Phân tích mối quan hệ bản chất giữa vật chất và ý thức vận dụng phương pháp luận rút ra từ mối quan hệ đó chỉ rõ nguồn gốc, biểu hiện và cách khắc phục chủ quan duy ý chí trong cán bộ đảng viên

häc viÖn kü thuËt qu©n sù bµi tiÓu luËn triÕt häc §Ò tµi: Ph©n tÝch mèi quan hÖ b¶n chÊt gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc vËn dông ph­¬ng ph¸p luËn rót ra tõ mèi quan hÖ ®ã chØ râ nguån gèc, biÓu hiÖn vµ c¸ch kh¾c phôc chñ quan duy ý chÝ trong c¸n bé ®¶ng viªn Häc viªn : Ninh Quang C­êng Líp : Tªn löa phßng kh«ng Hµ Néi, 2003 Víi t­ c¸ch lµ thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn, triÕt häc cã nhiÖm vô gi¶i thÝch thÕ giíi, nã cung cÊp cho ta c¸ch nh×n nhËn xem xÐt thÕ giíi tõ ®ã chØ ®¹o ho¹t ®éng trùc tiÕp cña con ng­êi. Trong thêi ®¹i ngµy nay triÕt häc ngµy cµng cã vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng trong ®êi sèng x· héi. Trong ®ã triÕt häc M¸c-Lªnin lµ hÖ thèng triÕt häc khoa häc CM nhÊt gi¶i thÝch ®óng thÕ giíi vµ cung cÊp ph­¬ng ph¸p luËn gióp con ng­êi c¶i t¹o thÕ giíi cã hiÖu qu¶. TriÕt häc nãi riªng vµ triÕt häc M¸c nãi riªng ®Òu gi¶i thÝch mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a ý thøc vµ vËt chÊt. §©y chÝnh lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. VËt chÊt vµ ý thøc lµ hai ph¹m trï triÕt häc c¬ b¶n bao qu¸t mäi sù vËt hiÖn t­îng trong tù nhiªn vµ x· héi. ViÖc gi¶i thÝch ®óng ®¾n mèi quan hÖ cã vbai trß quan träng khi ¸p dông vµo thùc tiÔn. Theo quan ®iÓm cña duy vËt biÖn chøng (DVBC) th× vËt chÊt cã tr­íc, ý thøc cã sau, vËt chÊt quyÕt ®Þnh ý thøc vµ ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh s¸ng t¹o, chñ ®éng, tÝch cùc thÕ giíi vËt chÊt nh­ng nã cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi vµ t¸c ®éng trë l¹i thÕ giíi vËt chÊt.ViÖc n¾m b¾t ®­îc mèi quan hÖ b¶n chÊt gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc cã ý nghÜa to lín trong viÖc ®Ò ra nh÷ng ph­¬ng ph¸p chØ ®¹o ®éng thùc tiÔn, ®iÒu nµy ®ßi hái mçi c¸n bé ®¶ng viªn hiÖn nay ph¶i tÝch cùc ho¹t ®éng n©ng cao tr×nh ®é vÒ méi mÆt theo kÞp víi xu h­íng ph¸t triÓn cña thÕ giíi hiÖn nay. I. Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt th× “VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ hiÖn thùc kh¸ch quan ®em l¹i cho con ng­êi c¶m gi¸c ®­îc c¶m gi¸c cu¶ chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i vµ tån t¹i kh¸ch quan kh«ng phô thuéc vµo c¶m gi¸c”. §Þnh nghÜa trªn cña Lª-nin ng¾n gän nh­ng gi¶i ®¸p ®Çy ®ñ cña c¬ b¶n triÕt häc trªn lËp tr­êng chñ nghÜa DVBC, tõ ®Þnh nghi· nµy ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng thÕ giíi vËt chÊt lµ cã tr­íc, nã lµ nguån gèc kÕt qu¶ cña ý thøc. VËt chÊt lµ tån t¹i vÜnh viÔn, v« cïng v« tËn nã lµ tÊt c¶ nh÷ng g× tån t¹i bªn ngoµi vµ ®éc lËp víi ý thøc cña con ng­êi, ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi nªn con ng­êi cã thÓ nhËn thøc thÕ giíi. Quan ®iÓm nµy chèng l¹i tÊt c¶ nh÷ng sai lÇm vÒ vËt chÊt, vÒ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc cña chñ nghÜa duy t©m. ThuyÕt bÊt kh¶ trÝ vµ thuyÕt hoµi nghi kh¾c phôc nh÷ng quan ®iÓm ch­a ®óng cña chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh m¸y mãc trong quan niÖm vÒ vËt chÊt vµ vËn ®éng. §Þnh nghÜa cßn v¹ch ra cho khoa häc con ®­êng ®óng ®¾n v« tËn ®Ó ®i s©u nghiªn cøu thÕ giíi. T×m ra ph­¬ng ph¸p c¶i t¹o cã hiÖu qu¶. Theo Ph. ¡ngghen, vËn ®éng “lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt”, “lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt”. §iÒu nµy cã nghÜa lµ vËt chÊt tån t¹i b»ng c¸ch vËn ®éng. Trong vËn ®éng vµ th«ng qua vËn ®éng mµ c¸c d¹ng vÊt chÊt thÓ hiÖn ®Æc tÝnh cña m×nh. “kh«ng thÓ h×nh dung næi”, “vËt chÊt kh«ng cã vËn ®éng”. Vµ ng­îc l¹i, còng kh«ng thÓ t­ëng t­îng næi cã thø vËn ®éng nµo l¹i kh«ng ph¶i lµ vËn ®éng cña vËt chÊt. Trong qu¸ tr×nh kh¸m ph¸ thÕ giíi kh¸ch quan, viÖc nhËn thøc sù vËn ®éng cña vËt chÊt trong c¸c d¹ng kh¸c nhau cña nã, vÒ thùc chÊt lµ ®ång nghÜa víi nhËn thøc b¶n th©n vËt chÊt. “C¸c h×nh thøc vµ c¸c d¹ng kh¸c nhau cña vËt chÊt chØ cã thÓ nhËn thøc ®­îc th«ng qua vËn ®éng; vÒ mét vËt thÓ kh«ng vËn ®éng th× kh«ng cã g× mµ nãi c¶”. Víi tÝnh c¸ch lµ thuéc tÝnh bªn trong, vèn cã cña vËt chÊt, theo quan ®iÓm cña triÕt häc M¸c-Lªnin, vËn ®éng lµ sù tù vËn ®éng cña vËt chÊt, ®­îc t¹o nªn do sù t¸c ®éng lÉn nhau cña chÝnh c¸c thµnh tè néi t¹i trong cÊu tróc cña vËt chÊt. §iÒu nµy hoµn toµn tr¸i ng­îc víi c¸c quan ®iÓm duy t©m hoÆc siªu h×nh vÒ vËn ®éng. Kh«ng cã mét søc m¹nh nµo n»m bªn ngoµi vËt chÊt l¹i cã thÓ khiÕn cho vËt chÊt vËn ®éng. §iÒu nµy hoµn toµn tr¸i ng­îc víi c¸c quan ®iÓm duy t©m hoÆc siªu h×nh vÒ vËn ®éng. Kh«ng cã mét søc m¹nh nµo n»m bªn ngoµi vËt chÊt l¹i cã thÓ khiÕn cho vËt chÊt vËn ®éng. “C¸i hÝch ban ®Çu cña Th­îng ®Õ” ch¼ng qua chØ lµ sù bÞa ®Æt cña nh÷ng ®Çu ãc duy t©m hoÆc siªu h×nh khi ®èi mËt víi nh÷ng bÕ t¾c trong nhËn thøc thÕ giíi kh¸ch quan. Quan ®iÓm vÒ sù tù vËn ®éng cña vËt chÊt trong triÕt häc M¸c-Lªnin vÒ c¬ b¶n ®· ®­îc chøng minh bëi nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc hiÖn ®¹i cµng kh¼ng ®Þnh quan ®iÓm ®ã. KÕ thõa vµ kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu cña triÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn trong lÞch sö nhËn thøc, triÕt häc M¸c-Lªnin kh¼ng ®Þnh: vËt chÊt kh«ng do ai s¸ng t¹o ra vµ kh«ng thÓ bÞ tiªu diÖt, cho nªn vËn ®éng víi tÝnh c¸ch lµ ph­¬ng thøc tån t¹i tÊt yÕu cña vËt chÊt còng kh«ng thÓ bÞ mÊt ®i hoÆc ®­îc s¸ng t¹o ra. Thõa nhËn sù tån t¹i vÜnh cöu cña vËt chÊt, trªn thùc tÕ còng cã nghÜa lµ thõa nhËn tÝnh v« sinh, v« diÖt cña vËn ®éng: VËt chÊt kh«ng thÓ tån t¹i b»ng c¸ch nµo kh¸c ngoµi vËn ®éng. §Þnh luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng l­îng chøng minh mét c¸ch khoa häc r»ng vËn ®éng ®­îc b¶o toµn c¶ vÒ mÆt l­îng lÉn mÆt chÊt. CÇn ph¶i hiÓu tÝnh bÊt diÖt cña vËn ®éng kh«ng chØ ®¬n thuÇn vÒ mÆt sè l­îng mµ cÇn ph¶i hiÓu c¶ vÒ mÆt chÊt l­îng n÷a. NÕu mét h×nh thøc vËn ®éng nµo ®ã cña mét sù vËt nhÊt ®Þnh mÊt ®i th× tÊt yÕu sÏ n¶y sinh mét h×nh thøc vËn ®éng kh¸c thay thÕ nã. NghÜa lµ c¸c h×nh thøc vËn ®éng chØ chuyÓn ho¸ laanx nhau, chø vËn ®éng cña vËt chÊt nãi chung th× vÜnh viÔn tån t¹i cïng víi sù tån t¹i vÜnh viÔn cña vËt chÊt. Khi nghiªn cøu c¸c h×nh thøc vËn ®éng cña vËt chÊt, theo nh÷ng tiªu chÝ ph©n lo¹i kh¸c nhau, ng­êi ta cã thÓ chia vËn ®éng cña vËt chÊt thµnh c¸c h×nh thøc vËn ®éng kh¸c nhau. Tuy nhiªn, cho tíi nay c¸ch ph©n lo¹i phá biÕn nhÊt trong khoa häc vÉn lµ chia vËn ®éng thµnh 5 h×nh thøc c¬ b¶n nh­ sau: 1. VËn ®éng c¬ häc 2. VËn ®éng vËt lý 3. VËn ®éng ho¸ häc 4. VËn ®éng sinh häc 5. VËn ®éng x· héi Víi sù ph©n lo¹i vËn ®éng cña vËt chÊt thµnh c¸c h×nh thøc x¸c ®Þnh nh­ trªn, nh÷ng h×nh thøc nµy quan hÖ víi nhau theo nh÷ng nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh: 1. C¸c h×nh thøc vËn ®éng nãi trªn