Phân tích những thành tựu và hạn chế của phép biện chứng và chủ nghĩa duy vật trước Mác

TiÓu luËn TriÕt häc A. Lêi nãi ®Çu LÞch sö TriÕt häc lμ mét phÇn häc trong ch−¬ng tr×nh m«n TriÕt häc M¸c - Lªnin ë c¸c tr−êng §¹i häc vμ Cao ®¼ng gióp ng−êi häc n¾m ®−îc qu¸ tr×nh h×nh thμnh ph©n tÝch nh÷ng kh¸i niÖm, ph¹m trï, nguyªn lý, qui luËt cña t− duy triÕt häc nh©n lo¹i, ®ång thêi nhËn thÊy râ sù ra ®êi cña ph¸t triÓn cña triÕt häc M¸c - Lªnin lμ mét tÊt yÕu hîp qui luËt chø kh«ng ph¶i lμ mét trμo l−u biÖt lËp n»m ngoμi dßng ch¶y cña v¨n minh nh©n lo¹i. H¹t nh©n lÝ luËn trong TriÕt häc M¸c - Lªnin lμ chñ nghÜa duy vËt vμ phÐp biÖn chøng lμ nh÷ng ph¸t sinh lín nhÊt cña M¸c - ¡nghen vμ ®−îc Lªnin kÕ tôc ph¸t triÓn, lμ c¬ së lÝ luËn vμ kim chØ nam cho ho¹t ®éng cña c¸c §¶ng Céng s¶n. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i M¸c - ¡nghen x©y dùng nªn chóng tõ m¶nh ®Êt kh«ng mμ ph¶i chän lùa kÕ thõa nh÷ng t− t−ëng tiÕn bé trong lÞch sö ph¸t triÓn tr−íc ®ã. VËy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt vμ phÐp biÖn chøng diÔn ra nh− thÕ nμo. §iÒu ®ã t«i sÏ lμm s¸ng tá trong néi dung bμi tiÓu luËn víi ®Ò tμi: "Ph©n tÝch nh÷ng thμnh tùu vμ h¹n chÕ cña phÐp biÖn chøng vμ chñ nghÜa duy vËt tr−íc M¸c". MÆc dï t«i ®· cè g¾ng t×m tßi víi tinh thÇn tr¸ch nhiÖm, song do míi tiÕp xóc víi triÕt häc, kiÕn thøc cßn nhiÒu h¹n chÕ ch¾c ch¾n kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. RÊt mong thÇy chñ nhiÖm bé m«n cïng c¸c b¹n ®äc gãp ý bæ sung ®Ó t«i cã thÓ hoμn thiÖn thªm kiÕn thøc cña m×nh. T«i xin c¶m ¬n! TiÓu luËn TriÕt häc B. Néi dung 1. Chñ nghÜa duy vËt tr−íc m¸c Chñ nghÜa duy vËt lμ mét trong hai tr−êng ph¸i c¬ b¶n cña triÕt häc. XuÊt hiÖn ngay tõ thêi cæ ®¹i khi triÕt häc míi b¾t ®Çu h×nh thμnh. Tõ ®ã ®Õn nay lÞch sö ph¸t triÓn cña nã lu«n g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn cña khoa häc vμ thùc tiÔn. Nã ®· tr¶i qua nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh−ng ®Òu thèng nhÊt víi nhau ë chç coi vËt chÊt lμ c¸i cã tr−íc vμ c¸i quyÕt ®Þnh ý thøc, ®Ò xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n thÕ giíi ®Ó gi¶i thÝch thÕ giíi. LÞch sö chñ nghÜa duy vËt ph¸t triÓn qua nhiÒu thêi kú vμ ngμy cμng hoμn thiÖn, trë thμnh mét néi dung quan träng trong chñ nghÜa M¸c - Lªnin vμ ®−îc vËn dông rÊt nhiÒu trong c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng. B©y giê ta sÏ nghiªn cøu tõng thêi k× lÞch sö ph¸t triÓn cña nã. 1.1. H×nh th¸i duy vËt chÊt ph¸c ng©y th¬ thêi cæ ®¹i Quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt thêi kú nμy nãi chung lμ ®óng ®¾n nh−ng mang tÝnh ng©y th¬ chÊt ph¸c v× chñ yÕu dùa vμo quan s¸t trùc tiÕp, ch−a dùa vμo c¸c thμnh tùu cña c¸c bé m«n khoa häc chuyªn ngμnh v× lóc ®ã ch−a ph¸t triÓn. 