Nguồn gốc, bản chất của lợi nhuận và vai trò của lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường

PhÇn I. §Æt vÊn ®Ò Trong x· héi loµi ng­êi tån t¹i rÊt nhiÒu lo¹i ho¹t ®éng gi÷a con ng­êi víi nhau, cã ho¹t ®éng vÒ v¨n ho¸, tinh thÇn…trong ®ã ho¹t ®éng vÒ kinh tÕ hay mèi quan hÖ vËt chÊt, t­ liÖu s¶n xuÊt trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh cã mét vÞ trÝ qu¸n träng trong viÖc nã sÏ quyÕt ®Þnh møc ®é tho¶ m·n cña con ng­êi vÒ vËt chÊt tinh thÇn. Chóng ta ®· vµ ®ang tr¶i qua c¸c nÒn kinh tÕ tõ thÊp ®Õn cao, tõ hoµn thiÖn ®Õn hoµn thiÖn h¬n ( Tõ kinh tÕ tù nhiªn tù cung, tù cÊp sang nÒn kinh tÕ hµng ho¸ vµ kinh tÕ thÞ tr­êng ). Nãi ®Õn kinh tÕ lµ nãi ®Õn lîi nhuËn, ®Õn gi¸ trÞ thÆng d­, phÇn d«i ra mµ ®­îc ng­êi chñ tham gia vµo ho¹t ®éng kinh tÕ thu ®­îc. Lîi nhuËn lµ môc tiªu, lµ ®éng lùc th«i thóc hä tham gia vµo s¶n xuÊt kinh doanh, vµo viÖc t¨ng c­êng trao ®æi bu«n b¸n vµ lµm cho nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn ngµy cµng cao h¬n vµ hoµn thiÖn h¬n. Vµ còng chÝnh lîi nhuËn ®· m¸ch b¶o cho ng­êi s¶n xuÊt nªn s¶n xuÊt g×? S¶n xuÊt cho ai? lµ tèt nhÊt tho¶ m·n môc ®Ých cña m×nh. Ngµy nay trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng lîi nhuËn cã cßn tßn t¹i kh«ng víi cßn lµ ®éng lùc thóc ®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn kh«ng? ChÝnh tÇm quan träng nµy mµ t«i quyÕt ®Þnh chän ®Ò tµi : Nguån gèc, b¶n chÊt cña lîi nhuËn vµ vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Ó nghiªn cøu. Th«ng qua ®ã nã cho ta vÊn ®Ò cÆn kÏ vÒ lîi nhuËn vµ t¹i sao nã l¹i lµ ®éng lùc thóc ®Èy kinh tÕ ph¸t triÓn, ®ång thêi nã còng cho ta thÊy mét c¸i nh×n ®óng ®¾n vÒ lîi nhuËn, vÒ sù kh¸c nhau c¨n b¶n gi÷a nhµ n­íc XHCN víi TBCN trong viÖc vËn dông quy luËt cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. §Ó nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy ®óng ®¾n, ta ®øng trªn quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng vµ khoa häc kinh tÕ chÝnh trÞ ®Ó t×m hiÓu. §©y lµ vÊn ®Ò ®ßi hái ph¶i cã mét kiÕn thøc réng, hiÓu biÕt s©u s¾c th× míi thÊy ®­îc c¸i gèc cña nã. Tuy vËy do sù hiÓu biÕt cã h¹n chÕ nªn bµi cña em cßn cã nh÷ng thiÕu sãt vµ sai lÇm, v× thÕ em rÊt mong ®­îc sù xem xÐt ®¸nh gi¸ vµ bæ xung cña thÇy, ®em l¹i cho em thªm hiÓu biÕt vÒ vÊn ®Ò nµy ®Ó bµi viÕt sau ®­îc tèt h¬n. PhÇn II. Néi dung a. NGuån gèc, b¶n chÊt vµ sù h×nh thµnh cña lîi nhuËn I. Quan ®iÓm cña t­ b¶n vÒ vÊn ®Ò nµy Chñ nghÜa träng th­¬ng : Hä coi tiÒn tÖ lµ c¬ b¶n ®¸nh gi¸ cao vai trß cña tiÒn tÖ, cho r»ng ®ã lµ néi dung cña cña c¶i x· héi, lµ tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ sù giµu cã cña mçi quèc gia, quèc gia cµng cã nhiÒu tiÒn th× cµng giµu cã. Vµ móon cã tiÒn th× ph¶i ph¸t triÓn th­¬ng m¹i, trong ®ã ®Æc biÖt lµ ngo¹i th­¬ng vµ ph¶i xuÊt khÈu. Lîi nhuËn lµ do l­u th«ng ®em l¹i lµ kÕt qu¶ cña viÖc “ mua rÎ b¸n ®¾t, mua Ýt b¸n nhiÒu ”. ë Anh nã cã c¸c ®¹i biÓu xuÊt s¾c : William Stayod dùa trªn lý thuyÕt gi¸ trÞ lao ®éng, trong t¸c phÈm “ gi¸ c¶ ®¾t ®á ”, «ng ®i t×m nguyªn nh©n cña n¹n gi¸ c¶ ®¾t ®á thêi ®ã vµ «ng cho r»ng kiÕm tiÒn ph¶i th«ng qua l­u th«ng bu«n b¸n, nªn ®Ò nghÞ c¸c nhµ n­íc quy ®Þnh tû gi¸ hèi ®o¸i vµ b¾t c¸c th­¬ng nh©n n­íc ngoµi ®Õn Anh ph¶i tiªu hÕt tiÒn tr­íc khi vÒ n­íc, ®ã lµ sù t¨ng xuÊt khÈu ®Ó thu vÒ, «ng cßn ®Ò nghÞ nhµ n­íc can thiÖp vµo kinh tÕ nhµ lµ nhµ n­íc ®éc quyÒn bu«n b¸n tiÒn tÖ vµ kiÓm so¸t c¸c th­¬ng