kh¸c nhau vÒ chÊt. Tõ vËn ®éng c¬ häc ®Õn vËn ®éng x· héi lµ sù kh¸c nhau vÒ tr×nh ®é cña sù vËn ®éng. Nh÷ng tr×nh ®é nµy t­¬ng øng víi tr×nh ®é cña c¸c kÕt cÊu vËt chÊt. 2. C¸c h×nh thøc vËn ®éng cao xuÊt hiÖn trªn c¬ së c¸c h×nh thøc vËn ®éng thÊp, bao hµm trong nã tÊt c¶ c¸c h×nh thøc vËn ®éng thÊp h¬n. Trong khi ®ã c¸c h×nh thøc vËn ®éng thÊp kh«ng cã kh¶ n¨ng bao hµm c¸c h×nh thøc vËn ®éng ë tr×nh ®é cao h¬n. Bëi vËy, mäi sù quy gi¶n c¸c h×nh thøc vËn ®éng cao vÒ c¸c h×nh thøc vËn ®éng thÊp h¬n ®Òu lµ sai lÇm. 3. Trong sù tån t¹i cña m×nh, mçi mét sù vËt cã thÓ g¾n liÒn víi nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng kh¸c nhau. Tuy nhiªn, b¶n th©n sù tån t¹i cña sù vËt ®ã bao giõ còng ®Æc tr­ng b»ng mét h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n. ThÝ dô vËn ®éng c¬ häc, vËt lý, ho¸ häc, sinh häc ®Òu lµ nh÷ng h×nh thøc vËn ®éng kh¸c nhau trong c¬ thÓ sinh vËt, nh­ng h×nh thøc vËn ®éng sinh häc míi lµ ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña sinh vËt. §èi víi con ng­êi th× vËn ®éng x· héi lµ h×nh thøc ®Æc tr­ng cho ho¹t ®éng cña nã. Khi triÕt häc M¸c-Lªnin kh¼ng ®Þnh thÕ giíi vËt chÊt tån t¹i trong sù vËn ®éng vÜnh cöu cña nã, th× ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ phñ nhËn hiÖn t­îng ®øng im cña thÕ giíi vËt chÊt. Tr¸i l¹i, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng thõa nhËn r»ng qu¸ tr×nh vËn ®éng kh«ng ngõng cña thÕ giíi vËt chÊt ch¼ng nh÷ng kh«ng lo¹i trõ mµ cßn bao hµm trong nã hiÖn t­îng ®øng im t­ong ®èi; kh«ng cã hiÖn t­îng ®øng im t­¬ng ®èi th× kh«ng cã sù vËt nµo tån t¹i ®­îc. “Trong vËn ®éng cña c¸c thiªn thÓ, cã vËn ®éng trong c©n b»ng vµ cã c©n b»ng trong vËn ®éng (mét c¸ch t­¬ng ®èi). Nh­ng bÊt kú vËn ®éng t­ong ®èi riªng biÖt nµo còng ®Òu cã xu h­íng kh«i phôc l¹i sù ®øng yªn t­¬ng ®èi, sù c©n b»ng. Kh¶ n¨ng ®øng yªn t­¬ng ®èi cña c¸c vËt thÓ, kh¶ n¨ng c©n b»ng t¹m thêi lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn chñ yÕu cña sù ph©n ho¸ cña vËt chÊt. HiÖn t­îng ®øng im t­¬ng ®èi hay lµ tr¹ng th¸i c©n b»ng t¹m thêi cña sù vËt trong qu¸ tr×nh vËn ®éng cu¶ nã, trªn thùc tÕ, chØ x¶y ra khi sù vËt ®­îc xem xÐt trong mét quan hÖ x¸c ®Þnh nµo ®ã. Ph. ¡ngghen ®· chØ ra r»ng: “vËn ®éng riªng biÖt cã xu h­íng chuyÓn thµnh c©n b»ng, vËn ®éng toµn bé l¹i ph¸ ho¹i sù c©n b»ng riªng biÖt”. §©y chÝnh lµ c¬ së ®Ó ¡ngghen rót ra kÕt luËn: “Mäi sù c©n b»ng chØ lµ t­¬ng ®èi vµ t¹m thêi”. Trong sù vËn ®éng tuyÖt ®èi vµ vÜnh viÔn cña thÕ giíi vËt chÊt. Trong triÕt häc duy vËt biÖn chøng, cïng víi ph¹m trï vËn ®éng th× kh«ng gian vµ thêi gian còng lµ nh÷ng ph¹m trï ®Æc tr­ng cho ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt. V.I.Lªnin ®· nhËn xÐt r»ng: “ Trong thÕ giíi, kh«ng cã g× ngoµi vËt chÊt ®ang vËn ®éng vµ vËt chÊt ®ang vËn ®éng kh«ng thÓ vËn ®éng ë ®©u ngoµi kh«ng gian vµ thêi gian”. ThËt ra, kh«ng gian vµ thêi gian lµ nh÷ng ph¹m trï ®· ®­îc xuÊt hiÖn tõ rÊt sím trong lÞch sö nhËn thøc. Ngay tõ rÊt xa x­a ng­êi ta ®· hiÓu r»ng bÊt kú mét kh¸ch thÓ vËn ®éng nµo còng ®Òu chiÕm mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh, ë vµo mét khung c¶nh nhÊt ®Þnh trong t­¬ng quan vÒ mÆt kÝch th­íc so víi c¸c kh¸ch thÓ kh¸c... C¸c h×nh thøc tån t¹i nh­ vËy cña vËt thÓ ®­îc gäi lµ kh«ng gian. Bªn c¹nh c¸c quan hÖ kh«ng gian, sù tån t¹i cña kh¸ch thÓ vËt chÊt cßn ®­îc biÓu hiÖn ë møc ®é tån t¹i l©u dµi hay mau chãng cña hiÖn t­îng, ë sù kÕ tiÕp tr­íc sau cña c¸c giai ®o¹n vËn ®éng... Nh÷ng thuéc tÝnh nµy cña sù vËt ®­îc ®Æc tr­ng b»ng ph¹m trï thêi gian. C¸c®¹i l­îng kh«ng gian vµ thêi gian cña sù tån t¹i cña sù vËt, th«ng th­êng, ®­îc xem nh­ lµ moät c¸i g× ®ã hiÓn nhiªn. Nh­ vËy, kh«ng gian vµ thêi gian cã nh÷ng tÝnh chÊt sau ®©y: 1. TÝnh kh¸ch quan. Kh«ng gian, thêi gian lµ thuéc tÝnh cña vËt chÊt tån t¹i g¾n liÒn víi nhau vµ g¾n liÒn víi vËt chÊt. VËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan, do ®ã kh«ng gian vµ thêi gian còng tån t¹i kh¸ch quan. 2. TÝnh vÜnh cöu vµ v« tËn. Theo ¡ngghen, vËt chÊt vÜnh cöu vµ v« tËn trong kh«ng gian vµ trong thêi gian. V« tËn cã nghÜa lµ kh«ng cã tËn cïng vÒ mét phÝa nµo c¶, c¶ vÒ ®»ng tr­íc lÉn ®»ng sau, c¶ vÒ phÝa trªn lÉn phÝa d­íi, c¶ vÒ bªn ph¶i lÉn bªn tr¸i. Nh÷ng thµnh tùu cña vËt lý häc vi m« còng nh­ nh÷ng thµnh tùu cña vò trô häc ngµy cµng x¸c nhËn tÝnh vÜnh cöu vµ tÝnh v« tËn cña kh«ng gian vµ thêi gian. 3. TÝnh ba chiÒu cña kh«ng gian vµ tÝnh mét chiÒu cña thêi gian. TÝnh ba chiÒu cña kh«ng gian lµ chiÒu dµi, chiÒu réng vµ chiÒu cao. TÝnh mét chiÒu cña thêi gian lµ chiÒu tõ qu¸ khø ®Õn t­¬ng lai. Kh«ng gian mµ chóng ta ®ang nãi tíi ë ®©y lµ kh«ng gian hiÖn thùc, kh«ng gian ba chiÒu. Nªn chó ý r»ng, trong to¸n häc ngoµi ph¹m trï kh«ng gian ba chiÒu cßn cã ph¹m trï kh«ng gian n chiÒu, v.v... §ã lµ sù trõu t­îng ho¸ to¸n häc, mét c«ng cô to¸n häc dïng ®Ó nghiªn cøu c¸c ®èi t­îng ®Æc thï. ý thøc lµ mét thuéc tÝnh cña d¹ng vËt chÊt cã tæ chøc cao lµ bé ãc con ng­êi. §ã lµ sù ph¶n ¸nh chñ ®éng, tÝch cùc s¸ng t¹o thÕ giíi kh¸ch quan.Lµ d¹ng vËt chËt cã tæ chøc cao nhÊt, bé ãc ng­êi vµ chØ cã bé ãc ng­êi míi sinh ra ®­îc ý thøc. Sù ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan b»ng ®Çu ãc con ng­êi chÝnh lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh cao nhÊt cña giíi tù nhiªn. §Æc biÖt lµ trªn c¬ së t©m lý x· héi, tr×nh ®é con ng­êi bgµy cµng ®­îc n©ng cao theo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö nªn h×nh thøc ph¶n ¸nh ý thøc cµng trë nªn cã vÞ trÝ quan träng. C¸c sù vËt hiÖn t­îngt¸c ®éng lªn c¸c gi¸c quan cña con ng­êi th«ng qua hÖ thèng thÇn kinh c¸c t¸c ®éng ®ã ®­îc chuyÓn lªn n·o vµ ë ®ã h×nh ¶nh cña sù vËt ®­îc ghi l¹i qua qu¸ tr×nh ph©n tÝch cu¶ con ng­êi, qu¸ tr×nh lao ®éng cña con ng­êi lu«n t×m c¸ch t¨ng hiÖu suÊt c«ng viÖc, thªm vµo ®ã ng«n ng÷ kÝch thÝch t­ duy t×m tßi c¶i tiÕn c«ng cô lao ®éng lµm thay ®æi c¸c mèi quan hÖ x· héi, thay ®æi c¸ch suy nghÜ dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn ý thøc cña c«n ng­êi. §ã lµ nguån gèc tù nhiªn vµ x· héi cña sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña ý thøc. ý thøc trang bÞ cho mçi chóng ta tri thøc vÒ b¶n chÊt vµ c¸c qui luËt kh¸ch quan cña ®èi t­îng trªn c¬ së ®ã gióp ta x¸c ®Þnh ®óng ®¾n môc tiªu vµ ®Ò ra ph­¬ng h­íng phï hîp b»ng nç lùc vµ trÝ thøc cña m×nh ®Ó hoµn thµnh tèt méi nhiÖm vô. Bé ãc cña con ng­êi hiÖn ®¹i lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ l©u dµi vÒ mÆt sinh vËt - x· héi sau khi v­în biÕn thµnh ng­êi, ãc v­în biÕn thµnh ãc ng­êi. Bé ãc ng­êi lµ mét tæ chøc vËt chÊt sèng ®Æc biÖt, cã cÊu tróc tinh vi vµ phøc t¹p, bao gåm kho¶ng 14-15 tû tÕ bµo thÇn kinh. C¸c tÕ bµo nµy cã liªn quan víi nhau vµ víi c¸c gi¸c quan, t¹o thµnh v« sè nh÷ng mèi liªn hÖ thu nhËn, ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng cña c¬ thÓ trong quna hÖ víi thÕ giíi bªn ngoµi