1.1.1. Chñ nghÜa duy vËt Ên §é cæ ®¹i ë Ên §é, chñ nghÜa duy vËt xuÊt hiÖn t−¬ng ®èi sím vμ mang nh÷ng nÐt ®éc ®¸o, tËp trung ë mét sè tr−êng ph¸i sau: 1.1.1.1. Tr−êng ph¸i Sam Khuya Vμo thêi gian ®Çu, triÕt lý Samkhuya kh«ng thõa nhËn "tinh thÇn vò trô tèi cao" phñ nhËn sù tån t¹i cña thÇn. Ng−îc l¹i nã kh¼ng ®Þnh thÕ giíi nμy lμ thÕ giíi vËt chÊt. §· gi¶i thÝch mäi vËt cña thÕ giíi lμ kÕt qu¶ cña sù thèng nhÊt ba yÕu tè. §ã lμ Sativa (sù trong s¸ng), Tamas (tÝnh ú thô ®éng) vμ Rajas (kÝch thÝch ®éng). Khi 3 yÕu tè nμy ë tr¹ng th¸i c©n TiÓu luËn TriÕt häc b»ng th× vËt chÊt ®Çu tiªn ch−a biÓu hiÖn nh−ng khi c©n b»ng bÞ ph¸ vì th× sinh thμnh v¹n vËt cña vò trô. Tuy nhiªn quan niÖm vÒ vËt chÊt cña ph¸i Samkhuya cßn cã nhiÒu h¹n chÕ. Hä cho rμng d¹ng vËt chÊt ®Çu tiªn lμ kh«ng nhËn biÕt ®−îc vμ gi¶i thÝch vÒ h×nh thμnh v¹n vËt cßn ch−a ®óng ®¾n ®ã lμ quan niÖm vÒ sù h×nh thμnh thÕ giíi h÷u h×nh ®a d¹ng tõ thÕ giíi v« h×nh, ®ång nhÊt. 1.1.1.2. Tr−êng ph¸i Nyaya: Thõa nhËn sù tån t¹i cña thÕ giíi vËt chÊt rÊt phong phó ®a d¹ng bao gåm nhiÒu sù vËt, hiÖn t−îng. ThÕ giíi nμy tån t¹i trong kh«ng gian do c¸c h¹t nhá cÊu t¹o nªn vμ ®−îc gäi lμ nguyªn tö. Nguyªn tö cña thùc thÓ nμy kh¸c nguyªn tö cña thùc thÓ kia ë chÊt l−îng, h×nh d¹ng vμ c¸ch kÕt hîp. C¸c vËt thÓ chØ tån t¹i nhÊt thêi, th−êng xuyªn thay ®æi vμ chuyÓn ho¸. §©y qu¶ lμ mét quan niÖm thiªn tμi hÕt søc ®óng ®¾n trong ®iÒu kiÖn khoa häc tù nhiªn thêi bÊy giê ch−a ph¸t triÓn. §· ®Ó l¹i mét t− t−ëng quý b¸u cho nh©n lo¹i mμ c¸c nhμ duy vËt sau nμy tiÕp tôc kÕ thõa vμ ph¸t huy. Tuy nhiªn chñ nghÜa duy vËt cña ph¸i Nyaya cßn h¹n chÕ ë chç coi thÕ giíi vËt chÊt t¹o nªn bëi 4 yÕu tè ®Êt, n−íc, löa, kh«ng khÝ, cho r»ng nguyªn tö kh«ng biÕn ®æi, kh«ng chia c¾t ®−îc. ¢u còng lμ do h¹ chÕ vÒ khoa häc tù nhiªn lóc bÊy giê. 1.1.2. Chñ nghÜa duy vËt Trung Hoa cæ ®¹i Trung Quèc lμ mét trong nh÷ng trung t©m v¨n minh lín cña Ph−¬ng §«ng cæ - trung ®¹i. Cïng víi nh÷ng ph¸t minh cã tÝnh chÊt v¹ch ®−êng trªn mäi lÜnh vùc khoa häc tù nhiªn , y häc, Trung Quèc cßn lμ quª h−¬ng cña nhiÒu hÖ thèng triÕt häc lín. Nh×n mét c¸ch tæng thÓ, c¸c tr−êng ph¸i triÕt häc cæ ®¹i Trung Quèc ®a phÇn theo khuynh h−íng duy t©m, tuy nhiªn vÉn cã mét sè t− t−ëng duy vËt tiÕn bé cã ý nghÜa to lín mμ ®iÓn h×nh lμ M¹c Gia. TiÓu luËn TriÕt häc M¹c Gia ®Çu tiªn ®Ò xuÊt quan hÖ gi÷a thùc vμ danh nh− mét ph¹m trï triÕt häc. Chñ tr−¬ng "lÊy thùc ®Æt tªn ®Ó nªu ra c¸i thùc","c¸i dïng ®Ó gäi tªn, c¸i ®−îc gäi lªn lμ thùc". §iÒu ®ã cã nghÜa kh¸ch quan lμ tån t¹i thùc. §ång thêi, M¹c Gia cho r»ng ®Ó ®¸nh gi¸ ®óng sai trong thùc tÕ kh¸ch quan ph¶i dùa vμo 3 tiªu chuÈn: tr−íc hÕt lËp luËn ph¶i cã c¨n cø, thø hai ph¶i ®−îc chøng minh vμ thø ba lËp luËn cÇn cã hiÖu qu¶. ThuyÕt "tam biÓu" nμy cña M¹c Gia thÓ hiÖn thuyÕt ph¶n ¸nh cña chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c, c¸c häc thuyÕt cïng thêi khã s¸nh kÞp. VÒ sau thêi HËu M¹c ®· ph¸t triÓn khÝa c¹nh duy vËt lªn mét tÇm cao míi. Hä cho r»ng sù tån t¹i cña vËt chÊt lμ bÊt diÖt, h×nh th¸i tån t¹i cña sù vËt th× cã thay ®æi, thêi gian, kh«ng gian liªn hÖ mËt thiÕt víi sù vËn ®éng cña sù vËt. VËt thÓ vËn ®éng trong kh«ng gian vμ thêi gian vμ muèn nhËn thøc ®−îc thÕ giíi, tr−íc hÕt nhê c¸c khÝ quan c¶m gi¸c (tai, mòi, miÖng, m¾t, th©n) ®ång thêi ®Ó nhËn thøc s©u s¾c sù vËt, con ng−êi ph¶i nhê t©m, tøc lμ ho¹t ®éng t− duy lμ qu¸ tr×nh ph©n tÝch so s¸nh, tæng hîp trõu t−îng ho¸ ®Ó ®¹t ®Õn ý nghÜa cña nã. V× vËy hä ®· lμm râ mèi quan hÖ gi÷a c¶m gi¸c vμ t− duy. C¸c triÕt gia hËu M¹c cßn ph©n ra tri thøc thμnh 3 lo¹i: "V¨n tö" lμ sù hiÓu biÕt nhê sù truyÒn thô cña