Phát huy tiềm năng của phụ nữ dân tộc thiểu số trong quá trình phát triển kinh tế - Xã hội ở các tỉnh miền núi phía Bắc nước ta hiện nay

Më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi N­íc ta lµ mét quèc gia ®a d©n téc, cïng víi d©n téc Kinh cßn cã 53 d©n téc thiÓu sè, víi trªn 10,5 triÖu ng­êi. Tuy chØ chiÕm 14% d©n sè c¶ n­íc nh­ng ®Þa bµn c­ tró cña c¸c d©n téc lµ 3/4 diÖn tÝch ®Êt n­íc. §©y lµ ®Þa bµn cã vÞ trÝ chiÕn l­îc trong ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n hãa, x· héi còng nh­ an ninh quèc phßng. Nh×n l¹i t×nh h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña phÇn lín c¸c d©n téc thiÓu sè hiÖn nay, chóng ta thÊy nh÷ng khã kh¨n chång chÊt mµ ®ång bµo ®ang ph¶i g¸nh chÞu. NghÞ quyÕt Héi nghÞ lÇn thø b¶y Ban chÊp hµnh Trung ­¬ng khãa IX vÒ c«ng t¸c d©n téc ®· chØ ra: Sau h¬n 15 n¨m thùc hiÖn ®­êng lèi ®æi míi cña §¶ng, nhÊt lµ tõ sau khi cã NghÞ quyÕt 22 cña Bé ChÝnh trÞ vÒ mét sè chñ tr­¬ng chÝnh s¸ch lín ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi miÒn nói, t×nh h×nh ë miÒn nói vµ vïng ®ång bµo d©n téc thiÓu sè ®· cã b­íc chuyÓn biÕn quan träng, tuy nhiªn cho ®Õn nay vÉn cßn tån t¹i mét sè h¹n chÕ, yÕu kÐm [24, tr.31]. Héi nghÞ còng nhËn ®Þnh mét c¸ch cô thÓ: Nh×n chung, kinh tÕ ë miÒn nói vµ c¸c d©n téc cßn chËm ph¸t triÓn, nhiÒu n¬i cßn lóng tóng trong chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ, tËp qu¸n canh t¸c cßn l¹c hËu. ChÊt l­îng s¶n phÈm thÊp, tiªu thô khã kh¨n. T×nh tr¹ng du canh, du c­, di d©n tù do cßn diÔn biÕn phøc t¹p. Mét sè hé cßn thiÕu ®Êt s¶n xuÊt. KÕt cÊu h¹ tÇng ë vïng cao, vïng s©u, vïng c¨n cø c¸ch m¹ng cßn rÊt thÊp kÐm... ë nhiÒu vïng d©n téc vµ miÒn nói tû lÖ ®ãi nghÌo hiÖn cßn cao h¬n so víi b×nh qu©n chung c¶ n­íc; kho¶ng c¸ch chªnh lÖch vÒ møc sèng gi÷a c¸c vïng, gi÷a c¸c d©n téc ngµy cµng t¨ng... [24, tr.31-32]. §Ó kh¾c phôc h¹n chÕ, yÕu kÐm, ®Èy nhanh qu¸ tr×nh CNH, H§H n«ng nghiÖp n«ng th«n miÒn nói, ngoµi viÖc ph¶i khai th¸c tiÒm n¨ng, thÕ m¹nh tõng vïng, ®i ®«i víi b¶o vÖ bÒn v÷ng m«i tr­êng sinh th¸i, ®ång thêi ph¶i tËp trung ph¸t huy c¸c nguån lùc, trong ®ã nguån lùc con ng­êi lµ nguån lùc mang tÝnh trùc tiÕp vµ quyÕt ®Þnh. Phô n÷ DTTS chiÕm h¬n 1/2 d©n sè, lµ nguån lùc cã vai trß, vÞ trÝ ®Æc biÖt, t¸c ®éng rÊt lín tíi ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi bÒn v÷ng ë nh÷ng khu vùc nµy. Phô n÷ DTTS n­íc ta lµ nh÷ng chñ nh©n cña ®Êt n­íc, cã tiÒm n¨ng lín t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn sù ph¸t triÓn ngay trªn chÝnh quª h­¬ng hä. Nh­ng thùc tr¹ng hiÖn nay cho thÊy, vÊn ®Ò viÖc lµm, thu nhËp, ®Þa vÞ cña ng­êi phô n÷ lµ nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc ®èi víi phô n÷ vïng d©n téc thiÓu sè. Bëi v×, ®¹i bé phËn c¸c gia ®×nh ë c¸c d©n téc thiÓu sè ®ang sèng ë møc nghÌo ®ãi, nhÊt lµ ë vïng cao, vïng s©u, miÒn nói. Trong bé phËn d©n c­ Êy, phô n÷ l¹i lµ nhãm x· héi cùc khæ nhÊt. Hä võa tham gia lao ®éng s¶n xuÊt ngoµi x· héi, céng ®ång; l¹i võa trùc tiÕp ch¨m lo c«ng viÖc gia ®×nh nªn c­êng ®é lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng ®èi víi hä lµ qu¸ t¶i trong khi møc thu nhËp l¹i thÊp, thËm chÝ hä lao ®éng vÊt v¶ nh­ng Ýt ®­îc céng ®ång, x· héi quan t©m. Bªn c¹nh ®ã, ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, n©ng cao ®êi sèng cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ, yÕu kÐm: tr×nh ®é s¶n xuÊt, t­ liÖu lao ®éng, kÕt cÊu h¹ tÇng, nguån vèn... H¬n thÕ n÷a, phô n÷ vïng d©n téc thiÓu sè chÝnh lµ ng­êi trùc tiÕp tham gia c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ, trùc tiÕp s¶n xuÊt nh­ng Ýt cã c¬ héi, ®iÒu kiÖn tiÕp thu khoa häc kü thuËt. Tr×nh ®é häc vÊn nãi chung lµ thÊp, c«ng viÖc néi trî gia ®×nh, sinh ®Î vµ nu«i d¹y con c¸i còng lµm h¹n chÕ n¨ng lùc s¶n xuÊt cña phô n÷. V× vËy, ®Ó phô n÷ vïng DTTS ph¸t triÓn ph¶i ph¸t huy tiÒm n¨ng cña hä, ®iÒu ®ã võa cã ý nghÜa trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, võa cã ý nghÜa trong thùc hiÖn môc tiªu b×nh ®¼ng giíi. Khu vùc miÒn nói phÝa B¾c n­íc ta gåm §«ng B¾c vµ T©y B¾c, lµ ®Þa bµn tô c­ cña nhiÒu d©n téc thiÓu sè. §©y còng lµ nh÷ng vïng mµ kinh tÕ - x· héi ph¸t triÓn chËm (nhÊt lµ T©y B¾c). Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n h¹n chÕ sù ph¸t triÓn chung cña khu vùc nµy lµ ch­a khai th¸c, ph¸t huy tiÒm n¨ng cña lùc l­îng lao ®éng n÷, thùc hiÖn b×nh ®¼ng giíi. Trong bèi c¶nh nh­ vËy, viÖc ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng tiÒm n¨ng cña phô n÷ c¸c d©n téc thiÓu sè, chØ ra nh÷ng nguyªn nh©n vµ t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi, ®­a ra ph­¬ng h­íng vµ gi¶i ph¸p nh»m ph¸t huy tiÒm n¨ng cña hä, t¹o ®iÒu kiÖn vµ c¬ héi cho hä hßa nhËp vµo ph¸t triÓn, gãp phÇn tÝch cùc vµo sù ph¸t triÓn chung cña céng ®ång lµ cÊp thiÕt. §©y chÝnh lµ mét ph­¬ng h­íng, nhiÖm vô quan träng cña sù nghiÖp gi¶i phãng phô n÷ cña c¸nh m¹ng XHCN nãi chung, cña §¶ng, Nhµ n­íc vµ nh©n d©n ta nãi riªng. ChÝnh thùc tÕ ®ã ®· th«i thóc t«i lùa chän ®Ò tµi: “Ph¸t huy tiÒm n¨ng cña phô n÷ d©n téc thiÓu sè trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c n­íc ta hiÖn nay” lµm luËn v¨n th¹c sÜ triÕt häc cña m×nh. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu Nghiªn cøu vÒ phô n÷, gia ®×nh, d©n téc c¸c vïng n«ng th«n miÒn nói ®· ®­îc tiÕn hµnh tõ l©u, tuy nhiªn, cã nhiÒu c¸ch tiÕp cËn d­íi nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau. §Æc biÖt, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cô thÓ h¬n lµ tõ khi cã NghÞ quyÕt 22-NQ/T¦, ngµy 27/11/1989 cña Bé ChÝnh trÞ VÒ mét sè chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch lín ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi miÒn nói, th× nh÷ng vÊn ®Ò nµy ®­îc quan t©m nhiÒu h¬n. Nh÷ng cuéc ®iÒu tra, nghiªn cøu vÒ kinh tÕ - x· héi miÒn nói thùc hiÖn theo nh÷ng chuyªn ®Ò, nh÷ng c«ng tr×nh nh­: - Lª Du Phong, Hoµng V¨n Hoa - chñ biªn (1998): Ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi c¸c vïng d©n téc vµ miÒn nói theo h­íng CNH, H§H, Nxb CTQG. C«ng tr×nh ®· ph©n tÝch ®Æc ®iÓm kinh tÕ, x· héi vïng DTTS, tõ ®ã ®­a ra ®Þnh h­íng chung cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. Tuy nhiªn, c«ng tr×nh ch­a khai th¸c nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ d©n c­, téc ng­êi, nguån lùc lao ®éng, trong ®ã cã nguån lùc n÷. - C¸c d©n téc thiÓu sè ViÖt Nam thÕ kû XX (2001), Nxb CTQG. §©y lµ c«ng tr×nh lín cña nhiÒu nhµ khoa häc, nhiÒu vÞ l·nh ®¹o §¶ng vµ Nhµ n­íc, viÕt vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c¸c d©n téc thiÓu sè trong mét thÕ kû qua. Cã mét sè chuyªn luËn ®· nãi vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n hãa, x· héi... Tuy nhiªn ch­a cã chuyªn luËn nµo ®i s©u vµo ph¸t triÓn nguån nh©n lùc, ®Æc biÖt lµ nguån nh©n lùc n÷ d©n téc thiÓu sè ë miÒn nói phÝa B¾c. - ñy ban D©n téc vµ miÒn nói (2002): MiÒn nói ViÖt Nam, thµnh tùu vµ ph¸t triÓn nh÷ng n¨m ®æi míi, Nxb N«ng nghiÖp. §©y lµ c«ng tr×nh tæng kÕt qu¸ tr×nh ®æi míi, ph¸t triÓn