nh©n n­íc ngoµi. Thomas Mun ( 1571 – 1641 ) cho r»ng cña c¶i lµ s¶n phÈm d­ thõa ®­îc s¶n xuÊt ra trong n­íc sau khi ®· tho¶ m·n nhu cÇu tiªu dïng song ph¶i ®­îc chuyÓn thµnh tiÒn th«ng qua thÞ tr­êng n­íc ngoµi, t­ t­ëng ®ã thÓ hiÖn trong t¸c phÈm “ B¶ng ®©n ®èi th­¬ng m¹i ”. ¤ng coi tiÒn lµ tiªu chuÈn cho sù giµu cã cña mçi quèc gia, mµ muèn cã nhiÒu tiÒn th× ph¶i th«ng qua th­¬ng m¹i, ph¸t triÓn th­¬ng m¹i, chó träng ®Õn ngo¹i th­¬ng ®Æc lµ xuÊt khÈu th× xuÊt siªu cao h¬n nhËp siªu, t¨ng c­êng xuÊt khÈu hµng thµnh phÈm, kh«ng b¸n nguyªn liÖu mµ thùc hiÖn kh©u trung gian mua nguyªn vËt liÖu ë n­íc kh¸c rÎ råi b¸n ra ®¾t h¬n. ¤ng còng coi vµ khuyÕn khÝch xuÊt khÈu tiÒn lµ mét thñ ®o¹n th­¬ng m¹i mµ th­¬ng m¹i sinh ra tiÒn, lîi nhuËn, chØ cã th­¬ng m¹i vµng b¹c, tiÒn míi ®Î ra tiÒn : “ Th­¬ng m¹i lµ hßn ®¸ th× vµng ®èi víi sù phån thÞnh cña mçi quèc gi, kh«ng cã phÐp l¹ nµo kh¸c ®Ó kiÕm tiÒn trõ th­¬ng m¹i ”. ¤ng yªu cÇu nhµ n­íc ®Ò ra c«ng cô thuÕ quan ®Ó b¶o hé cho viÖc xuÊt khÈu ë trong n­íc cao h¬n nhËp khÈu vµ ph¸t triÓn ®éi th­¬ng thuyÒn ®Ó më réng xuÊt khÈu, chiÕm lÜnh thÞ tr­êng. Trong khi ®ã th× chñ nghÜa träng th­¬ng ë Ph¸p : Motrechien ( 1575 – 1662 ) «ng cho r»ng tiÒn lµ cña c¶i quèc gia “ H¹nh phóc cña ng­êi ta lµ ë trong sù giµu cã, tiÒn lµ sîi d©y trong chiÕn tranh tiÒn m¹nh h¬n s¾t thÐp ” vµ «ng còng coi con ®­êng t¹o ra cña c¶i vµ lµ con ®­êng t¹o ra sù giµu cã : “ Néi th­¬ng lµ èng dÉn Ngo¹i th­¬ng lµ m¸y b¬m Muèn cã nhiÒu cña c¶i ph¶i ph¸t triÓn ngo¹i th­¬ng §Ó nhËp dÇn cña c¶i qua néi th­¬ng ¤ng ®¸nh gi¸ cao vai trß cña th­¬ng nh©n, lîi nhuËn lµ ®éng lùc cho th­¬ng nh©n mµ lîi nhuËn do th­¬ng m¹i mµ cã, vµ cho r»ng lîi nhuËn lµ chÝnh ®¸ng v× nã bï ®¾p l¹i rñi ro trong th­¬ng m¹i. ¤ng khuyÕn khÝch khi xuÊt khÈu vµ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, h¹n chÕ tiªu dïng xa hoa. Kolbert chñ tr­¬ng ph¸t triÓn c«ng nghiÖp b»ng c¸ch hy sinh lîi Ých n«ng nghiÖp, t¨ng thuÕ n«ng nghiÖp vµ b¸n n«ng s¶n víi mäi gi¸, cÊp tiÒn vµ th­ëng cho nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt c«ng nghiÖp. Quan ®iÓm cña tr­êng ph¸i cæ ®iÓn : §Õn ®©y lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö kinh tÕ t­ s¶n hä ®· chuyÓn ®æi ®èi t­îng tõ lÜnh vùc l­u th«ng sang lÜnh vùc s¶n xuÊt, quan ®iÓm ®ã trë thµnh mét hÖ thèng, dùa trªn lý thuyÕt gi¸ trÞ lao ®éng, sö dông ph­¬ng ph¸p trõu t­îng ho¸ vµ ph©n tÝch kinh tÕ, ®øng trªn quan ®iÓm duy vËt, duy vËt m¸y mãc, hä cßn ñng hé t­ t­ëng tù do kinh tÕ. Nh­ng nã l¹i mang tÝnh hai mÆt, mét mÆt lµ kÕ ho¹ch, mét mÆt th× tÇm th­êng. William Petty, «ng cho r»ng chØ cã lao ®éng hao phÝ lµm ra vµng, b¹c lµ gi¸ trÞ cña hµng ho¸. ¤ng coi lao lµ hµng hãa, tiÒn c«ng lµ gi¸ c¶ tù nhiªn cña hµng ho¸ lao ®éng. ¤ng còng coi ®Þa t« lµ kho¶n khÊu trõ vµo s¶n phÈm lao ®éng, cßn vÒ lîi tøc - «ng cho r»ng ng­êi cã tiÒn cã thÓ cã hai c¸ch thu nhËp : mét mÆt mua ruéng ®Êt ®Ó h­ëng tiÒn t«, mÆt kh¸c cho vay ®Ó h­ëng lîi tøc, lîi tøc lµ ph¸t sinh cña ®Þa t«. Adam Smith ( 1723 – 1790 ) cho r»ng mäi lao ®éng ®Òu s¶n xuÊt ra hµng ho¸ nªn ®Òu quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ hµng ho¸. ¤ng coi gi¸ trÞ cña hµng ho¸ gåm tiÒn c«ng, lîi nhuËn ®Þa t«, lîi nhuËn lµ kho¶n khÊu trõ thø 2 vµo s¶n phÈm cña c«ng nh©n lµm thuª, vÒ ®Þa t« «ng coi ®©y lµ kho¶n khÊu trõ ®Çu tiªn vµo s¶n phÈm lao ®éng, víi quan ®iÓm nµy «ng phÇn nµo còng nªu ®­îc mÇm mèng cña quan hÖ bãc lét. David