ng−êi kh¸c, "ThuyÕt trÞ" lμ kÕt qu¶ do sù ho¹t ®éng suy luËn ®em l¹i, "Th©n trÞ" lμ kÕt qu¶ do sù quan s¸t, ®óc kÕt kinh nghiÖm ®em l¹i. Nh÷ng quan ®iÓm duy vËt cña ph¸i M¹c Gia ®· h¬n h¼n nh÷ng ph¸i kh¸c vÒ nhËn thøc lý luËn. HÖ thèng l«gic cña hä ®· tÊn c«ng vμo thuyÕt hoμi nghi vμ bÊt kh¶ thi cña ph¸i Trang - Chu. §ång thêi phª ph¸n khÝa c¹nh duy t©m trong häc thuyÕt cña ph¸i C«ng T«n Long. Tuy vËy, häc thuyÕt cña M¹c Gia vÉn kh«ng tr¸nh khái mét sè sai lÇm nh− xem trêi lμ ®Êng anh minh cã quyÒn lùc tèi cao, trêi t¹o ra mu«n TiÓu luËn TriÕt häc loμi. M¹c Tö cßn tin cã c¶ quØ thÇn gi¸m s¸t hμnh vi con ng−êi. Dï vËy, nh÷ng t− t−ëng cña M¹c Gia ®· khiÕn cho thÕ hÖ sau nμy ph¶i ng−ìng mé bëi tÝnh ®óng ®¾n tiÕn bé cña nã trong ®iÒu kiÖn hÕt søc l¹c hËu nh− vËy. Còng cã lÏ v× thÕ mμ häc ph¸i M¹c Gia ®· kh«ng cã chç ®øng trong t− t−ëng cña giai cÊp phong kiÕn vμ bÞ tuyÖt diÖt vμo ®êi TÇn h¸n. 1.2. Chñ nghÜa duy vËt Ph−¬ng T©y cæ ®¹i 1.2.1.TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i Thêi cæ ®¹i, c¸c ngμnh khoa häc cña Hy L¹p ®· rÊt ph¸t triÓn, ®Æc biÖt thiªn v¨n, to¸n häc, y häc TriÕt häc duy vËt nhê ®ã ph¸t triÓn rùc rì, chøa ®ùng hÇu hÕt c¸c néi dung c¬ b¶n cña nã. Sau ®©y ta sÏ xem xÐt mét sè tr−êng ph¸i tiªu biÓu. 1.2.1.1. Hªraclit (530-470 TCN) ¤ng cho r»ng thÕ giíi mu«n vËt kh«ng do thÇn th¸nh nμo t¹o nªn, còng kh«ng ph¶i con ng−êi t¹o ra mμ lμ do ngän löa vÜnh viÔn, linh ®éng nhen nhãm lªn. Mäi sù vËt lu«n ë tr¹ng th¸i vËn ®éng, biÕn ®æi vμ chuyÓn ho¸ qua l¹i. ¤ng nªu lªn t− t−ëng hiÖn vËt ®Òu tr«i ®i, hiÖn vËt ®Òu biÕn ®æi "ng−êi ta kh«ng thÓ t¾m 2 lÇn trªn 1 dßng s«ng". "MÆt trêi lu«n lu«n lu«n ®æi míi vμ vÜnh viÔn ®æi míi" Theo «ng nguån gèc cña mäi sù vËt thay ®æi lμ sù thèng nhÊt vμ ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp trong sù vËt. Mäi vËt ®Òu n¶y në trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh vμ sù vËn ®éng, ph¸t triÓn liªn tôc cña sù vËt tu©n theo c¸c yÕu tè kh¸ch quan, qui luËt quyÕt ®Þnh. VÒ lý luËn nhËn thøc, Hªraclit cho r»ng nhËn thøc lμ ph¶n ¸nh hiÖn t−îng kh¸ch quan. ¤ng chia qu¸ tr×nh nhËn thøc ra lμm 2 giai ®o¹n c¶m tÝnh vμ lÝ tÝnh. Hai giai ®o¹n nμy cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, kh«ng thÓ chØ cã mét giai ®o¹n tån t¹i ®éc lËp. VÒ h¹n chÕ: Hªraclit ®· quan niÖm löa lμ nguån gèc t¹o ra v¹n vËt. Mäi vËt trao ®æi víi löa vμ löa trao ®æi víi tÊt c¶. Mäi sù biÕn ho¸ cña sù TiÓu luËn TriÕt häc vËt dùa trªn sù chuyÓn ho¸ cña chóng thμnh nh÷ng d¹ng vËt chÊt ®èi lËp víi b¶n th©n chóng. "N−íc sinh ra tõ c¸i chÕt cña ®Êt, kh«ng khÝ sinh ra tõ c¸i chÕt cña n−íc, löa sinh ra tõ c¸i chÕt cña kh«ng khÝ. 1.2.1.2. TriÕt häc Hy L¹p thÕ kû V * §ªm«crit ¤ng lμ nhμ TriÕt häc duy vËt cæ ®¹i nhÊt trong thÕ giíi cæ ®¹i. ¤ng lμ ng−êi hiÓu biÕt s©u réng rÊt nhiÒu lÜnh vùc: TriÕt häc, to¸n häc, ®¹o ®øc häc, sinh vËt häc lμ häc trß vμ ng−êi kÕ tôc ph¸t triÓn quan ®iÓm cña L¬xip. §ªm«crit cho r»ng nguyªn tö kh«ng nh×n thÊy ®−îc, kh«ng ©m thanh, mμu s¾c vμ mïi vÞ. Chóng ®ång nhÊt víi nhau vÒ chÊt nh−ng kh¸c nhau vÒ h×nh thøc, thø tù vμ t− thÕ. ¤ng quan niÖm nguyªn tö lμ v« h¹n vÒ l−îng vμ h×nh thøc. Mçi sù vËt ®Òu ®−îc cÊu t¹o bëi nh÷ng nguyªn tö do sù