cña miÒn nói, vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng thµnh tùu, h¹n chÕ cña qu¸ tr×nh ®ã, ®ång thêi nªu quan ®iÓm ®Þnh h­íng vµ nguyªn t¾c ph¸t triÓn miÒn nói vµ vïng DTTS. §Æc biÖt, c«ng tr×nh ®· ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nghÌo ®ãi vµ sù t¸c ®éng cña nã ®Õn c¸c nhãm c­ d©n kh¸c nhau, trong ®ã, phô n÷, trÎ em lµ nhãm x· héi bÞ t¸c ®éng lín nhÊt, tõ ®ã ®­a ra c¸c gi¶i ph¸p hç trî cho nhãm nµy. - ViÖn nghiªn cøu chÝnh s¸ch d©n téc vµ miÒn nói (2002): VÊn ®Ò d©n téc vµ ®Þnh h­íng x©y dùng chÝnh s¸ch d©n téc trong thêi kú c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, Nxb CTQG. Cuèn s¸ch bao gåm nh÷ng chuyªn ®Ò ®­îc tr×nh bµy t¹i cuéc héi th¶o lín ®Ò cËp ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi vµ chÝnh s¸ch d©n téc. - Hµ QuÕ L©m (2002): Xãa ®ãi gi¶m nghÌo ë vïng d©n téc thiÓu sè n­íc ta hiÖn nay, Nxb CTQG: xuÊt ph¸t tõ nh÷ng sè liÖu ®iÒu tra x· héi häc, nh÷ng cø liÖu ®­îc ®¸nh gi¸ qua c¸c cuéc héi th¶o vµ b¸o c¸o chuyªn ®Ò vÒ c«ng t¸c xãa ®ãi gi¶m nghÌo, ®Æc biÖt lµ vïng DTTS, c«ng tr×nh nªu lªn nh÷ng thµnh tùu vµ khã kh¨n cña c«ng cuéc xãa ®ãi, gi¶m nghÌo vµ ®Ò ra h­íng ph¸t huy søc m¹nh nguån lùc t¹i chç, néi lùc cña ®ång bµo DTTS. - NguyÔn Quèc PhÈm: C¸c d©n téc ViÖt Nam trªn con ®­êng CNH, H§H. Kû yÕu Héi th¶o cña ViÖn D©n téc (2003). Trong chuyªn luËn cã bµn ®Õn c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa n«ng nghiÖp n«ng th«n c¸c vïng d©n téc thiÓu sè miÒn nói. Tuy nhiªn, chuyªn luËn ch­a ®i s©u khai th¸c néi lùc, nguån lùc lao ®éng cña c¸c nhãm x· héi. - NguyÔn Quèc PhÈm “Nh÷ng ®Æc ®iÓm tù nhiªn, kinh tÕ, x· héi liªn quan ®Õn ph¸t triÓn bÒn v÷ng c¸c vïng d©n téc thiÓu sè miÒn nói ë ViÖt Nam. Kû yÕu khoa häc cÊp bé cña ViÖn D©n téc häc vµ ñy ban D©n téc (2003). Tham luËn nªu vµ lý gi¶i nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ, x· héi, d©n c­, téc ng­êi ®èi víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng vïng d©n téc thiÓu sè miÒn nói n­íc ta. - ViÖn Chñ nghÜa x· héi khoa häc (2004-2005): “Ph¸t huy néi lùc tõng vïng vµ c¸c d©n téc nh»m ®Èy nhanh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa n«ng nghiÖp, n«ng th«n c¸c tØnh miÒn nói, vïng cao T©y B¾c n­íc ta hiÖn nay”. §©y lµ c«ng tr×nh kÕt qu¶ ®Ò tµi khoa häc cÊp bé. C¸c t¸c gi¶ ®Ò tµi kh¶o s¸t, ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm, tiÒm n¨ng, thÕ m¹nh, khã kh¨n vïng T©y B¾c, tõ ®ã ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p ph¸t huy hiÖu qu¶ tiÒm n¨ng, thÕ m¹nh cña tõng vïng, ph¸t huy néi lùc c¸c d©n téc. Tuy nhiªn, ®Ò tµi còng ch­a cã ®iÒu kiÖn ®i s©u ph©n tÝch nguån lùc lao ®éng n÷, v× vËy nh÷ng sè liÖu ®Ò tµi ®­a ra ch­a ®­îc ph©n tÝch d­íi gãc ®é giíi. Víi ®èi t­îng phô n÷, trong nh÷ng n¨m qua, trung t©m nghiªn cøu Gia ®×nh vµ phô n÷ thuéc Trung t©m Khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n quèc gia ®· cã tiÕn hµnh nghiªn cøu ë mét sè ®iÓm trong c¶ n­íc d­íi nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau ®Ò cËp ®Õn vai trß cña phô n÷ trong gia ®×nh, trong x· héi vµ t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch cña §¶ng, Nhµ n­íc vÒ d©n sè, gia ®×nh, phô n÷ n«ng th«n. Trong ®ã, b­íc ®Çu ®· cã sù xem xÐt, ®¸nh gi¸ d­íi gãc ®é giíi. Sau ®©y lµ mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu: “Thùc tr¹ng gia ®×nh ViÖt Nam vµ vai trß phô n÷ trong gia ®×nh (1990); “Gia ®×nh, ng­êi phô n÷ vµ gi¸o dôc gia ®×nh” (1993); “§¸nh gi¸ v× sù tiÕn bé cña phô n÷ tõ 1985-1995”. T¸c