Ricardo ( 1772 – 1823 ), «ng coi lîi nhuËn lµ kho¶n khÊu trõ thø hai vµo s¶n phÈm cña c«ng nh©n, «ng ph©n tÝch lîi nhuËn g¾n liÒn víi tiÒn l­¬ng c«ng nh©n, tiÒn l­¬ng thÊp th× lîi nhuËn cao vµ ng­îc l¹i. VÒ ®Þa t« «ng coi ®©y lµ kho¶n khÊu trõ thø nhÊt vµo s¶n phÈm lao ®éng cña c«ng nh©n, phÇn mµ nhµ t­ b¶n ph¶i tr¶ cho chñ së h÷u ruéng ®Êt phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch d­íi h×nh th¸i ®i¹ t«. Tr­êng ph¸i träng n«ng ë Ph¸p : Víi ®¹i biÓu xuÊt s¾c Kene, Tuyªcg«... hä coi chØ cã lao ®éng trong n«ng nghiÖp míi t¹o ra s¶n phÈm thuÇn tuý, cßn lao ®éng trong c«ng nghiÖp t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm quan träng nh­ng kh«ng t¹o ra s¶n phÈm thuÇn tuý nªn chØ cã lao ®éng trong n«ng nghiÖp míi lµ lao ®éng s¶n xuÊt, lao ®éng sinh lêi, cßn trong c«ng nghiÖp nã kh«ng ph¶i lµ lao ®éng s¶n xuÊt nªn nã kh«ng sinh lêi ( v× lao ®éng trong n«ng nghiÖp t¹o ra chÊt míi, cßn trong c«ng nghiÖp chØ chÕ biÕn c¸i cã s½n mµ th«i ). §èi víi nhµ kinh tÕ chÝnh trÞ häc tiÓu t­ s¶n nh­ Xixi, Xmo®i, P¬ru®«ng hä cho r»ng tiÒn l­¬ng phô thuéc vµo tÝch luü vµ quan hÖ cung cÇu trªn thÞ tr­êng lao ®éng. VÒ lîi nhuËn «ng coi ®ã lµ kho¶n khÊu trõ vµo kho¶n lao ®éng cña c«ng nh©n lao ®éng lµm thuª, ®Þa t« ®ã còng lµ kho¶n khÊu trõ vµo s¶n phÈm lao ®éng cña c«ng nh©n. Tãm l¹i c¸c nhµ kinh tÕ chÝnh trÞ häc ë giai ®o¹n nµy cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ lîi nhuËn, hä ®øng trªn thÕ giíi duy vËt m¸y mãc hay duy t©m ®Ó xem xÐt vÒ vÊn ®Ò lîi nhuËn, nh­ng mµ l¹i kh«ng nªu ra ®­îc c¸i b¶n chÊt, nguån gèc vµ qu¸ tr×nh t¹o ra lîi nhuËn, gi¸ trÞ thÆng d­, vµ c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn cô thÓ cña nã. ChØ ®Õn K.Marx ®iÒu nµy míi ®­îc lµm râ. II. Quan ®iÓm cña C¸cM¸c vÒ vÊn ®Ò lîi nhuËn 1. Nghiªn cøu qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ : Nãi chung, trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸ dùa trªn chÕ ®é t­ h÷u vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt gi¸ trÞ kh«ng sö dông kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých. Gi¸ trÞ sö dông ®­îc s¶n xuÊt chØ v× nã lµ vËt mang gi¸ trÞ trao ®æi. Nhµ t­ b¶n muèn s¶n xuÊt ra mét vËt, mét gi¸ trÞ s¶ dông cã mét gi¸ trÞ trao ®æi, nghÜa lµ hµng ho¸. Nh­ng hä muèn s¶n xuÊt ra mét hµng ho¸ cã gi¸ trÞ lín h¬n tæng gi¸ trÞ nh÷ng t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng mµ hä ®· bá ra, nghÜa lµ hä muèn s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­. Nh­ vËy qu¸ tr×nh s¶n xuÊt TBCN lµ sù thèng nhÊt gi÷a qu¸ tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ sö dông vµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­. M¸c nãi : “ Víi t­ c¸ch lµ sù thèng nhÊt gi÷a qu¸ tr×nh lao ®éng vµ qu¸ tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ th× qu¸ tr×nh s¶n xuÊt lµ mét qu¸ tr×nh s¶n xuÊt hµng ho¸, víi t­ c¸ch lµ sù thèng nhÊt gi÷a qu¸ tr×nh lao ®éng vµ qu¸ tr×nh lµm t¨ng gi¸ trÞ th× qu¸ tr×nh s¶n xuÊt lµ mét qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra TBCN, lµ h×nh th¸i TBCN cña nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸ ”. Qu¸ tr×nh lao ®éng víi t­ c¸ch t­ b¶n sö dông søc lao ®éng cã ®Æc ®iÓm : c«ng nh©n lao ®éng d­íi sù kiÓm so¸t cña nhµ t­ b¶n víi t­ c¸ch nh­ lµ mét yÕu tè lao ®éng kh¸c ®­îc sö dông sao cho cã hiÖu qu¶ nhÊt vµ s¶n phÈm lµm ra thuéc së h÷u cña nhµ t­ b¶n chø kh«ng ph¶i cña c«ng nh©n. §i s©u vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­, C.M¸c chØ ra r»ng nÕu mét nhµ t­ b¶n nÕu mµ mua ®­îc nÕu mµ mua ®­îc mét lo¹i hµng ho¸ rÎ vµ b¸n ®¾t th× ®©y chØ lµ hµnh vi mãc tói lÉn nhau gi÷a c¸c nhµ t­ b¶n cïng cÊp, nÕu ®øng trªn toµn bé giai cÊp t­ b¶n th× hµnh vi mua b¸n nµy kh«ng ph¶i lµ c¬ së lµm giµu cho giai cÊp t­ b¶n. NÕu mua b¸n trao ®æi ngang gi¸ th× ng­êi mua chØ lîi vÒ mét gi¸ trÞ sö dông chø hoµn toµn kh«ng thÊy ®­îc nguån gèc cña sù gia t¨ng gi¸ trÞ hay ®Î ra gi¸ trÞ thÆng d­. Trong tr­êng hîp trao ®æi ngang gi¸ cã nghÜa ng­êi mua hoÆc b¸n cao h¬n gi¸ trÞ th× M¸c kÕt luËn trong tr­êng hîp nµy ng­êi trao ®æi cã lîi khi b¸n vµ ng­îc l¹i khi anh ta lµ ng­êi mua anh ta laÞ chÞu mét l­îng thiÖt h¹i t­¬ng øng nh­ vËy còng kh«ng thÊy ®­îc nguån vµ sù t¹o ra lîi nhuËn ë trong l­u th«ng. §©y lµ m©u thuÉn trong c«ng thøc : T – H – T/ ; T/ = T + Dt Dt lµ gi¸ trÞ thÆng d­ ( m ), trong l­u th«ng vÉn kh«ng thÊy ®­îc gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc t¹o ra tõ ®©u. V× vËy M¸c ®· chuyÓn ®èi t­îng nghiªn cøu tõ trong l­u th«ng sang lÜnh vùc ngoµi l­u th«ng. §èi víi hµng ho¸ ë ngoµi l­u th«ng tøc lµ qu¸ tr×nh sö dông, sau mét thêi gian sö dông nhÊt ®Þnh th× gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®Òu mÊt ®i. Cßn ®èi víi tiÒn tÖ ë ngoµi l­u th«ng, tiÒn cÊt tr÷ ®Ó dµnh, n»m yªn mét chç nã kh«ng thÓ sinh s«i n¶y në ®­îc. VËy M¸c kÕt luËn ë ngoµi l­u th«ng còng kh«ng t×m thÊy nguån gèc t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­. LÇn thø hai M¸c trë l¹i l­u th«ng vµ ph¸t hiÖn ra mét ®iÒu bÝ mËt trong l­u th«ng lµ ng­êi cã tiÒn, nhµ t­ b¶n ph¶i t×m ®Õn mét thø hµng ho¸ ®Æc biÖt ®Ó mua mµ thø hµng ho¸ ®ã sau khi sö dông kh«ng nh÷ng gi¸ trÞ mµ gi¸ trÞ sö dông kh«ng mÊt ®i mµ nã l¹i t¹o ra mét l­îng gi¸ trÞ lín h¬n gi¸ trÞ b¶n th©n nã, ®ã lµ hµng ho¸ søc lao ®éng. Hµng ho¸ søc lao ®éng còng gièng nh­ c¸c hµng ho¸ kh¸c cã gi¸ trÞ nh­ng ®ã lµ phÝa trÞ hao phÝ søc lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra søc lao ®éng, lµ nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t ®Ó nu«i sèng b¶n th©n vµ gia ®×nh anh ta, kÓ c¶ c¸c chi phÝ ®µo t¹o tay nghÒ, nhu cÇu vÒ tinh thÇn, t«n gi¸o…Cßn gi¸ trÞ sö dông cã ®Æc tÝnh ®Æc biÖt kh¸c víi c¸c hµng ho¸ kh¸c lµ sau mét thêi gian tiªu dïng søc lao ®éng kh«ng nh÷ng gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông cña nã kh«ng mÊt ®i mµ ng­îc l¹i cµng sö dông th× gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông cµng t¨ng lªn v× tay nghÒ cña c«ng nh©n cµng thµnh th¹o h¬n, cao h¬n nªn n¨ng suÊt sÏ cao h¬n do ®ã cµng lµm t¨ng l­îng tiÒn øng ra ban ®Çu cña nhµ t­ b¶n. Sau khi biÕn tiÒn cña m×nh thµnh t­ b¶n, tøc lµ ®· mua ®­îc hµng ho¸ søc lao ®éng vµ t­ liÖu s¶n xuÊt th× nhµ t­ b¶n tiÕn hµnh qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­, ®©y lµ môc tiªu, lµ ®éng lùc cho ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña nhµ t­ b¶n. Hä tiÕn hµnh s¶n xuÊt trong c¸c nhµ m¸y víi t­ c¸ch lµ «ng chñ cßn c«ng nh©n lµ ng­êi lµm thuª, hä b¾t c«ng nh©n kÕt hîp søc lao ®éng víi t­ liÖu s¶n xuÊt mua tr­íc ®ã ®Ó t¹o ra s¶n phÈm theo kÕ ho¹ch cña nhµ t­ b¶n. §Ó lµm râ qu¸ tr×nh bãc lét søc lao ®éng, chiÕm lÊy gi¸ trÞ thÆng d­ cña nhµ t­ b¶n mµ do c«ng nh©n lµ ra ®¸ng lÏ ra ph¶i thuéc vÒ m×nh nh­ng l¹i kh«ng ®­îc g×. M¸c dùa trªn gi¶ ®Þnh khoa häc vµ kÕt hîp víi trõu t­îng ho¸ ®Ó ®i s©u vµo nghiªn cøu nÒn kinh tÕ : ( gi¶ ®Þnh gi¸ c¶ æn ®Þnh trao ®æi