kÕt hîp gi÷a chóng víi nhau theo mét trËt tù vμ thÕ nhÊt ®Þnh. Sù biÕn ®æi vËt chÊt lμ do sù thay ®æi tr×nh tù s¾p xÕp cña nh÷ng nguyªn tö t¹o thμnh cßn b¶n th©n nguyªn tö th× kh«ng thay ®æi. Nguyªn tö lu«n vËn ®éng trong kh«ng gian «ng thÊy râ quan hÖ chÆt chÏ gi÷a vËt chÊt vμ vËn ®éng. VËn ®éng lμ vèn cã cña nguyªn tö chø kh«ng ph¶i ®−îc ®−a tõ ngoμi vμo. Nh−ng «ng ch−a thÊy ®−îc nguån gèc cña vËn ®éng vμ vËn ®éng kh«ng chØ lμ sù di chuyÓn trong ch©n kh«ng cña c¸c nguyªn tö. Dùa vμo thuyÕt nguyªn tö, §ªm«crit thõa nhËn sù rμng buéc lÉn nhau theo quy luËt nh©n qu¶ tÝnh kh¸ch qan trong tÝnh tÊt yÕu cña sù vËt, hiÖn t−îng tù nhiªn. §ã lμ ®ãng gãp quan träng cña §ªm«crit vμo triÕt häc duy vËt. Song «ng l¹i phñ nhËn tÝnh ngÉu nhiªn, «ng coi ngÉu nhiªn lμ mét hiÖn t−îng kh«ng cã nguyªn nh©n. §ªm«crit b¸c bá quan nhiÖm vÒ sù s¶n sinh ra sù sèng vμ con ng−êi cña thÇn th¸nh. Theo «ng sù sèng lμ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh biÕn ®æi dÇn TiÓu luËn TriÕt häc ®Çn tõ thÊp ®Õn cao c¶u tù nhiªn. Sinh vËt ®Çu tiªn sèng ë d−íi n−íc, sau ®ã chuyÓn lªn c¹n, cuèi cïng con ng−êi ®−îc ra ®êi. ¤ng coi c¸i chÕt lμ sù ph©n tÝch cña c¸c nguyªn tö t¹o nªn x¸c vμ cña nh÷ng nguyªn tö cÊu t¹o lªn tinh hån chø kh«ng ph¶i linh hån rêi khëi thÓ x¸c. Tuy quan niÖm cña §ªm«crit cßn mang tÝnh méc m¹c song nã gi÷ vai trß rÊt quan träng trong viÖc chèng c¸c quan ®iÓm duy t©m vμ t«n gi¸o vÒ tÝnh bÊt tö cña linh hån ng−êi. §ªm«crit ®· cã c«ng lao to lín trong x©y dùng lý luËn nhËn thøc gi¶i quyÕt mét c¸ch duy vËt vÊn ®Ò ®èi t−îng cña nhËn thøc, vai trß cña c¶m gi¸c lμ ®iÓm khëi ®Çu cña nhËn thøc vμ t− duy trong viÖc nhËn thøc thÕ giíi. ¤ng cho r»ng ®èi t−îng cña nhËn thøc lμ vËt chÊt, lμ thÕ giíi xung quanh con ng−êi vμ nhê sù t¸c ®éng cña ®èi t−îng nhËn thøc vμo con ng−êi nªn con ng−êi míi nhËn thøc ®−îc. §ªm«crit ph©n chia nhËn thøc thμnh nhËn thøc mê tèi vμ nhËn thøc ch©n lý. NhËn thøc mê tèi do c¸c gi¸c quan ®em l¹i cßn nhËn thøc ch©n lý lμ do sù ph©n tÝch s©u s¾c vÒ sù vËt ®Ó n¾m b¾t b¶n chÊt bªn trong cña nã. TriÕt häc duy vËt cña §ªm«crit ®· ®ãng vai trß quan träng trog chñ nghÜa v« thÇn. ¤ng cho r»ng sù tån t¹i cña thÇn ch¼ng qua lμ sù c¸ch ho¸ nh÷ng hiÖn t−îng cña tù nhiªn hay nh÷ng thuéc tÝnh cña con ng−êi ch¼ng h¹n thÇn Dít lμ sù nh©n c¸ch ho¸ mÆt trêi, thÇn ATªna lμ sù nh©n c¸ch ho¸ thuéc tÝnh cña con ng−êi. 1.3. Duy vËt T©y ¢u Trung Cæ Phôc H−ng vμ cËn ®¹i: ®©y lμ nh÷ng thêi kú mμ chñ nghÜa duy vËt cã nhiÒu th¾ng lîi rùc rì. 1.3.1. Fran xiBªc¬n (1561 - 1621): Lμ ng−êi s¸ng lËp triÕt häc duy vËt Anh. Bec¬n thõa nhËn sù tån t¹i kh¸ch quan cña ThÕ giíi vËt chÊt khoa häc kh«ng biÕt c¸i g× kh¸c TiÓu luËn TriÕt häc ngoμi thÕ giíi vËt chÊt, ngoμi giíi tùnhiªn «ng cho r»ng con ng−êi cÇn ph¶i thèng trÞ lμm chñ tùnhiªn. §iÒu ®ã thùc hiÖn ®−îc hay kh«ng phô thuéc vμo hiÓu biÕt cña con ng−êi. Theo BªC¬n, nhËn thøc tèt nhÊt lμ ®i tõ c¸i riªng lÎ ®Õn c¸i chung, c¸i trõu t−îng. Tri thøc chØ cã thÓ ®¹t ®−îc b»ng c¸ch gi¶i quyÕt nh÷ng quan hÖ nh©n qu¶ hiÓu biÕt ®óng lμ hiÓu biÕt b»ng nguyªn nh©n. Song chñ nghÜa duy vËt cña Bªc¬n lμ duy vËt siªu h×nh. ¤ng quy sù vËn ®éng cña vËt chÊt thÊt thμnh sù lÆp l¹i vÜnh viÔn nh÷ng