gi¶ Bïi ThÞ Kim Quú víi: “Phô n÷ ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh ®æi míi ®Êt n­íc, vÊn ®Ò lao ®éng, viÖc lµm vµ h¹nh phóc gia ®×nh, gia ®×nh vµ ®Þa vÞ ng­êi phô n÷ trong x· héi, c¸ch nh×n tõ ViÖt Nam vµ Hoa Kú,” Nxb KHXH, (1995). Bµn vÒ vÊn ®Ò nµy cßn cã c¸c ®Ò tµi khoa häc, bµi viÕt cña c¸n bé Trung t©m nghiªn cøu Khoa häc vÒ gia ®×nh vµ phô n÷ ®­îc nªu trong b¸o c¸o tæng kÕt 10 n¨m x©y dùng vµ ph¸t triÓn cña Trung t©m lµ c¸c t­ liÖu phong phó vµ kh¸ ®Çy ®ñ, ph¶n ¸nh nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau liªn quan ®Õn vai trß cña phô n÷, phô n÷ trong ph¸t triÓn. Tiªu biÓu lµ “Vai trß gia ®×nh trong viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch con ng­êi ViÖt Nam”, do t¸c gi¶ Lª Thi lµm chñ nhiÖm; “Phô n÷, giíi vµ ph¸t triÓn” (1996) cña t¸c gi¶ TrÇn ThÞ v©n Anh vµ Lª Ngäc Hïng; “Phô n÷ nghÌo n«ng th«n trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr­êng do §ç ThÞ B×nh vµ Lª Ngäc L©n thùc hiÖn; “Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh s¸ch x· héi ®èi víi phô n÷ n«ng th«n trong giai ®o¹n hiÖn nay do t¸c gi¶ TrÇn ThÞ B×nh lµm chñ biªn(1997); B¸o c¸o cña Ng©n hµng thÕ giíi vÒ “§­a vÊn ®Ò giíi vµo ph¸t triÓn” (2001); “Nghiªn cøu giíi, phô n÷ vµ gia ®×nh” cña t¸c gi¶ NguyÔn Linh KhiÕu (2003). Ngoµi ra cßn cã c¸c luËn v¨n, luËn ¸n nh­: “B×nh ®¼ng giíi trong gia ®×nh n«ng th«n ë §ång b»ng s«ng Hång hiÖn nay” (2002) cña t¸c gi¶ Chu ThÞ Thoa; “Gia ®×nh ViÖt Nam vµ vai trß ng­êi phô n÷ trong gia ®×nh hiÖn nay” cña t¸c gi¶ D­¬ng ThÞ Minh; “Häc thuyÕt M¸c - Lªnin vÒ phô n÷ vµ liªn hÖ thùc tiÔn n­íc ta hiÖn nay” (2002) cña t¸c gi¶ Lª Ngäc Hïng; “Ph¸t huy nguån nh©n lùc n÷ vµ xãa ®ãi gi¶m nghÌo ë n«ng th«n” cña t¸c gi¶ Lª Thi; GÇn ®©y, c«ng tr×nh míi ®­îc xuÊt b¶n n¨m 2005 “Ph¸t huy nguån lùc trÝ thøc n÷ ViÖt Nam trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa” cña t¸c gi¶ §ç ThÞ Th¹ch ®· mét lÇn n÷a chøng minh “søc lao ®éng dåi dµo, ãc s¸ng t¹o phong phó, lµ nguån lùc to lín cÇn ®­îc ph¸t huy trong sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi” cña ng­êi phô n÷. §ã lµ nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu hÖ thèng vµ lµ t­ liÖu tham kh¶o quý cho luËn v¨n. §èi víi phô n÷ vïng DTTS - víi tÝnh c¸ch lµ mét ®èi t­îng hÑp th× hiÖn nay ch­a ®­îc nghiªn cøu mét c¸ch chuyªn biÖt, mµ chØ cã mét sè c«ng tr×nh vµ bµi viÕt liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nµy cña t¸c gi¶ §ç thóy B×nh nh­: “Gia ®×nh ng­êi H, m«ng trong bèi c¶nh kinh tÕ hiÖn nay”( 1992); “M«i tr­êng miÒn nói vµ phô n÷ miÒn nói” (1995); “VÒ c¬ cÊu gia ®×nh c¸c d©n téc miÒn nói phÝa B¾c”; “Mét sè vÊn ®Ò ®Æt ra khi nghiªn cøu thùc tr¹ng ®êi sèng phô n÷ c¸c d©n téc Ýt ng­êi gãp phÇn hoµn thiÖn chÝnh s¸ch x· héi” (2002). §Ò tµi mµ t¸c gi¶ chän lµm luËn v¨n gãp phÇn bæ sung mÆt thiÕu hôt mµ c¸c c«ng tr×nh nªu trªn ch­a ®Ò cËp tíi. LuËn v¨n nh»m gi¶i ®¸p vÒ mÆt lý luËn nghiªn cøu nguån lùc con ng­êi ë vïng nói phÝa B¾c vµ gi¶i ®¸p vÊn ®Ò thùc tiÔn cña ®æi míi lµ ph¶i nh×n nhËn ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng tiÒm n¨ng cña phô n÷ vµ ®êi sèng cña hä. TiÒm n¨ng Êy cÇn ph¶i ®­îc ph¸t huy ®Ó thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, trªn c¬ së t×m hiÓu, xem xÐt sù tham gia cña mçi giíi trong ho¹t ®éng, h­ëng thô trong ®êi sèng kinh tÕ - x· héi miÒn nói hiÖn nay, nh÷ng thuËn lîi, khã kh¨n, c¶n trë hä trªn con ®­êng ph¸t triÓn, ®Ò ra nh÷ng biÖn ph¸p ph¸t huy tiÒm n¨ng cña phô n÷ DTTS ë miÒn nói phÝa B¾c. 3. Môc ®Ých, nhiÖm vô nghiªn cøu cña ®Ò tµi * Môc ®Ých nghiªn cøu: Trªn c¬ së nghiªn cøu, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng tiÒm n¨ng vµ viÖc ph¸t huy tiÒm n¨ng cña phô n÷ d©n téc thiÓu sè ë miÒn nói phÝa B¾c, luËn v¨n ®Ò xuÊt nh÷ng ph­¬ng h­íng c¬ b¶n vµ nh÷ng gi¶i ph¸p chñ yÕu nh»m ph¸t huy tiÒm n¨ng cña ®éi ngò nµy trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi trªn ®Þa bµn ®· nªu trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay. * NhiÖm vô cña ®Ò tµi: - Xem xÐt nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ c¸c khÝa c¹nh tæng qu¸t liªn quan ®Õn phô n÷, tiÒm n¨ng, néi lùc cña phô n÷ ®èi víi ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n­íc. - Ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng cña viÖc ph¸t huy tiÒm n¨ng cña phô n÷ d©n téc thiÓu sè ë miÒn nói phÝa B¾c n­íc ta trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. - §Ò xuÊt nh÷ng ph­¬ng h­íng c¬ b¶n vµ gi¶i ph¸p chñ yÕu ®Ó ph¸t huy tiÒm n¨ng cña phô n÷ c¸c d©n téc thiÓu sè, thùc hiÖn b×nh ®¼ng giíi trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, ®Èy nhanh CNH, H§H. 4. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi * §èi t­îng nghiªn cøu: Phô n÷ c¸c d©n téc thiÓu sè ë miÒn nói phÝa B¾c vµ viÖc khai th¸c, ph¸t huy tiÒm n¨ng, néi lùc cña phô n÷ ë c¸c vïng ®· nªu. *Ph¹m vi nghiªn cøu: LuËn v¨n nghiªn cøu vÊn ®Ò ph¸t huy tiÒm n¨ng cña phô n÷ c¸c d©n téc thiÓu sè ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c n­íc ta hiÖn nay (qua ®iÒu tra mét sè tØnh tiªu biÓu cña khu vùc: S¬n La, §iÖn Biªn, Hßa B×nh, Hµ Giang, Th¸i Nguyªn, B¾c K¹n). * Thêi gian nghiªn cøu: Tõ n¨m 1986 ®Õn nay 5. C¬ së lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu - LuËn v¨n sö dông ph­¬ng ph¸p luËn duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin lµm c¬ së ph­¬ng ph¸p luËn. - VÒ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu, luËn v¨n sö dông c¸c ph­¬ng ph¸p: L«gÝc - lÞch sö, tæng hîp, ph©n tÝch c¸c tµi liÖu, kh¶o s¸t thùc tÕ, ®iÒu tra x· héi häc, v.v.. 6. Nh÷ng ®ãng gãp vÒ khoa häc vµ ý nghÜa cña luËn v¨n - Tõ gãc ®é TriÕt häc, chuyªn ngµnh CNXHKH, LuËn v¨n kÕt hîp chÆt chÏ quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t­ t­ëng Hå ChÝ Minh vµ quan ®iÓm cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam víi ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn giíi. Tõ ®ã kh«ng nh÷ng lµm s¸ng tá h¬n nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vÒ gi¶i phãng phô n÷ mµ cßn ®­a hä vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, nhÊt lµ nhãm phô n÷ nghÌo n«ng th«n, phô n÷ d©n téc thiÓu sè, n¬i cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ trong thùc hiÖn b×nh ®¼ng giíi. - Tõ kh¶o s¸t thùc tÕ, ph©n tÝch thùc tr¹ng tiÒm n¨ng cña phô n÷ c¸c d©n téc thiÓu sè miÒn nói phÝa B¾c trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ë n­íc ta hiÖn nay, luËn v¨n ®Ò ra nh÷ng ph­¬ng h­íng c¬ b¶n vµ nh÷ng gi¶i ph¸p chñ yÕu nh»m ph¸t huy tiÒm n¨ng, néi lùc cña hä, coi ®©y lµ mét ®iÒu kiÖn, tiÒn ®Ò quan träng nh»m ph¸t huy nguån lùc lao ®éng n«ng th«n miÒn nói trong qu¸ tr×nh CNH, H§H. - LuËn v¨n cã thÓ dïng lµm tµi liÖu tham kh¶o cho viÖc nghiªn cøu, gi¶ng d¹y lý luËn chñ nghÜa x· héi khoa häc, gi¶ng d¹y vÒ giíi trong hÖ thèng c¸c tr­êng §¶ng, c¸c tr­êng ®µo t¹o c¸n bé n÷... 