mua b¸n ngang gi¸, nÒn kinh tÕ kh«ng cã ngo¹i th­¬ng ). Gi¸ 1kg b«ng = 1 ®ång Hao mßn m¸y mãc ®Ó kÐo 5kg b«ng thµnh 5 kg sîi = 1 ®ång TiÒn c«ng lao ®éng cña c«ng nh©n / 1 ngµy = 4 ®ång CÇn 4 giê th× c«ng nh©n kÐo 5kg b«ng thµnh 5kg sîi Cø 1giê c«ng nh©n t¹o ra mét l­îng gi¸ trÞ = 1®ång Víi gi¶ thiÕt trªn, môc tiªu kÐo 5kg b«ng thµnh 5kg sîi th× ta cã b¶ng quyÕt to¸n cña nhµ m¸y sîi nµy lµ : T­ b¶n øng tr­íc Gi¸ trÞ míi t¹o ra TiÒn mua 5kg sîi = 5® Hao mßn m¸y mãc = 1® TiÒn l­¬ng thuª c«ng nh©n 1 ngµy = 4® ChuyÓn gi¸ trÞ 5kg b«ng ® 5kg sîi = 5® KhÊu hao m¸y mãc = 1® 4giê lao ®éng cña c«ng nh©n = 4® Tæng = 10® Tæng = 10® Sau khi thùc hiÖn mua b¸n ngang gi¸ th× nhµ t­ b¶n kh«ng thu ®­îc mét ®ång tiÒn lêi nµo v× l­îng t­ b¶n øng ra tr­íc b»ng l­îng t­ b¶n thu vÒ. Nh­ng kh«ng ph¶i v× thÕ mµ nã dõng s¶n xuÊt l¹i, mµ ng­îc l¹i nhµ t­ b¶n ®· ph¸t hiÖn ra mét ®iÒu lµ ®· tr¶ tiÒn l­¬ng cho c«ng nh©n 1 ngµy lµm 4 giê vµ v× vËy hä nghÜ ra b¾t c«ng nh©n ngµy lµm 8giê nh­ng còng chØ tr¶ cã 4® th«i. B©y giê ta cã b¶ng : T­ b¶n øng tr­íc Gi¸ trÞ míi t¹o ra 10kg b«ng gi¸ = 10® Hao mßn m¸y mãc = 2® TiÒn l­¬ng c«ng nh©n = 4® 10kg sîi gi¸ = 10® KhÊu hao m¸y mãc = 2® 8giê lao ®éng = 8® Tæng = 16® Tæng = 20® Khi tiªu thô xong 10kg sîi nhµ t­ b¶n thu ®­îc mét l­îng tiÒn lín h¬n l­îng t­ b¶n øng ra ban ®Çu ( lµ 4® ) tøc lµ ®· cã lîi nhuËn, cã l·i, l­îng chªnh lÖch ®ã lµ do gi¸ trÞ søc lao ®éng cña c«ng nh©n lµm ra so víi tiÒn l­¬ng mµ nhµ t­ b¶n ®· tr¶ cho hä. VËy b¶n chÊt cña gi¸ trÞ thÆng d­ lµ do bãc lét søc lao ®éng c«ng nh©n 1ngµy l® 8h 0 4 8 4giê ®Çu ng­êi c«ng nh©n t¹o ra mét l­îng gi¸ trÞ b»ng tiÒn l­¬ng mµ nhµ t­ b¶n tr¶ cho hä, cßn 4 giê lµ lao ®éng kh«ng c«ng, t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ vµ bÞ nhµ t­ b¶n chiÕm ®o¹t. §Õn ®©y ta thÊy râ b¶n chÊt, nguån gèc, qu¸ tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ vµ c«ng thøc cña t­ b¶n b©y giê trë thµnh : T – H – SX…- H/ - T/ nh­ vËy gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt tøc lµ ngoµi l­u th«ng nh­ng ®ång thêi nã còng l¹i lµ do l­u th«ng sinh ra, nghÜa lµ nhµ t­ b¶n øng, t­ b¶n ra tr­íc ®Ó mua søc lao ®éng thuª c«ng nh©n ë trong l­u th«ng vµ sau ®ã tiÕn hµnh qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, bãc lét søc lao ®éng, lÊy phÇn gi¸ trÞ d«i ra vµ gi¸ trÞ thÆng d­. VËy : “ Gi¸ trÞ thÆng d­ lµ gi¸ trÞ míi d«i ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do c«ng nh©n t¹o ra vµ bÞ nhµ t­ b¶n chiÕm kh«ng ”. S¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ chØ lµ qóa tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ ®­îc kÐo dµi qu¸ c¸i thêi ®iÓm mµ ë ®ã gi¸ trÞ søc lao ®éng do nhµ t­ b¶n tr¶ vµ ®­îc hoµn l¹i b»ng vËt ngang gi¸ míi. Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d­ vµ t­ b¶n kh¶ biÕn cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ ®ã, tøc lµ tû sè theo ®ã t­ b¶n kh¶ biÕn t¨ng thªm gi¸ trÞ m/ = m . 