h×nh tøhc bÊt biÕn. ¤ng còng ch−a v−ît qua ®−îc bøc t−êng t«n gi¸o vμ nhμ thê ®Ó hoμn toμn tù do víi nh÷ng t− t−ëng khoa häc vμ biÕt häc ®Æc s¾c cña m×nh. 1.3.2. Lót VÝch Phoi ¬ b¾c (1807 - 1872): Lμ mét nhμ nh©n vËt kiÖt suÊt tr−íc M¸c, lμ nhμ t− t−ëng cña giai cÊp t− s¶n d©n chñ. Cã c«ng lín trong phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m c«ng Hªghen nãi riªng vμ chñ nghÜa duy t©m nãi chung phª ph¸n t«n gi¸o, kh«i phôc chñ nghÜa duy vËt cæ ®¹i. Phoi ¬ b¾c cho r»ng thÕ giíi vËt ch¸t kh«ng do ai s¸ng t¹o ra, tån t¹i kh¸ch quan kh«ng phô thuéc vμo ý thøc cña con ng−êi. Giíi tù nhiªn vËn ®éng biÕn ®æi do nh÷ng nguyªn nh©n bªn trong cña nã. ¤ng cho r»ng ý thøc lμ s¶n phÈm cña con ng−êi. NÕu vËt chÊt ch−a tiÕn ho¸ ®Õn con ng−êi th× ch−a cã ý thøc. Phoi ¬ b¾c gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nhËn thøc trªn quan ®iÓm duy vËt vμ kh«ng cã g× con ng−êi kh«ng nhËn thøc ®−îc, chØ cã c¸i ch−a nhËn thøc ®−îc mμ th«i. Tuy nhiªn khi kh¼ng ®Þnh nhËn thøc cña con ng−êi, Phoi ¬ b¾c nhÊn m¹nh mÆt quan s¸t chø kh«ng quan t©m ®Õn mÆt quan träng t¹o nªn nhËn thøc lμ ho¹t ®éng thùc tiÔn. ¤ng coi th−êng thùc tiÔn, h¹ thÊp vai trß thùc tiÔn. §ång thêi con ng−êi mμ Phoi ¬ b¾c nghiªn cøu lμ con TiÓu luËn TriÕt häc ng−êi thuÇn tuý ®éng vËt. Tøc «ng chØ quan t©m ®Õn mÆt sinh häc mμ kh«ng quan t©m ®Õn mÆt x· héi. V× vËy, con ng−êi cña Phoi ¬ b¾c lμ con ng−êi trõu t−îng. 2. PhÐp biÖn chøng tr−íc M¸c 2.1. PhÐp biÖn chøng thêi cæ ®¹i PhÐp biªn chøng thêi cæ ®¹i lμ phÐp biÖn chøng tù ph¸t, ng©y th¬i vμ mang nÆng tÝnh trùc quan ®−îc h×nh thμnh trªn c¬ së quan s¸t tù nhiªn, x· héi hoÆc th«ng qua kinh nghiÖm cña b¶n th©n. Ba trung t©m triÕt häc lín nhÊt thêi bÊy giê lμ: TriÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i, triÕt häc Ên §é cæ ®¹i vμ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. Bªn c¹nh nh÷ng ®Æc ®iÓm chung, do ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ còng nh− hoμn c¶nh lÞch sö kh¸c nhau nªn sù thÓ hiÖn t− t−ëng biÖn chøng trong häc thuyÕt triÕt häc mçi trung t©m ®Òu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng kh«ng gièng nhau. 2.1.1. TriÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i TriÕt häc Trung hoa cæ ®¹i lμ mét nÒn triÕt häc lín cña nh©n lo¹i, cã tíi 103 tr−êng ph¸i triÕt häc. Do ®Æc ®iÓm cña bèi c¶nh lÞch sö Trung Hoa lóc ®ã lμ x· héi lo¹n l¹c, ®êi sèng nh©n d©n c¬ cùc, ®¹o ®øc suy ®åi nªn triÕt häc Trung hoa cæ ®¹i tËp trung vμo gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ chÝnh trÞ - x· héi. Nh÷ng t− t−ëng biÖn chøng thêi nμy chØ thÓ hiÖn khi c¸c nhμ triÕt häc kiÕn gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò vÒ vò trô quan. Mét trong nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc mang t− t−ëng biÖn chøng s©u s¾c lμ Häc thuyÕt ¢m - D−¬ng. §©y lμ mét häc thuyÕt triÕt häc ®−îc ph¸t triÓn trªn c¬ së mét bé s¸ch cã tªn lμ Kinh DÞch. Mét trong nh÷ng nguyªn lý triÕt häc c¬ b¶n nhÊt lμ nh×n nhËn mäi tån t¹i kh«ng ph¶i trong tÝnh ®ång nhÊt tuyÖt ®èi, mμ còng kh«ng ph¶i trong sù lo¹i trõ biÖt lËp kh«ng thÓ t−¬ng ®ång. Tr¸i l¹i tÊt c¶ ®Òu bao hμm sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp - ®ã lμ ¢m vμ D−¬ng. ¢m - D−¬ng kh«ng lo¹i trõ, kh«ng biÖt lËp, mμ bao hμm nhau, liªn hÖ t−¬ng t¸c lÉn nhau, chÕ −íc lÉn nhau. TiÓu luËn TriÕt häc Kinh dÞch viÕt: "C−¬ng nhu t−¬ng th«i nhi sinh biÕn ho¸", "Sinh sinh chi vi dÞch". Sù t−¬ng t¸c lÉn nhau gi÷a ¢m vμ D−¬ng, c¸c mÆt ®èi lËp, lμm cho vò trô biÕn ®æi kh«ng ngõng. §©y lμ quan ®iÓm thÓ hiÖn t− t−ëng biÖn chøng s©u s¾c. Häc thuyÕt nμy còng cho r»ng chu tr×nh vËn ®éng, biÕn dÞch cña v¹n vËt trong vò trô diÔn ra theo nguyªn lý ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt nh−: Th¸i cùc (thÓ thèng nhÊt) ph©n ®«i thμnh l−ìng nghi (©m - d−¬ng), sau ®ã ©m - d−¬ng l¹i tiÕn hμnh ph©n thμnh tø t−îng (th¸i ©m - thiÕu ©m, th¸i d−¬ng - thiÕu d−¬ng), tø t−îng l¹i sinh ra b¸t qu¸i, vμ tõ ®ã b¸t qu¸i sinh ra v¹n vËt. Tuy nhiªn, häc thuyÕt ¢m - D−¬ng cho r»ng sù vËn ®éng cña v¹n vËt diÔn ra theo chu kú lÆp l¹i vμ ®−îc ®¶m b¶o bëi nguyªn t¾c c©n b»ng ¢m - D−¬ng. ë ®iÓm nμy th× häc thuyÕt ¢m - D−¬ng phñ nhËn sù ph¸t triÓn biÖn chøng theo h−íng ®i lªn mμ cho r»ng sù vËn ®éng cña c¸c hiÖn t−îng chØ dõng l¹i khi ®¹t ®−îc tr¹ng th¸i c©n b»ng ¢m -D−¬ng. H¬n n÷a, trong häc thuyÕt ¢m - D−¬ng cßn nhiÒu yÕu tè duy t©m thÇn bÝ nh− quan ®iÓm "Thiªn t«n ®Þa ty" cho r»ng trËt tù sang hÌn trong x· héi b¾t nguån tõ trËt tù cña "trêi ®Êt", hä ®em trËt tù x· héi g¸n cho giíi tù nhiªn, råi l¹i dïng h×nh thøc bÞa ®Æt ®ã ®Ó chøng minh cho sù hîp lý vÜnh viÔn cña chÕ ®é ®¼ng cÊp x· héi. Tãm l¹i, häc thuyÕt ¢m - D−¬ng lμ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng kinh nghiÖm thùc tiÔn l©u dμi cña nh©n d©n Trung Quèc thêi cæ ®¹i. MÆc dï cßn nh÷ng tÝnh chÊt trùc quan, chÊt ph¸c ng©y th¬ vμ tån t¹i nh÷ng quan ®iÓm duy t©m thÇn bÝ vÒ x· héi, nh−ng häc thuyÕt ¢m - D−¬ng ®· béc lé râ khuynh h−íng duy vËt vμ t− t−ëng biÖn chøng tù ph¸t cña m×nh trong quan ®iÓm vÒ c¬ cÊu vμ sù vËn ®éng, biÕn ho¸ cña sù vËt, hiÖn t−îng trong tù nhiªn vμ x· héi. TiÓu luËn TriÕt häc 2.1.2. TriÕt häc Ên ®é cæ ®¹i §©y lμ hÖ thèng triÕt häc cã sù ®an xen hoμ ®ång gi÷a triÕt häc víi t«n gi¸o vμ gi÷a c¸c tr−êng ph¸i kh¸c nhau. C¸c t− t−ëng triÕt häc ®−îc thÓ hiÖn d−íi h×nh thøc lμ mét t«n gi¸o. Theo c¸ch ph©n chia truyÒn thèng, triÕt häc Ên §é cæ ®¹i cã 9 tr−êng ph¸i, trong ®ã cã 6 tr−êng ph¸i lμ chÝnh thèng vμ 3 tr−êng ph¸i phi chÝnh thèng. Trong tÊt c¶ c¸c häc thuyÕt triÕt häc ®ã th× häc thuyÕt triÕt häc thÓ hiÖn trong PhËt gi¸o lμ häc thuyÕt mang tÝnh duy vËt vμ biÖn chøng s©u s¾c tiªu biÓu cña nÒn triÕt häc Ên §é cæ ®¹i. PhËt gi¸o h×nh thμnh tõ thÕ kû VI TCN do TÊt §¹t §a, tªn hiÖu lμ ThÝch Ca MÇu Ni (563 - 483 TCN), khai s¸ng. PhËt gi¸o cho r»ng v¹n vËt trong thÕ giíi kh«ng do mét ®Êng thÇn linh nμo ®ã t¹o ra mμ ®−îc t¹o ra bëi hai yÕu tè lμ Danh (tinh thÇn) vμ S¾c (vËt chÊt). Trong ®ã Danh bao gåm t©m vμ thøc, cßn S¾c bao gåm 4 ®¹i (®¹i ®Þa, ®¹i thuû, ®¹i ho¶, ®¹i phong). ChÝnh nhê t− t−ëng nªu trªn mμ PhËt gi¸o ®−îc coi lμ t«n gi¸o duy vËt duy nhÊt chèng l¹i thø t«n gi¸o thÇn häc ®−¬ng thêi. §ång thêi PhËt gi¸o ®−a ra t− t−ëng "nhÊt thiÕt duy t©m tao", "v« th−êng", "v« ng·". "V« ng·" nghÜa lμ "kh«ng cã c¸i ta, c¸i t«i bÊt biÕn", theo ®ã kh«ng cã c¸i g× lμ tr−êng tån lμ bÊt biÕn, lμ vÜnh h»ng, kh«ng cã c¸i g× tån