ninh lương thực. Hơn nữa, nó cũng hạn chế quá trình đô thị hóa ồ ạt, khiến cho diện tích đất nông nghiệp ngày càng bị thu hẹp. Chính sách này đảm bảo mục tiêu sử dụng dài hạn nhưng cho phép chuyển đổi Chính sách thuế này được xây dựng nhằm đảm bảo mục tiêu sử dụng và đầu tư dài hạn vào đất đai theo quy định tại Luật Đất đai, nhưng nó cũng cho phép chuyển đổi tài sản đất. Thuế suất đối với việc chuyển đổi quyền sử dụng đất phụ thuộc vào kiểu thay đổi mục đích sử dụng. Khi mục đích sử dụng đất thay đổi từ đất nông nghiệp sang đất phi nông nghiệp, thuế suất ít nhất là 40%, ngược lại, mức thuế suất là 0% (Quốc hội 1994b). Chính sách thuế hiện nay kết hợp được các khía cạnh kinh tế và xã hội Chính sách thuế ở Việt Nam kết hợp các chính sách kinh tế và các chinh sách hỗ trợ xã hội bởi vì tất cả các chính sách thuế đều ưu tiên nông thôn, những người khó khăn hay những người có hoàn cảnh đặc biệt. Các hộ nông dân nghèo, các khu vực đặc biệt khó khăn, các nhóm dân tộc thiểu số được miễn/giảm thuế. Bảng 1. Thuế suất sử dụng đất nông nghiệp Hạng đất Đất trồng cây hàng năm và đất nuôi trồng thuỷ sản (kg thóc/ha/năm) Hạng đất Đất trồng cây lâu năm (kg thóc/ha/năm) 1 550 1 650 2 460 2 550 3 370 3 400 4 280 4 200 5 180 5 80 6 50 Nguồn: Quốc hội (1993) 11From: Marsh S.P., T.G. MauAulay và Phạm Văn Hùng, 2007 Phát triển nông nghiệp và chính sách đất đai ở Việt Nam ACIAR Monograph No. 123a, 272p. Ảnh hưởng của chính sách thuế Thuế sử dụng đất nông nghiệp ở Việt Nam được được tính cố định và nó không phụ thuộc vào sản lượng. Vì vậy, tỷ lệ thuế trên sản lượng, chi phí trong quá trình thâm canh, năng suất và thu nhập đều khác nhau giữa các vùng. Bằng cách sử dụng các chỉ tiêu như tổng thu, thu nhập (GM) và chi phí bằng tiền, ảnh hưởng của thuế đối với tình hình sản xuất của hộ nông dân có thể được làm sáng tỏ. Tổng thu được tính bằng sản lượng nhân với giá. Thu nhập (GM) được tính bằng giá trị sản xuất của hộ nông dân trừ đi chi phí mua nguyên vật liệu, thuê máy móc và trả phí thuê đất (tương ứng với thu nhập từ sản xuất của hộ nông dân). Thuế suất tính bằng phần trăm trong tổng chi phí sẽ là cao khi chi phí của hộ nông dân thấp. Tức là, nếu mức thuế suất là cao thì một cách tương đối mức thuế sẽ chiếm một tỷ lệ phần trăm khá cao của chi phí. Thuế suất tính bằng phần trăm của tổng thu sẽ cao khi tổng thu là thấp, và tương tự, thuế suất tính bằng phần trăm của tổng GM sẽ cao hơn khi tổng GM thấp hơn. Số liệu điều tra các nông hộ Năm 2001, một cuộc điều tra các hộ nông dân được tiến hành ở 4 tỉnh: Hà Tây và Yên Bái ở miền Bắc, Bình Dương và Cần Thơ ở miền Nam (xem Phụ lục 1). Số liệu thu thập được từ gần 400 hộ nông dân trả lời cho các câu hỏi về tình hình sử dụng đất, chi phí và doanh thu đạt được và các hoạt động sản xuất. Cuộc điều tra này tiếp tục được nhắc lại vào năm 2002 với số mẫu nhỏ hơn. Các số liệu so sánh mức thuế với các khoản chi bằng tiền mặt, doanh thu, tổng GM thu được từ các cuộc điều tra được trình bày trong bảng 2. Tại Hà Tây, đất trồng cây hàng năm chủ yếu là đất trồng lúa. Vì vậy giá trị sản lượng và các khoản chi đều nhỏ. Một vài xã có các cây trồng đa dạng và sản xuất nông nghiệp hàng hóa ở mức cao ( như Song Phượng và Th