7. KÕt cÊu cña luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, danh môc tµi liÖu tham kh¶o, phô lôc, luËn v¨n gåm cã 3 ch­¬ng, 7 tiÕt. Ch­¬ng 1 Ph¸t huy tiÒm n¨ng cña phô n÷ d©n téc thiÓu sè - nh÷ng khÝa c¹nh lý luËn chung 1.1. Quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t­ t­ëng Hå ChÝ Minh vµ quan ®iÓm cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam vÒ vai trß cña phô n÷ trong ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ vÊn ®Ò gi¶i phãng phô n÷ 1.1.1. Quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ vai trß cña phô n÷ trong ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ vÊn ®Ò gi¶i phãng phô n÷ Phô n÷ lµ phÇn nöa d©n sè kh«ng thÓ thiÕu ®­îc trong ®êi sèng x· héi. Phô n÷ lµ mét bé phËn cÊu thµnh quan träng cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh viÖc t¸i s¶n xuÊt lùc l­îng s¶n xuÊt, gãp phÇn quan träng vµo sù ph¸t triÓn x· héi bÒn v÷ng. C¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c - Lªnin ®¸nh gi¸ rÊt cao vai trß, vÞ thÕ cña phô n÷ trong x· héi, coi phô n÷ lµ nguån nh©n lùc chñ yÕu trong c¸ch m¹ng x· héi. Theo c¸c «ng: “Trong lÞch sö nh©n lo¹i, kh«ng cã mét phong trµo to lín nµo cña nh÷ng ng­êi ¸p bøc mµ l¹i kh«ng cã phô n÷ lao ®éng tham gia, phô n÷ lao ®éng lµ nh÷ng ng­êi bÞ ¸p bøc nhÊt trong tÊt c¶ nh÷ng ng­êi bÞ ¸p bøc” [46, tr.60], chÝnh v× vËy nªn hä ch­a bao giê vµ kh«ng bao giê ®øng ngoµi c¸c cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng. Sù nghiÖp gi¶i phãng phô n÷ ph¶i g¾n liÒn víi gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng d©n téc vµ gi¶i phãng con ng­êi. NÕu d©n téc ®· ®­îc gi¶i phãng råi, phô n÷ cã vÞ trÝ quan träng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, ®ång thêi phô n÷ ph¶i cã tr¸ch nhiÖm ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. Nãi c¸ch kh¸c, theo ¡ngghen, phô n÷ tham gia c«ng viÖc x· héi chÝnh lµ ®iÒu kiÖn ®Çu tiªn ®Ó gi¶i phãng phô n÷. Ng­êi kh¼ng ®Þnh râ h¬n: “Ng­êi ta thÊy r»ng, sù gi¶i phãng phô n÷, quyÒn b×nh ®¼ng gi÷a nam vµ n÷ ®Òu kh«ng thÓ cã ®­îc vµ m·i m·i kh«ng thÓ cã ®­îc; chõng nµo mµ ng­êi phô n÷ cßn bÞ g¹t ra ngoµi lao ®éng s¶n xuÊt cña x· héi vµ cßn ph¶i bÞ bã hÑp trong c«ng viÖc riªng t­ ë gia ®×nh” [45, tr.507]. Cã thÓ nãi, c¶ C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®Òu cho r»ng, x· héi cÇn ph¶i gi¶i phãng phô n÷ khái sù rµng buéc gia ®×nh, ph¶i lµm cho phô n÷ vµ nam giíi b×nh ®¼ng b»ng c¸ch l«i cuèn phô n÷ tham gia c«ng viÖc x· héi. Nh÷ng quan ®iÓm biÖn chøng Êy cã ®­îc lµ xuÊt ph¸t tõ sù nghiªn cøu c«ng phu vµ sù chiªm nghiÖm trong thùc tiÔn cña C.M¸c vµ Ph.¡nghen ®Ó t×m hiÓu ®Þa vÞ cña ng­êi phô n÷ trong x· héi t­ s¶n. C¸c «ng ®· chøng kiÕn vµ thÊu hiÓu t×nh c¶nh cña ng­êi phô n÷ trong nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa ®ã lµ t×nh tr¹ng ng­êi phô n÷ bÞ bãc lét ®Õn kiÖt søc, thËm chÝ bÞ chÕt v× do lao ®éng qu¸ søc. Phô n÷ bÞ m¾c c¸c bÖnh nghÒ nghiÖp ®Õn tö vong vµ hä bÞ m¾c bÖnh nhiÒu h¬n nam giíi. C.M¸c chØ râ: “Trong nh÷ng nghÒ nghiÖp cña phô n÷ nh­ b«ng, len, lôa vµ ®å gèm, tû lÖ b×nh qu©n chÕt v× bÖnh phæi trong 100 ngh×n ng­êi ®µn bµ lµ 643 ng­êi, nhiÒu h¬n so víi tû lÖ ®µn «ng lµ 610 ng­êi” [50, tr.428]; hoÆc ®ã lµ sù bãc lét tinh vi b»ng c¸ch kÐo dµi ngµy c«ng lao ®éng trong m«i tr­êng thiÕu vÖ sinh vµ thiÕu kh«ng khÝ. Phô n÷ ph¶i lµm viÖc cËt lùc trung b×nh ngµy 16 giê vµ trong mïa may mÆc th× lµm cËt lùc mét m¹ch 30 giê kh«ng nghØ. HËu qu¶ cña t×nh tr¹ng trªn lµ sù suy sôp vÒ tinh thÇn vµ thÓ x¸c: “Kh«ng mÊy chèc hä ®· thÊy mÖt mái, kiÖt søc, suy nh­îc, ¨n mÊt ngon, ®au vai, ®au l­ng, ®au th¾t l­ng, nhÊt lµ ®au ®Çu; sau ®ã lµ x­¬ng sèng bÞ vÑo, hai vai nh« cao vµ biÕn d¹ng, gÇy mßn, m¾t s­ng, ch¶y n­íc m¾t vµ nãi chung lµ nhøc nhèi, cËn thÞ, ho, ngùc lÐp, khã thë vµ mäi thø bÖnh phô n÷ [48, tr.589]. C.M¸c ®i ®Õn kÕt luËn: trong nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ, nghÜa phô n÷ cã vai trß lín nh­ng ®Þa vÞ l¹i thÊp hÌn c¶ trong gia ®×nh vµ ngoµi x· héi, hä lu«n chÞu c¶nh bÊt b×nh ®¼ng víi nam giíi, bÞ bãc lét, bÞ tha hãa. Trong c¸c c«ng x­ëng t­ b¶n chñ nghÜa, phô n÷ ph¶i chÞu bao nçi nhôc nh·, ®¾ng cay, ph¶i lao ®éng cùc nhäc, lµm viÖc cËt lùc thËm chÝ lµ trong ®iÒu kiÖn èm ®au. Phô n÷ lµ n« lÖ. T×nh tr¹ng trong h«n nh©n gia ®×nh d­íi chÕ ®é TBCN còng vËy. Trong chÕ ®é TBCN cã hai lo¹i gia ®×nh lµ gia ®×nh t­ s¶n vµ gia ®×nh v« s¶n, giai cÊp n¾m gi÷ t­ liÖu s¶n xuÊt lµ giai cÊp thèng trÞ vµ bãc lét giai cÊp kh«ng cã t­ liÖu s¶n xuÊt, ®iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn râ trong gia ®×nh t­ s¶n, n¬i mµ ng­êi ®µn «ng n¾m gi÷ ®Þa vÞ kinh tÕ th× n¾m gi÷ lu«n vÞ thÕ thèng trÞ ng­êi ®µn bµ, ng­êi ®µn bµ kh«ng cã t­ liÖu s¶n xuÊt. Víi t­ c¸ch lµ ®¬n vÞ cña tÕ bµo x· héi, gia ®×nh còng chøa ®ùng tÊt c¶ mèi quan hÖ bÊt c«ng vµ bÊt b×nh ®¼ng x· héi. Ph.¡ngghen viÕt: “trong gia ®×nh, ng­êi chång lµ nhµ t­ s¶n, ng­êi vî ®¹i biÓu cho giai cÊp v« s¶n” [49, tr.116]. Nh­ vËy, chÕ ®é t­ b¶n ®· lµm t¨ng sù n« dÞch tõ hai phÝa x· héi vµ gia ®×nh vµ chÊt thªm g¸nh nÆng lªn c¶ hai vai ng­êi phô n÷. Cïng mét lóc phô n÷ ph¶i võa tham gia lao ®éng trong nÒn s¶n xuÊt x· héi vµ võa ph¶i ®¶m nhiÖm mäi thø c«ng viÖc nh­ n« lÖ trong gia ®×nh. Nghiªn cøu lÞch sö loµi ng­êi, C.M¸c vµ ¡ngghen chØ ra r»ng: Trong x· héi cã giai cÊp ®èi kh¸ng, phô n÷ lµ n¹n nh©n trùc tiÕp cña sù ¸p bøc giai cÊp vµ sù bÊt b×nh ®¼ng trong gia ®×nh vµ ngoµi x· héi. Sù ra ®êi cña chÕ ®é t­ h÷u dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ¸p bøc, n« dÞch cña giai cÊp cã cña ®èi víi giai cÊp kh«ng cã cña, tõ ®©y, trong gia ®×nh ng­êi phô n÷ trë nªn hoµn toµn lÖ thuéc vÒ kinh tÕ, ph¶i phôc tïng tuyÖt ®èi quyÒn lùc cña ng­êi chång. Tõ viÖc ph©n tÝch sù bÊt b×nh ®¼ng nam n÷ trong x· héi loµi ng­êi, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· chØ ra nguån gèc kinh tÕ, x· héi vµ nhËn thøc cña sù bÊt b×nh ®¼ng ®ã. VÒ nguån gèc kinh tÕ cña sù bÊt b×nh ®¼ng nam n÷ c¸c «ng nhÊn m¹nh r»ng: sù ph©n c«ng lao ®éng gi÷a nam vµ n÷ lµ do nh÷ng nguyªn nh©n hoµn toµn kh¸c, chø kh«ng ph¶i do ®Þa vÞ cña ng­êi ®µn bµ trong x· héi quyÕt ®Þnh. Quan hÖ x· héi gi÷a phô n÷ vµ nam giíi lµ do quan hÖ kinh tÕ cña hä quyÕt ®Þnh. KÓ c¶ trong h«n nh©n, th× nguån gèc cña sù thèng trÞ cña ®µn «ng ®èi víi ®µn bµ còng lµ sù thèng trÞ vÒ mÆt kinh tÕ. Ph.¡ngghen ®· v¹ch râ nguyªn nh©n kinh tÕ cña sù bÊt b×nh ®¼ng nam n÷ nh­ sau: “T×nh tr¹ng kh«ng b×nh quyÒn gi÷a ®«i bªn, do nh÷ng quan hÖ x· héi tr­íc kia ®Ó l¹i cho chóng ta, tuyÖt nhiªn kh«ng ph¶i lµ nguyªn nh©n, mµ lµ kÕt qu¶ cña viÖc ¸p bøc ®µn bµ vÒ mÆt kinh tÕ” [49, tr.115]. Sù bÊt b×nh ®¼ng nam n÷ hay sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ giíi cã nguån gèc tõ sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ kinh tÕ gi÷a phô n÷ vµ nam giíi. §Þa vÞ cña ng­êi phô n÷ trong gia ®×nh vµ ngoµi x· héi lu«n thÊp kÐm h¬n nam giíi lµ b¾t nguån tõ ®Þa vÞ kinh tÕ cña hä. Phô n÷ cã ®Þa vÞ thÊp kÐm h¬n nam giíi tr­íc hÕt lµ trong quan hÖ ®èi víi t­ liÖu s¶n xuÊt, ®ång thêi lµ trong quan hÖ tæ chøc, qu¶n lý s¶n xuÊt vµ trong quan hÖ ph©n phèi, tiªu dïng s¶n phÈm. C¬ së kinh tÕ nh­ thÕ nµo