t¹i biÖt lËp. §©y lμ t− t−ëng biÖn chøng chèng l¹i ®¹o Bμlam«n vÒ sù tån t¹i cña c¸i t«i - ¸tman bÊt biÕn. "V« th−êng" tøc lμ biÕn, biÕn ë ®©y ®−îc hiÓu nh− lμ sù biÕn ®æi cña v¹n vËt theo chu kú: Sinh - Trô - DÞ - DiÖt (®èi víi sinh vËt); Thμnh - Trô - Ho¹i - Kh«ng (con ng−êi). PhËt gi¸o còng cho r»ng sù t−¬ng t¸c cña hai mÆt ®èi lËp Nh©n vμ Duyªn chÝnh lμ ®éng lùc cho lμm cho thÕ giíi vËn ®éng chø kh«ng ph¶i lμ mét thÕ lùc siªu nhiªn nμo ®ã n»m ngoμi con ng−êi, thÕ giíi lμ vßng nh©n qu¶ v« cïng v« tËn. Nãi c¸ch kh¸c mét vËt tån t¹i ®−îc lμ nhê héi ®ñ Nh©n, Duyªn. TiÓu luËn TriÕt häc 2.1.3 TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i MÆc dï h·y cßn nhiÒu tÝnh "c¾t khóc", nh−ng triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· cã nh÷ng ph¸t hiÖn míi ®èi víi phÐp biÖn chøng. ChÝnh trong thêi kú nμy thuËt ng÷ "biÖn chøng" ®· h×nh thμnh. Cïng víi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ kinh tÕ thêi kú chiÕm h÷u n« lÖ, Hy L¹p cæ ®¹i ®· ®¹t ®−îc nhiÒu thμnh tùu to lín vÒ v¨n ho¸, nghÖ thuËt, mμ tr−íc hÕt lμ c¸c thμnh tùu trong khoa häc tù nhiªn nh−: Thiªn v¨n häc, vËt lý häc, to¸n häc ®· lμm c¬ së thùc tiÔn cho sù ph¸t triÓn cña triÕt häc trong thêi kú nμy. TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· ph¸t triÓn hÕt søc rùc rì, trë thμnh nÒn t¶ng cho sù ph¸t triÓn cña triÕt häc ph−¬ng T©y sau nμy. Mét trong nh÷ng nhμ triÕt häc ®iÓn h×nh cã t− t−ëng biÖn chøng lμ Heraclit (540 - 480 TCN). Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c nhμ kinh ®iÓn M¸c - Lªnin th× Heraclit lμ ng−êi s¸ng lËp ra phÐp biÖn chøng. ¤ng còng lμ ng−êi ®Çu tiªn x©y dùng phÐp biÖn chøng dùa trªn lËp tr−êng duy vËt. PhÐp biÖn chøng cña Heraclit ch−a ®−îc tr×nh bμy d−íi d¹ng mét hÖ thèng c¸c luËn ®iÓm khoa häc mμ hÇu nh− c¸c luËn ®iÓm cèt lâi cña phÐp biÖn chøng ®−îc ®Ò cËp d−íi d¹ng c¸c c©u danh ng«n mang tÝnh thi ca vμ triÕt lý. T− t−ëng biÖn chøng cña Heraclit ®−îc thÓ hiÖn nh− sau: Mét lμ Quan niÖm vÒ sù vËn ®éng vÜnh cöu cña vËt chÊt. Theo Heraclit th× kh«ng cã sù vËt, hiÖn t−îng nμo cña thÕ giíi lμ ®øng im tuyÖt ®èi, mμ tr¸i l¹i, tÊt c¶ ®Òu trong tr¹ng th¸i biÕn ®æi vμ chuyÓn ho¸. ¤ng nãi: "Chóng ta kh«ng thÓ t¾m hai lÇn trªn mét dßng s«ng v× n−íc míi kh«ng ngõng ch¶y trªn s«ng"; "Ngay c¶ mÆt trêi còng mçi ngμy mét míi". Theo quan ®iÓm cña Heraclit th× löa chÝnh lμ b¶n nguyªn cña thÕ giíi, lμ c¬ së duy nhÊt vμ phæ biÕn nhÊt cña tÊt c¶ mäi sù vËt, hiÖn t−îng. §ång thêi löa còng chÝnh lμ gèc cña mäi vËn ®éng, tÊt c¶ c¸c d¹ng kh¸c nhau cña vËt chÊt chØ lμ tr¹ng th¸i chuyÓn ho¸ cña löa mμ th«i. TiÓu luËn TriÕt häc Hai lμ Heraclit nªu lªn t− t−ëng vÒ sù tån t¹i phæ biÕn cña c¸c m©u thuÉn trong mäi sù vËt, hiÖn t−îng. §iÒu ®ã thÓ hiÖn trong nh÷ng pháng ®o¸n vÒ vai trß cña nh÷ng mÆt ®èi lËp trong sù biÕn ®æi phæ biÕn cña tù nhiªn vÒ "sù trao ®æi cña nh÷ng mÆt ®èi lËp", vÒ "sù tån t¹i vμ thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp". ¤ng nãi: "cïng mét c¸i ë trong chóng ta - sèng vμ chÕt, thøc vμ ngñ, trÎ vμ giμ. V× r»ng c¸i nμy biÕn ®æi lμ c¸i kia; vμ ng−îc l¹i, c¸i kia mμ biÕn ®æi thμnh c¸i nμy ...". Heraclit ®· pháng ®o¸n vÒ sù ®Êu tranh vμ thèng nhÊt cña nh÷ng mÆt ®èi lËp. Lª