100% v Khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ lµ tÝch sè gi÷a tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ vµ tæng t­ b¶n kh¶ biÕn ( v ) ®· ®­îc sö dông : M = m/ . v 2. Hai ph­¬ng ph¸p s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ : Môc ®Ých cña nhµ t­ b¶n lµ s¶n xuÊt ra nhiÒu gi43 Lµ trÞ thÆng d­, nªn hä h­íng t¨ng c­êng viÖc t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ b»ng c¸ch t¹o ra gi¸ trÞ thanùg d­ tuyÖt ®«Ý vµ t­¬ng ®èi. Ph­¬ng ph¸p bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ tuyÖt ®èi lµ sù bãc lét ®­îc tiÕn hµnh trªn c¬ së kÐo dµi tuyÖt ®èi thêi gian lao ®éng trong ngµy cña ng­êi c«ng nh©n tíi giíi h¹n cuèi cïng cña nã trong ®iÒu kiÖn thêi gian cÇn thiÕt ®Õn møc tiÒn l­¬ng vÉn kh«ng ®æi, ph­¬ng ph¸p bãc lét ®em l¹i hiÖu qu¶ cho nhµ t­ b¶n nh­ng gÆp sù kh¸ng cù cña c«ng nh©n. V× vËy, hä chuyÓn sang bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi lµ dùa trªn c¬ së tiÕn bé cña kho häc kü thuËt, ¸p dông vµo s¶n xuÊt, rót ng¾n thêi gian s¶n xuÊt nhê ®ã mµ t¨ng c­êng thêi gian s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­, nh­ vËy nã ®· h¹ thÊp ®­îc gi¸ trÞ søc lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n xuèng b»ng c¸ch n©ng cao n¨ng suÊt trong nh÷ng ngµy ®Çu tiªn dïng ®Ó nu«i sèng ng­êi c«ng nh©n. §©y lµ quy luËt kinh tÕ d­íi CNTB, nhµ t­ b¶n víi môc ®Ých chÝnh tèi cao lµ gi¸ trÞ thÆng d­, nã lµ ®éng lùc ®Ó giai cÊp t­ s¶n sö dông mäi ph­¬ng tiÖn nh»m ®¹t ®­îc môc tiªu cña m×nh. 3. B¶n chÊt cña lîi nhuËn : §Ó s¶n xuÊt bÊt kú ra vËt phÈm nµo con ng­êi còng ph¶i bá ra nh÷ng chi phÝ nhÊt ®Þnh ®èi víi ng­¬× trùc tiÕp lao ®éng s¶n xuÊt hä cho r»n gi¸ trÞ cña s¶n phÈm bao gåm c¶ gi¸ trÞ cña lao ®éng sèng cña c«ng nh©n vµ lao ®éng qu¸ khø kÕt tinh trong t­ liÖu s¶n xuÊt, ®ã lµ chi phÝ thùc tÕ ®Ó s¶n xuÊt ra s¶n phÈm vµ gi¸ trÞ thùc tÕ cña nã. Nh­ng ®èi víi nhµ t­ b¶nt v× kh«ng trùc tiÕp tham gia s¶n xuÊt nªn hä cho r»ng ®ã lµ nh÷ng chi phÝ vÒ vèn vÒ t­ b¶n, cã nghÜa lµ nh­ t­ b¶n chØ cÇn øng ra mét sè vèn nhÊt ®Þnh rå chia nã thµnh 2 phÇn, 1 phÇn thuª c«ng nh©n ( v ), phÇn cßn l¹i mua t­ liÖu s¶n xuÊt ( c), nh÷ng chi phÝ ®ã lµ chi phÝ s¶n xuÊt TBCN : K = C + v ; tr­íc nÕu ch­a xuÊt hiÖn ph¹m trï chi phÝ s¶n xuÊt TBCN th× c¬ cÊu gi¸ trÞ cña s¶n phÈm lµ c + v + m ; m lµ gi¸ trÞ thÆng d­ do c«ng nh©n lµm ra, nã ®­îc sinh ra tõ v, nh­ng khi xuÊt hiÖn K th× c¬ cÊu gi¸ trÞ thÆng d­ vµ thùc chÊt bãc lét cña CNTB ®· bÞ che ®Ëy, nhµ t­ b¶n kh¼ng ®Þnh r»ng gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc ®Î ra tõ toµn bé vèn øng tr­íc vµ kh¼ng ®Þnh d­íi chÕ ®é TBCN kh«ng cã bãc lét lao ®éng “ KÎ cã cña, ng­êi cã c«ng, m¸y mãc sinh lêi ”. Khi gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc xem lµ do t­ b¶n øng tr­íc sinh ra th× nã mang mét h×nh thøc biÕn t­íng míi M¸c gäi ®ã lµ lîi nhuËn ( p ), nªn c¬ cÊu gi¸ trÞ cña s¶n phÈm lµ K + p. Gi÷a gi¸ trÞ thÆng d­ vµ lîi nhuËn cã ®iÓm gièng nhau lµ chóng ®Òu ®­îc sinh ra tõ lao ®éng lµm thuª cña c«ng nh©n, nh­ng gi¸ trÞ thÆng d­ nªu ra ®­îc nguån gèc bãc lét cña CNTB lµ lao ®éng kh«ng c«ng cña ng­êi c«ng nh©n lµm thªm, cßn lîi nhuËn ( p ) l¹i kh«ng nãi lªn ®iÒu ®ã. Lîi nhuËn lµ ®éng lùc thóc ®Èy c¸c nhµ t­ b¶n tham gia vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh, nh­ng hä quan t©m h¬n c¶ lµ ®Õn tû suÊt lîi nhuËn Tû suÊt lîi nhuËn lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d­ nhµ t­ b¶n bãc lét ®­îc so víi sè t­ b¶n øng tr­íc mµ nhµ t­ b¶n bá ra. Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ m/ nãi lªn tr×nh ®é bãc lét cña nhµ t­ b¶n, cßn tû suÊt lîi nhuËn th× m¸ch b¶o cho nhµ t­ b¶n nªn ®Çu t­ vµo ®©u th× cã lîi nhÊt. V× trong x· héi cã nhiÒu nhµ t­ b¶n kh¸c nhau nªn cã sù c¹nh tranh gi÷a hä trong viÖc ®©ï t­ s¶n xuÊt sao cho lîi nhuËn lµ cao nhÊt. Tõ ®ã h×nh thµnh ra tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n nã “ lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a tæng gi¸ trÞ thÆng d­ trong x· héi t­ b¶n vµ tæng t­ b¶n x· héi ®Çu t­ vµo tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc, c¸c ngµnh cña nÒn s¶n xuÊt TBCN ”. 