qua c¸c ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn vµ cã ®iÒu kiÖn. Trong bé ãc ng­êi, qu¸ tr×nh ý thøc kh«ng ®ång nhÊt vµ còng kh«ng t¸ch rêi, ®éc lËp hay s«ng sãng víi qu¸ tr×nh sinh lý. §©y chÝnh lµ hai mÆt cña mét qu¸ tr×nh, qu¸ tr×nh sinh lý thÇn kinh trong bé ãc ng­êi mang néi dung ý thøc, còng gièng nh­ tÝn hiÖu vËt chÊt manmg néi dung th«ng tin. Ngµy nay sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc - kü thuËt hiÖn ®¹i ®· t¹o ra nh÷ng m¸y mãc thay thÕ cho mét phÇn lao ®éng trÝ ãc cña con ng­êi. Ch¼ng h¹n c¸c m¸y tÝnh ®iÖn tö, r«bèt “tinh kh«n”, trÝ tuÖ nh©n t¹o. Song ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ m¸y mãc còng cã ý thøc nh­ con ng­êi. M¸y mãc dï cã tinh kh«n ®Õn ®©u ch¨ng n÷a, còng kh«ng thÓ thay thÕ ®­îc cho ho¹t ®éng trÝ tuÖ cña con ng­êi. M¸y mãc lµ mét kÕt cÊu kü thuËt do con ng­êi t¹o ra, cßn con ng­êi lµ mét thùc thÓ x· héi. M¸y mãc kh«ng thÓ s¸ng t¹o l¹i hiÖn thùc d­íi d¹ng tinh thÇn trong b¶n th©n nã nh­ con ng­êi. Do ®ã, chØ cã con ng­êi víi bé ãc cu¶ m×nh míi cã ý thøc theo ®óng nghÜa cña tõ ®ã. Tuy nhiªn, nÕu chØ cã bé ãc kh«ng th«i mµ kh«ng cã sù t¸c ®éng cña thÕ giíi bªn ngoµi ®Ó bé ãc ph¶n ¸nh l¹i t¸c ®éng ®ã th× còng kh«ng thÓ cã ý thøc. Ph¶n ¸nh lµ thuéc tÝnh chung, phæ biÕn cña mäi ®èi t­îng vËt chÊt. Thuéc tÝnh nµy ®­îc biÓu hiÖn ra trong sù liªn hÖ, t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c ®èi t­îng vËt chÊt víi nhau. Ph¶n ¸nh lµ sù t¸i t¹o nh÷ng ®Æc ®iÓm cña mét hÖ thèng vËt chÊt nµy ë hÖ thèng vËt chÊt kh¸c trong qu¸ tr×nh t¸c ®éng qua l¹i cña chóng. KÕt qu¶ cña sù ph¶n ¸nh phô thuéc vµo c¶ hai vËt - vËt t¸c ®éng vµ vËt nhËn t¸c ®éng. §ång thêi, qóa tr×nh ph¶n ¸nh bao hµm qu¸ tr×nh th«ng tin. Nãi c¸ch kh¸c, vËt nhËn t¸c ®éng bao giê còng mang th«ng tin cña vËt t¸c ®éng. §©y lµ ®iÒu hÕt søc quan träng ®Ó lµm s¸ng tá nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc. Thuéc tÝnh ph¶n ¸nh cña vËt chÊt cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p. Trong giíi tù nhiªn v« sinh, chØ cã nh÷ng ph¶n ¸nh vËt lý, ho¸ häc. Nh÷ng ph¶n ¸nh nµy cã tÝnh chÊt thô ®éng, ch­a cã sù ®Þnh h­íng, sù lùa chän. Trong giíi tù nhiªn h÷u sinh, sù ph¶n ¸nh ®· ph¸t triÓn lªn mét tr×nh ®é cao h¬n lµ ph¶n ¸nh sinh häc. Ph¶n ¸nh sinh häc trong c¸c c¬ thÓ sèng ®· cã sù ®Þnh h­íng, sù lùa chän, nhê ®ã c¸c sinh vËt thÝch nghi víi m«i tr­êng ®Ó duy tr× sù tån t¹i cña m×nh. Ph¶n ¸nh sinh häc ®­îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c h×nh thøc nh­ sù kÝch thÝch trong c¬ thÓ do t¸c ®éng cña m«i tr­êng ë thùc vËt, c¸c ph¶n x¹ ë ®éng vËt cã hÖ thÇn kinh vµ t©m lý ë ®éng vËt cÊp cao cã bé ãc. T©m lý ®éng vËt lµ tr×nh ®é cao nhÊt cña sù ph¶n ¸nh ë ®éng vËt. Tuy nhiªn, t©m lý ®éng vËt ch­a ph¶i lµ ý thøc, nã míi lµ sù ph¶n ¸nh cã tÝnh chÊt b¶n n¨ng do nhu cÇu trùc tÝp cña sinh lý c¬ thÓ vµ do quy luËt sinh häc chi phèi. Lµ h×nh thøc cao nhÊt cña sù ph¶n ¸nh thÕ giíi hiÖn thùc, ý thøc chØ n¶y sinh ë giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña thÕ giíi vËt chÊt, cïng víi sù xuÊt hiÖn cña con ng­êi. ý thøc lµ ý thøc cña con ng­êi, n»m trong con ng­êi, kh«ng thÓ t¸ch rêi con ng­êi. ý thøc b¾t nguån tõ mét thuéc tÝnh cña vËt chÊt - thuéc tÝnh ph¶n ¸nh - ph¸t triÓn thµnh. ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi bªn ngoµi vµo trong bé ãc ng­êi. Bé ãc ng­êi lµ c¬ quan ph¶n ¸nh, song chØ cã rieng bé ãc th«i th× ch­a thÓ cã ý thøc. Kh«ng cã sù t¸c ®éng cña thÕ giíi bªn ngoµi lªn c¸c gi¸c quan vµ qua ®ã ®Õn bé ãc th× ho¹t ®éng ý thøc kh«ng thÓ x¶y ra. Nguån gèc xa x­a, loµi ng­êi kh¸c h¼n loµi vËt. Loµi vËt tån t¹i nhê vµo nh÷ng vËt phÈm cã s½n trong tù nhiªn d­íi d¹ng trùc tiÕp. Cßn loµi ng­êi sö dông nh÷ng vËt phÈm cÇn thiÕt cho sù sèng th­êng kh«ng cã s½n trong tù nhiªn. Con ng­êi ph¶i t¹o ra nh÷ng vËt phÈm Êy. ChÝnh th«ng qua ho¹t ®éng lao ®éng nh»m c¶i t¹o thÕ giíi kh¸ch quan, míi cã ý thøc vÒ thÕ giíi ®ã. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh ý thøc kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh con ng­êi thu nhËn thô ®éng. Nhê cã lao ®éng con ng­êi t¸c ®éng vµo c¸c ®èi t­îng hiÖn thùc, b¾t chóng ph¶i bé lé nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng kÕt cÊu, nh÷ng quy luËt vËn ®éng cña m×nh thµnh nh÷ng hiÖn t­îng nµy t¸c ®éng vµo bé ãc ng­êi. ý thøc ®­îc h×nh thµnh kh«ng ph¶i chñ yÕu lµ do t¸c ®éng thuÇn tuý tù nhiªn cña thÕ giíi kh¸ch quan vµo bé ãc ng­êi, mµ chñ yÕu lµ do ho¹t ®éng cña con ng­êi c¶i t¹o thÕ giíi kh¸ch quan, lµm biÕn ®æi thÕ giíi ®ã. Trong qu¸ tr×nh lao ®éng, ë con ng­êi xuÊt hiÖn nhu cÇu trao ®æi kinh nghiÖm, trao ®æi t­ t­ëng cho nhau. ChÝnh nhu cÇu ®ã ®ßi hái sù xuÊt hiÖn cña ng«n ng÷. Ph.¡nggehn viÕt: “§em so s¸nh con ng­êi víi c¸c loµi vËt, ng­êi ta sÏ thÊy râ r»ng ng«n ng÷ b¾t nguån tõ trong lao ®éng vµ cïng ph¸t triÓn víi lao ®éng, ®ã lµ c¸ch gi¶i thÝch duy nhÊt ®óng vÒ nguån gèc cña ng«n ng÷”. Ng«n ng÷ do nhu cÇu cña lao ®éng vµ nhê vµo lao ®éng mµ h×nh thµnh. Nã lµ hÖ thèng tÝn hiÖu vËt chÊt mang néi dung ý thøc. Kh«ng cã hÖ thèng tÝn hiÖu nµy - tøc ng«n ng÷, th× ý thøc kh«ng thÓ tån t¹i vµ thÓ hiÖn ®­îc. Ng«n ng÷, theo C.M¸c lµ c¸i vá vËt chÊt cña t­ duy, lµ hiÖn thùc trùc tiÕp cña t­ t­ëng, kh«ng cã ng«n ng÷, con ng­êi kh«ng thÓ cã ý thøc. Ng«n ng÷ (tiÕng nãi vµ ch÷ viÕt) võa lµ ph­¬ng tiÖn giao tiÕp ®ång thêi lµ c«ng cô cña t­ duy. Nhê ng«n ng÷ con ng­êi míi cã thÓ kh¸i qu¸t ho¸, trõu t­îng ho¸, míi cã thÓ suy nghÜ, t¸ch khái sù vËt c¶m tÝnh. MÆt kh¸c, nÕu ë ®éng vËt, kinh nghiÖm sèng chñ yÕu ®­îc trao ®æi qua di truyÒn b¶n n¨ng, th× ë loµi ng­êi chñ yÕu qua kü thuËt vµ ng«n ng÷. Nhê ng«n ng÷, kinh nghiÖm, hiÓu biÕt cña ng­êi nµy ®­îc truyÒn cho ng­êi kia, thÕ hÖ nµy cho thÕ hÖ kh¸c. ý thøc kh«ng ph¶i lµ hiÖn t­îng thuÇn tuý c¸ nh©n mµ lµ mét hiÖn t­îng cã tÝnh chÊt x· héi, do ®ã kh«ng cã ph­¬ng tiÖn trao ®æi x· héi vÒ mÆt ng«n ng÷ th× ý thøc kh«ng thÓ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®­îc. Nh­ vËy, nguån gèc trùc tiÕp vµ quan träng nhÊt quyÕt ®Þnh sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña ý thøc lµ lao ®éng, lµ thùc tiÔn x· héi. ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo bé ãc con ng­êi th«ng qua lao ®éng, ng«n ng÷ vµ c¸c quan hÖ x· héi. ý thøc lµ s¶n phÈm x· héi, lµ mét hiÖn t­îng x· héi. Dùa trªn lý luËn ph¶n ¸nh cña m×nh, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®· gi¶i quyÕt mét c¸ch khoa häc vÊn ®Ò b¶n chÊt cña ý thøc. Tr­íc C.M¸c, c¸c nhµ duy vËt ®Òu thõa nhËn sù vËt vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan vµ ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh sù vËt ®ã. Tuy nhiªn, do chÞu ¶nh h­ëng bëi quan ®iÓm siªu h×nh nªn nhiÒu nhµ duy vËt tr­íc C.M¸c ®· coi ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thô ®éng, gi¶n ®¬n, m¸y mãc sù vËt mµ kh«ng thÊy ®­îc tÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña ý thøc, tÝnh biÖn chøng cña qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh. Tr¸i l¹i, c¸c nhµ duy t©m l¹i c­êng ®iÖu tÝnh n¨ng ®éng s¸ng t¹o cña ý thøc ®Õn møc coi ý thøc sinh ra vËt chÊt, chø kh«ng ph¶i lµ sù ph¶n ¸nh cña vËt chÊt. Tuy nhiªn, ý thøc kh«ng ph¶i lµ b¶n sao gi¶n ®¬n, thô ®éng, m¸y mãc cña sù vËt. ý thøc lµ cña con ng­êi, mµ con ng­êi lµ mét thùc thÓ x· héi n¨ng ®éng, s¸ng t¹o. ý thøc ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan trong qu¸ tr×nh con ng­êi t¸c ®éng c¶i t¹o thÕ giíi. Do ®ã, ý thøc con ng­êi lµ sù ph¶n ¸nh cã tÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o. ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh s¸ng t¹o l¹i hiÖn thùc, theo nhu cÇu thùc tiÔn x· héi. V× vËy ý thøc “ch¼ng qua chØ lµ vËt chÊt ®­îc ®em chuyÓn vµo trong ®Çu ãc con ng­êi vµ ®­îc c¶i biÕn ®i ë trong ®ã” . Nãi c¸ch kh¸c, ý thøc lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ giíi quan. TÝnh s¸ng t¹o cña ý thøc ®­îc thÓ hiÖn ra rÊt phong phó. Trªn c¬ së nh÷ng c¸i d· cã, ý thøc cã thÓ t¹o ra tri thøc míi vÒ sù vËt, cã thÓ t­ëng t­îng ra c¸i kh«ng cã trong thùc tÕ. ý thøc cã thÓ tiªn ®o¸n, dù b¸o t­¬ng lai (ph¶n ¸nh v­ît tr­íc), cã thÓ t¹o ra nh÷ng ¶o t­ëng, nh÷ng huyÒn tho¹i, nh÷ng gi¶ thuyÕt, lý thuyÕt khoa häc hÕt søc trõu t­îng vµ kh¸i qu¸t cao, thËm chÝ ë mét sè ng­êi cã nh÷ng kh¶ n¨ng ®Æc biÖt nh­ tiªn tri, th«i miªn, ngo¹i c¶m, thÊu thÞ v.v... Nh÷ng kh¶ n¨ng ®ã cµng nãi lªn tÝnh chÊt phøc t¹p vµ phong phó cña ®êi sèng t©m lý - ý thøc cña con ng­êi mµ khoa häc cßn ph¶i tiÕp tôc ®i s©u nghiªn cøu ®Ó lµm s¸ng tá b¶n chÊt cña nh÷ng hiÖn t­îng “kú l¹” ®ã. ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo bé ãc ng­êi, song ®©y lµ sù ph¶n ¸nh ®Æc biÖt - ph¶n ¸nh trong qu¸ tr×nh con ng­êi c¶i t¹o thÕ giíi. Qu¸ tr×nh ý thøc lµ qu¸ tr×nh thèng nhÊt cña 3 mÆt sau ®©y: Mét lµ, trao ®æi th«ng tin gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t­îng ph¶n ¸nh. Sù trao ®æi nµy mang tÝnh chÊt hai chiÒu, cã ®Þnh h­íng vµ chän läc c¸c th«ng tin cÇn thiÕt. Hai lµ, m« h×nh ho¸ ®èi t­îng trong t­ duy d­íi d¹ng h×nh ¶nh tinh thÇn. Thùc chÊt ®©y lµ qu¸ tr×nh “s¸ng t¹o l¹i” hiÖn thùc cña ý thøc theo nghÜa: m· ho¸ c¸c ®èi t­îng vËt chÊt thµnh c¸c ý t­ëng tinh thÇn phi vËt chÊt. Ba lµ, chuyÓn m« h×nh tõ t­ duy ra hiÖn thùc kh¸ch quan, tøc qu¸ tr×nh hiÖn thùc ho¸ t­ t­ëng, th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn biÕn c¸i quan niÖm thµnh c¸i thùc t¹i, biÕn c¸c ý t­ëng phiv Ët chÊt trong t­ duy thµnh c¸c d¹ng vËt chÊt ngoµi hiÖn thùc. Trong giai ®o¹n nµy, con ng­êi lùa chän nh÷ng ph­¬ng ph¸p, ph­¬ng tiÖn, c«ng cô ®Ó t¸c ®éng vµo hiÖn thùc kh¸ch quan nh»m thùc hiÖn môc ®Ých cña m×nh. §iÒu ®ã cµng nãi lªn tÝnh n¨ng ®éng s¸ng t¹o cña ý thøc. TÝnh s¸ng t¹o cña ý thøc kh«ng cã nghÜa lµ ý thøc ®Î ra vËt chÊt. S¸ng t¹o cña ý thøc lµ s¸ng t¹o cña sù ph¶n ¸nh, theo quy luËt vµ trong khu«n khæ cña sù ph¶n ¸nh, mµ kÕt qu¶ bao giê còng lµ nh÷ng kh¸ch thÓ tinh thÇn. Sù s¸ng t¹o cña ý thøc kh«ng ®èi lËp, lo¹i trõ, t¸ch rêi sù ph¶n ¸nh, mµ ng­îc l¹i thèng nhÊt víi ph¶n ¸nh, trªn c¬ së ph¶n ¸nh. Ph¶n ¸nh vµ s¸ng t¹o lµ hai mÆt thuéc b¶n chÊt cña ý thøc. ý thøc - trong bÊt cø tr­êng hîp nµo - còng lµ sù ph¶n ¸nh vµ chÝnh thùc tiÔn x· héi cña con ng­êi t¹o ra sù ph¶n ¸nh phøc t¹p, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña bé ãc. ý thøc kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn t­îng tù nhiªn thuÇn tuý mµ lµ mét hiÖn t­îng x· héi. ý thøc b¾t nguån tõ thùc tiÔn lÞch sö - x· héi, ph¶n ¸nh nh÷ng quan hÖ x· héi kh¸ch quan. C.M¸c kh¼ng ®Þnh: “ngay tõ ®Çu, ý thøc lµ mét s¶n phÈm x· héi, vµ vÉn lµ nh­ vËy chõng nµo con ng­êi cßn tån t¹i” . ý thøc cã kÕt cÊu phøc t¹p, bao gåm nhiÒu thµnh tè cã quan hÖ víi nhau. Bao gåm c¸c yÕu tè cÊu thµnh nh­ tri thøc, t×nh c¶m, niÒm tin, lý trÝ, ý chÝ... Trong ®ã tri thøc lµ nh©n tè c¬ b¶n, lµ cèt lâi. Tri thøc lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh con ng­êi nhËn thøc thÕ giíi, lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan. Tri thøc cã nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau nh­ tri thøc vÒ tù nhiªn, vÒ x· héi, vÒ con ng­êi... vµ cã nhiÒu cÊp ®é kh¸c nhau nh­ tri thøc c¶m tÝnh vµ tri thøc lý tÝnh, tri thøc kinh nghiÖm vµ tri thøc lý luËn, tri thøc tiÒn khoa häc vµ tri thøc khoa häc v.v... §Ó c¶i t¹o tù nhiªn vµ x· héi, con ng­êi ph¶i cã hiÓu biÕt vÒ thÕ giíi, nghÜa lµ, ph¶i cã tri thøc vÒ sù vËt. Do ®ã, mäi hiÖn t­îng ý thøc ®Òu cã néi dung tri thøc ë møc ®é nhÊt ®Þnh. ý thøc mµ kh«ng bao hµm tri thøc, kh«ng dùa vµo tri thøc th× ý thøc ®ã lµ mét sù sõu t­îng trèng rçng, kh«ng gióp Ých g× cho con ng­êi trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. Theo M¸c, tri thøc lµ ph­¬ng thøc mµ theo ®ã ý thøc tån t¹i vµ theo ®ã mét c¸i g× ®ã n¶y sinh ra ®èi víi ý thøc... Cho nªn mét c¸i g× ®ã n¶y sinh ra ®èi víi ý thøc chõng anß mµ ý thøc biÕt c¸i ®ã. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ý thøc còng lµ qu¸ tr×nh con ng­êi t×m kiÕm tÝch luü tri thøc vÒ thÕ giíi xung quanh. Cµng hiÓu biÕt vÒ sù vËt th× ý thøc vÒ sù vËt cµng s©u s¾c. Tuy nhiªn, sù t¸c ®éng cña thÕ giíi bªn ngoµi ®Õn con ng­êi kh«ng chØ ®em l¹i hiÓu biÕt vÒ thÕ giíi mµ cßn ®em l¹i t×nh c¶m cña con ng­êi ®èi víi thÕ giíi. T×nh c¶m lµ mét h×nh th¸i ®Æc biÖt cña sù ph¶n ¸nh tån t¹i, nã ph¶n ¸nh quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi vµ quan hÖ gi÷a ng­êi víi thÕ giíi kh¸ch quan. T×nh c¶m tham gia vµo mäi ho¹t ®éng cña con ng­êi vµ trë thµnh mét trong nh÷ng ®éng lùc quan träng cña ho¹t ®éng con ng­êi. Tri thøc cã biÕn thµnh t×nh c¶m m·nh liÖt míi s©u s¾c vµ ph¶i th«ng qua t×nh c¶m th× tri thøc míi biÕn thµnh hµnh ®éng thùc tÕ, míi ph¸t huy ®­îc søc m¹nh cña m×nh. Trong qu¸ tr×nh nhËn thøc thÕ giíi xung quanh, con ng­êi ®ång thêi còng tù nhËn thøc b¶n th©n m×nh. §ã chÝnh lµ tù ý thøc. Nh­ vËy, tù ý thøc còng lµ ý thøc, lµ mét thµnh tè quan träng cña ý thøc, song ®©y lµ ý thøc vÒ b¶n th©n m×nh trong mèi quan hÖ víi ý thøc vÒ thÕ giíi bªn ngoµi. Tù ý thøc lµ ý thøc cña con ng­êi vÒ nh÷ng hµnh vi, nh÷ng t×nh c¶m, t­ t­ëng, ®éng c¬, lîi Ých cña m×nh, vÒ ®Þa vÞ cña m×nh trong x· héi. Tù ý thøc lµ ý thøc h­íng vÒ nhËn thøc b¶n th©n m×nh th«ng qua quan hÖ víi thÕ giíi bªn ngoµi. Th«ng qua ph¶n ¸nh thÕ giíi xung quanh, con ng­êi ý thøc vÒ m×nh nh­ mét c¸ nh©n ®ang tån t¹i, ®ang ho¹t ®éng, cã t­ duy, cã c¶m gi¸c, cã c¸c hµnh vi ®¹o ®øc vµ cã vÞ trÝ trong x· héi. Tù ý thøc kh«ng chØ lµ tù ý thøc cña c¸ nh©n mµ cßn lµ tù ý thøc cña mét giai cÊp, mét tËp ®oµn x· héi, thËm chÝ cña x· héi. Tr×nh ®é tù ý thøc nãi lªn tr×nh ®é ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch, tr×nh ®é lµm chñ b¶n th©n. Nhê cã tù ý thøc, con ng­êi tù ®iÒu chØnh b¶n th©n theo c¸c quy t¾c, c¸c chuÈn mùc mµ x· héi ®Ò ra. TiÒm thøc lµ nh÷ng ho¹t ®éng t©m lý (chñ yÕu lµ ho¹t