th× ®Æc ®iÓm vµ tÝnh chÊt cña mèi quan hÖ nam n÷ nh­ thÕ Êy. Trong nÒn kinh tÕ céng s¶n nguyªn thñy, do ®µn bµ n¾m gi÷ kinh tÕ nªn ®µn bµ ®ång thêi n¾m gi÷ quyÒn cai qu¶n x· héi vµ gia ®×nh. “Kinh tÕ gia ®×nh céng s¶n... lµ c¬ së hiÖn thùc cña quyÒn thèng trÞ cña ng­êi ®µn bµ, c¸i quyÒn thèng trÞ phæ biÕn kh¾p mäi n¬i trong thêi nguyªn thñy” [49, tr.83]. Nh­ng cïng víi sù thèng trÞ kinh tÕ cña ®µn bµ bÞ mÊt vµ ®µn «ng n¾m quyÒn thèng trÞ kinh tÕ th× sù thèng trÞ cña nam giíi víi phô n÷ trë nªn phæ biÕn kh«ng chØ trong nÒn s¶n xuÊt vËt chÊt cña x· héi mµ c¶ trong nÒn t¸i s¶n xuÊt, tøc lµ trong h«n nh©n gia ®×nh. M¸c vµ ¡ngghen chØ râ: “Sù thèng trÞ cña ®µn «ng trong h«n nh©n chØ ®¬n thuÇn lµ kÕt qu¶ cña sù thèng trÞ cña hä vÒ kinh tÕ” vµ v× vËy, khi kh«ng cßn chÕ ®é t­ h÷u th× sù thèng trÞ cña ®µn «ng ®èi víi ®µn bµ trong h«n nh©n “sÏ tiªu vong cïng víi sù thèng trÞ vÒ kinh tÕ” [49, tr.127]. Häc thuyÕt M¸c - Lªnin ®· chØ râ nguån gèc vµ nguyªn nh©n kinh tÕ cña sù bÊt b×nh ®¼ng nam n÷ trong x· héi. NÒn kinh tÕ dùa trªn c¬ së cña chÕ ®é t­ h÷u vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu cña x· héi ®· ®Î ra 2 ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña chÕ ®é h«n nh©n vµ gia ®×nh: mét lµ sù thèng trÞ cña ng­êi ®µn «ng vµ hai lµ tÝnh rµng buéc vÜnh viÔn cña h«n nh©n. KÕt luËn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng rót ra ë ®©y lµ: c¬ së kinh tÕ biÕn ®æi th× nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ tÝnh chÊt cña mèi quan hÖ nam n÷ t­¬ng øng víi nã còng thay ®æi. VÒ nguån gèc nhËn thøc, v¨n hãa - x· héi cña sù bÊt b×nh ®¼ng nam n÷, chñ nghÜa M¸c - Lªnin chØ ra r»ng: bªn c¹nh yÕu tè kinh tÕ lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y nªn t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng nam n÷ cßn cã yÕu tè phi kinh tÕ - ®ã lµ yÕu tè thuéc vÒ nhËn thøc, v¨n hãa, x· héi. ¡nghen ®· nªu râ quan ®iÓm nµy nh­ sau: Chóng t«i coi nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ lµ c¸i cuèi cïng quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn lÞch sö. Nh­ng chñng téc còng lµ mét nh©n tè kinh tÕ... Sù ph¸t triÓn vÒ mÆt chÝnh trÞ, ph¸p luËt, triÕt häc, t«n gi¸o, v¨n häc, nghÖ thuËt, v.v. lµ dùa trªn sù ph¸t triÓn kinh tÕ. Nh­ng tÊt c¶ sù ph¸t triÓn ®ã ®Òu t¸c ®éng lÉn nhau vµ cïng t¸c ®éng ®Õn c¬ së kinh tÕ. Hoµn toµn kh«ng ph¶i ®iÒu kiÖn kinh tÕ lµ nguyªn nh©n duy nhÊt chñ ®éng, cßn mäi thø kh¸c chØ cã t¸c dông thô ®éng. Tr¸i l¹i, cã sù t¸c ®éng qua l¹i trªn c¬ së tÝnh tÊt yÕu kinh tÕ, xÐt ®Õn cïng bao giê còng tù v¹ch ra con ®­êng ®i cña nã. Nhµ n­íc, ch¼ng h¹n, t¸c ®éng b»ng nh÷ng thuÕ quan b¶o hé, tù do bu«n b¸n; b»ng chÕ ®é thuÕ khãa tèt hay xÊu [47, tr.788]. Tr×nh ®é nhËn thøc, thãi quen suy nghÜ vµ c¸c phong tôc tËp qu¸n ph¶n ¸nh sù bÊt b×nh ®¼ng kinh tÕ gi÷a phô n÷ vµ nam giíi ®· ¨n s©u b¸m ch¾c vµo trong ãc con ng­êi, thµnh t­ t­ëng “träng nam khinh n÷” vµ thµnh thãi øng xö cña ng­êi ®µn «ng ®èi víi ®µn bµ. §ã chÝnh lµ nguån gèc nhËn thøc vµ nguån gèc v¨n hãa - x· héi cña sù bÊt b×nh ®¼ng nam n÷. T­ t­ëng träng nam khinh n÷, tËp qu¸n gia tr­ëng trë thµnh quy t¾c, thµnh th«ng lÖ. Tµn tÝch ®ã cña chÕ ®é nam trÞ, chÕ ®é thèng trÞ cña toµn thÓ nam giíi ®èi víi toµn thÓ n÷ giíi kh«ng cÇn tíi ph¸p luËt b¶o vÖ vÉn cã t¸c ®éng c­ìng chÕ, ®iÒu chØnh hµnh vi øng xö cña ng­êi ®µn «ng vµ ®µn bµ ngay c¶ khi c¬ së kinh tÕ cña sù bÊt b×nh ®¼ng nam n÷ bÞ ph¸ bá. ¡ngghen viÕt: TÝnh rµng buéc vÜnh viÔn cña h«n nh©n, th× mét phÇn lµ kÕt qu