4. C¸c h×nh thøc biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ thÆng d­ : T­ b¶n th­¬ng nghiÖp lµ mét bé phËn cña t­ b¶n c«ng nghiÖp t¸c rêi lµm chøc n¨ng thùc hiÖn chuyÓnn c¸c hµng ho¸ vµ dÞch vô do t­ b¶n c«ng nghiÖp s¶n xuÊt ra c«ng thøc ho¹t ®éng trªn lµ : T – H – T’. Nh­ vËy lîi nhuËn cña nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp ®­îc t¹o ra tõ ®©u ? mµ theo M¸c trong l­u th«ng gi¸ trÞ kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ ; mµ mäi nhµ t­ b¶n ho¹t ®éng còng chØ v× môc ®Ých lîi nhuËn, vËy hä t×m tiÒn ë ®©u ? M¸c nghiªn cøu vµ chØ ra lîi nhuËn ®ã lµ do nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp nh­êng mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ m cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp v× ®· ®em hµng ho¸ ®i b¸n cho nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp, qu¸ tr×nh nµy ®em l¹i Ých lîi cho c¶ hai bªn; kho¶n lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp ®ã b»ng møc chªnh lÖch gi÷a gÝa b¸n bu«n mµ nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp b¸n cho t­ b¶n th­¬ng nghiÖp so víi møc gi¸ b¸n lÎ mµ hä ®em ®i b¸n l¹i ( gi¸ b¸n bu«n + lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp = gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ). VËy lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp còng lµ mét phÇn cña gi¸ trÞ thÆng d­ bãc lét tõ c«ng nh©n mµ t­ b¶n c«ng nghiÖp nh­êng cho t­ b¶n cho vay vµ sù h×nh thµnh lîi tøc cho vay : T­ b¶n cho vay lµ t­ b¶n tiÒn tÖ mµ ng­êi chñ cña nã nh­êng quyÒn sö dông vèn tiÒn tÖ cña m×nh cho mét nhµ t­ b¶n kh¸c trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh nh»m môc ®Ých thu tiÒn lêi d­íi h×nh thøc l¬Þ tøc. Sù h×nh thµnh lîi tøc cho vay : Mét sè nhµ t­ b¶n cã mét kho¶n tiÒn nhµn dçi t¹m thêi nh­ tiÒn khÊu hao tµi s¶n cè ®Þnh, tiÒn më réng quy m« s¶n xuÊt nh­ng ch­a ®ñ…Trong khi ®ã l¹i cã mét sè nhµ t­ b¶n kh¸c ®ang cÇn vèn ®Ó s¶n xuÊt v× vËy xuÊt hiÖn quan hÖ vay m­în. Nhµ t­ b¶n ®i vay sau khi vay ®­îc vèn th× tiÕn hµnh s¶n xuÊt bãc lét søc lao ®éng lµm thuª ®Ó thu ®­îc gi¸ trÞ thÆng d­. Nh­ng do c¬ chÕ c¹nh tranh d­íi chñ nghÜa t­ b¶n lµ quy luËt tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n nÒn nhµ t­ b¶n ®i vay chØ thu ®­îc lîi nhuËn b×nh qu©n mµ th«i. Nhê vèn ®i vay mµ hä thu ®­îc lîi nhuËn b×nh qu©n nªn hä ph¶i tr¶ cho nhµ t­ b¶n cã vèn cho vay mét phÇn cña lîi nhuËn b×nh qu©n ®ã, phÇn nµy ®­îc gäi lµ lîi tøc cho vay. VËy lîi tøc cho vay lµ mét phÇn cña lîi nhuËn b×nh qu©n mµ nhµ t­ b¶n ®i vay tr¶ cho nhµ t­ b¶n cho vay, v× nhµ t­ b¶n cho vay ®· nh­êng quyÒn sö dông vèn cña m×nh trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh cho nhµ t­ b¶n kh¸c. T­ b¶n ng©n hµng vµ lîi nhuËn ng©n hµng : T­ b¶n ng©n hµng còng gièng nh­ t­ b¶n c«ng nghiÖp, th­¬ng nghiÖp øng tiÒn ra ®Ó x©y dùng nhµ cöa, c¬ së h¹ tÇng ®Ó kinh doanh tiÒn tÖ. Nã cã chøc n¨ng giao dÞch kinh doanh tiÒn tÖ, nghÜa lµ nhËn bÊt cø tiÒn göi cña mäi ®èi t¸c trong nÒn kinh tÕ víi ®iÒu kiÖn sau mét thêi gian nhÊt ®Þnh ph¶i hoµn tr¶ l¹i vèn vµ kÌm theo l¬Þ tøc tiÒn göi cho ng­êi cã vèn, sau ®ã hä l¹i ®em tiÒn ®ã cho c¸c ®èi t¸c kh¸c trong nÒn kinh tÕ ®ang cÇn vèn vay, víi ®iÒu kiÖn ph¶i ho¶n tr¶ l¹i vèn ®óng thêi h¹n