nin viÕt: "Ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt vμ nhËn thøc c¸c bé phËn ®èi lËp cña nã lμ thùc chÊt cña phÐp biÖn chøng. §iÒu nμy chóng ta ®· thÊy xuÊt hiÖn ngay tõ nhμ biÖn chøng Heraclit". Ba lμ Theo Heraclit th× sù vËn ®éng ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña thÕ giíi do quy luËt kh¸ch quan (mμ «ng gäi lμ Logos) quy ®Þnh. Logos kh¸ch quan lμ trËt tù kh¸ch quan lμ mäi c¸i ®ang diÔn ra trong vò trô. Logos chñ quan lμ tõ ng÷ häc thuyÕt cña con ng−êi. Logos chñ quan ph¶i phï hîp víi logos kh¸ch quan. Ng−êi nμo cμng tiÕp cËn ®−îc logos kh¸ch quan bao nhiªu th× cμng th«ng th¸i bÊy nhiªu. Lý luËn nhËn thøc cña Heraclit mang tÝnh biÖn chøng vμ duy vËt s¬ khai nh−ng c¬ b¶n lμ ®óng. ë thêi cæ ®¹i, xÐt trong nhiÒu hÖ thèng triÕt häc kh¸c kh«ng cã ®−îc t− t−ëng biÖn chøng s©u s¾c nh− vËy. ChÝnh lμ nh÷ng t− t−ëng biÖn chøng s¬ khai cña Heraclit sau nμy ®· ®−îc c¸c nhμ biÖn chøng cæ ®iÓn §øc kÕ thõa vμ c¸c nhμ s¸ng lËp triÕt häc MacxÝt ®¸nh gi¸ cao. C.M¸c vμ Ph.¡nghen ®· ®¸nh gÝa mét c¸ch ®óng ®¾n gi¸ trÞ triÕt häc cña Heraclit vμ coi «ng lμ ®¹i biÓu xuÊt s¾c nhÊt cña phÐp biÖn chøng Hy L¹p cæ ®¹i: "Quan niÖm vÒ thÕ giíi mét c¸ch nguyªn thuû, ng©y th¬ nh−ng c¨n b¶n lμ TiÓu luËn TriÕt häc ®óng Êy, lμ quan niÖm cña c¸c nhμ Hy L¹p thêi cæ vμ ng−êi ®Çu tiªn diÔn ®¹t ®−îc râ rμng quan niÖm Êy lμ Heraclit". (1) Trong häc thuyÕt vÒ nguyªn tö cña m×nh, §ªm«crit (460 - 370 TCN) ®· kÕ thõa quan ®iÓm cña Heraclit vÒ vËn ®éng. ¤ng cho r»ng vËn ®éng cña nguyªn tö lμ vÜnh cöu vμ «ng ®· cè g¾ng gi¶i thÝch nguyªn nh©n vËn ®éng cña nguyªn tö lμ ë b¶n th©n nguyªn tö, ë ®éng lùc tù th©n. ¤ng cho r»ng cßn kho¶ng trèng hay cßn "ch©n kh«ng" trong nguyªn tö lμ ®iÒu kiÖn vËn ®éng cña nã. Tuy nhiªn §ªm«crit ®· kh«ng lý gi¶i ®−îc nguån gèc cña vËn ®éng. Sau §ªm«crit lμ Arixtèt (384 - 322 TCN) «ng cho r»ngvËn ®éng g¾n liÒn víi c¸c vËt thÓ víi mäi sù vËt, hiÖn t−îng cña giíi tù nhiªn. ¤ng còng kh¼ng ®Þnh vËn ®éng lμ kh«ng thÓ bÞ tiªu diÖt "§· cã vËn ®éng vμ m·i m·i sÏ cã vËn ®éng". Arixtèt lμ ng−êi ®Çu tiªn ®· hÖ thèng ho¸ c¸c h×nh thøc vËn ®éng thμnh 6 d¹ng: Ph¸t sinh, tiªu diÖt, thay ®æi tr¹ng th¸i, t¨ng, gi¶m, di chuyÓn vÞ trÝ . Tuy nhiªn Arixtèt l¹i d¬i vμo duy t©m v× cho r»ng thÇn th¸nh lμ nguån gèc cña mäi vËn ®éng. Tãm l¹i, phÐp biÖn chøng thêi cæ ®¹i vÒ c¨n b¶n lμ ®óng nh−ng chñ yÕu míi dùa trªn nh÷ng pháng ®o¸n, nh÷ng trùc kiÕn thiªn tμi. PhÐp biÖn chøng tù ph¸t thêi cæ ®¹i ®· nh×n thÊy bøc tranh chung cña thÕ giíi trong sù t¸c ®éng, liªn hÖ cña c¸c mÆt ®èi lËp, song ch−a ®i s©u vμo chi tiÕt cña bøc tranh. V× vËy, nã kh«ng tr¸nh khái bÞ phñ ®Þnh bëi phÐp siªu h×nh trong thêi kú cËn ®¹i. 2.2. PhÐp biÖn chøng T©y ¢u thÕ kû XIV - XVIII Suèt trong 4 thÕ kû (tõ thÕ kû XIV ®Õn thÕ kû XVIII), sù tr−ëng thμnh cña t− t−ëng biÖn chøng T©y ¢u mang nhiÒu ý nghÜa ®éc ®¸o. PhÐp biÖn (1) Ph. ¡nghen: Chèng §uyrinh, NXB Sù ThËt Hμ néi, 1971, tr33. TiÓu luËn TriÕt häc chøng trong thêi kú nμy ph¸t triÓn trong thêi kú thèng trÞ cña t− duy siªu h×nh. Sau ®ªm tr−êng Trung cæ, triÕt häc lμ thø triÕt häc kinh viÖn gi¸o ®iÒu g¾n víi ®¹o Thiªn chóa. §Õn thêi kú Phôc h−ng, triÕt häc thêi kú nμy ®· kh«i phôc l¹i nh÷ng t−