vµ kÌm theo lîi tøc cho vay cho ng©n hµng. Th­êng th× lîi tøc cho vay bao giê còng lín h¬n lîi tøc tiÒn göi. Sù chªnh lÖch ®ã lµ phÇn tiÒn lêi mµ nhµ t­ b¶n ng©n hµng nhËn ®­îc, M¸c gäi ®ã lµ lîi nhuËn ng©n hµng. T­ b¶n ng©n hµng vµ t­ b¶n cho vay gièng nhau ë chç ®Òu kinh doanh trong lÜnh vùc tiÒn tÖ, nh­ng kh¸c nhau lµ vèn cña t­ b¶n ng©n hµng lµ vèn ho¹t ®éng gièng víi cña t­ b¶n c«ng nghiÖp, cßn vèn cña t­ b¶n cho vay lµ vèn nhµn dçi, vèn t¹m thêi. Nh­ng dï kho¶n tiÒn thu ®­îc do vèn ®em l¹i d­íi h×nh thøc lîi tøc cho vay vµ lîi nhuËn ng©n hµng ®Òu cã nguån gèc tõ gi¸ trÞ thÆng d­ mµ nhµ t­ b¶n ®i vay bãc lét søc lao ®éng cña c«ng nh©n, lÊy mét phÇn trong lîi nhuËn b×nh qu©n cña m×nh tr¶ cho nhµ t­ b¶n cho vay mµ th«i, cßn t­ b¶n ng©n hµng nã còng thu ®­îc mét lîi nhuËn b×nh qu©n v× nã lµ t­ b¶n ho¹t ®éng , t­ b¶n chøc n¨ng. T­ b¶n kinh doanh ruéng ®Êt vµ ®Þa t« t­ b¶n chñ nghÜa : Trong x· héi mét sè nhµ t­ b¶n cã vèn kh«ng tham gia vµo kinh doanh trong c«ng nghiÖp, th­¬ng nghiÖp, ng©n hµng… mµ hä bá vèn ra thuª ruéng ®Êt cña ®Þa chñ vµ thuª c«ng nh©n sau ®ã tiÕn hµnh s¶n xuÊt kinh doanh trong n«ng nghiÖp bãc lét søc lao ®éng c«ng nh©n ®Ó thu gi¸ trÞ thÆng d­. Nh­ vËy nhµ t­ b¶n ph¶i tr¶ cho ®Þa chñ mét kho¶n tiÒn trong phÇn thu nhËp cña m×nh d­íi h×nh thøc ®Þa t«, v× ®· thuª ruéng ®Êt. M¸c ®Þnh nghÜa “ §Þa t« TBCN lµ mét phÇn cña gi¸ trÞ thÆng d­ d«i ra ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n cña t­ b¶n kinh doanh ruéng ®Êt vµ ph¶i tr¶ cho ®Þa chñ d­íi h×nh thøc ®Þa t« ”. §Þa t« t­ b¶n chñ nghÜa lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ bªn ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n P mµ nhµ t­ b¶n n«ng nghiÖp tr¶ cho ®Þa chñ, nã kh¸c víi ®Þa t« phong kiÕn lµ toµn bé s¶n phÈm thÆng d­ cã khÝ cßn lÊn sang s¶n phÈm cÇn thiªts, nã ph¶n ¸nh quan hÖ gi÷a ®Þa chñ vµ n«ng d©n – T­ b¶n kinh doanh ruéng ®Êt – C«ng nh©n n«ng nghiÖp. M¸c ph©n ®Þa t« TBCN thµnh hai lo¹i ®Þa t« : §Þa t« chªnh lÖch vµ ®Þa t« tuyÖt ®èi. Trong ®Þa t« chªnh lÖch cã ®Þa t« chªnh lÖch 1 vµ ®Þa t« chªnh lÖch 2; ®Þa t« chªnh lÖch 1 lµ lo¹i ®Þa t« thu ®­îc trªn nh÷ng ruéng ®Êt cã ®é mµu mì tù nhiªn thuËn lîi ( trung b×nh vµ tèt ) vã vÞ trÞ gÇn víi n¬i tiªu thô hay gÇn ®­êng giao th«ng, v× vËy khi b¸n hµng cïng mét gi¸ th× chi phÝ sÏ Ýt h¬n nªn sÏ thu ®­îc lîi nhuËn siªu ng¹ch. §Þa t« chªnh lÖch 2 lµ ®Þa t« thu ®­îc nhê ®Çu t­ th©m canh mµ cã, tøc lµ t¨ng ®Çu t­ t­ b¶n vµo mét ®¬n vÞ ruéng ®Êt ®Ó t¨ng ®é mµu mì n©ng cao n¨ng suÊt. §Þa t« tuyÖt ®èi lµ ®Þa t« thu ®­îc do tÝnh chÊt ®éc quyÒn thu ®­îc d­íi Chñ nghÜa t­ b¶n. Tãm l¹i, M¸c ®· nghiªn cøu vµ chØ ra nguån gèc cña lîi nhuËn, gi¸ trÞ thÆng d­ lµ ®­îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ( giai ®o¹n II ) trong toµn bé qu¸ tr×nh vËn ®éng tuÇn hoµn cña t­ b¶n : T – H : ( Søc lao ®éng vµ t­ liÖu s¶n xuÊt ) - ..SX… - H’ – T’ Giai ®o¹n I G§ II G§ III Gi¸ trÞ thÆng ®­îc t¹o ra ë ngoµi l­u th«ng nh­ng nã còng võa diÔn ra trong l­u th«ng, ë ngoµi l­u th«ng lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, sö dông søc lao ®éng t¹o ra s¶n phÈm lµ bãc lét lao ®éng cña c«ng nh©n ®Ó lÊy phÇn gi¸ trÞ d«i ra lµ gi¸ trÞ thÆng d­, mµ nhµ t­ b¶n coi ®ã lµ do t­ b¶n øng tr­íc ®Î ra víi tªn lµ lîi nhuËn P, nh­ng thùc chÊt ®ã lµ do lao ®éng cña c«ng nh©n lµm ra vµ bÞ nhµ t­ b¶n chiÕm ®o¹t; cßn ë trong l­u th«ng th× nhµ t­ b¶n t×m vµ mua søc lao ®éng, thuª c«ng nh©n lµm thuª, ®å