Luận văn Xuất khẩu gạo của Việt Nam vào thị trường châu Phi

xuÊt khÈu g¹o cña ViÖt Nam vµo thÞ tr­êng ch©u phi HÀ NỘI - 2009 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: THỊ TRƯỜNG GẠO CHÂU PHI VÀ HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU GẠO CỦA VIỆT NAM 6 1.1. Thị trường và thị trường gạo châu Phi 6 1.2. Hoạt động xuất khẩu 21 1.3. Kinh nghiệm của một số nước xuất khẩu gạo vào thị trường châu Phi 35 Chương 2: THỰC TRẠNG XUẤT KHẨU GẠO CỦA VIỆT NAM VÀO THỊ TRƯỜNG CHÂU PHI 40 2.1. Tình hình xuất khẩu hàng hoá của nước ta nói chung và sang thị trường châu Phi nói riêng 40 2.2. Thực trạng về xuất khẩu gạo của Việt Nam vào thị trường châu Phi 50 Chương 3: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM ĐẨY MẠNH XUẤT KHẨU GẠO CỦA VIỆT NAM VÀO THỊ TRƯỜNG CHÂU PHI 61 3.1. Phương hướng đẩy mạnh xuất khẩu gạo Việt Nam vào thị trường châu Phi 61 3.2. Một số giải pháp chủ yếu nhằm đẩy mạnh hoạt động xuất khẩu gạo của Việt Nam vào châu Phi 69 KẾT LUẬN 86 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 88 PHỤ LỤC 92 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN AGROINFOR : Trung tâm Thông tin Phát triển Nông nghiệp Nông thôn APEDA : Cơ quan phát triển xuất khẩu nông sản và thực phẩm Ấn Độ AU : Liên minh châu Phi AFTA : Khu vực mậu dịch tự do ASEAN ASEAN : Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á CARD : Liên minh phát triển gạo châu Phi CH : Cộng hòa COMESA : Thị trường chung Đông và Nam Phi eGoM : Nhóm các Bộ trưởng có quyền lực EU : Liên minh châu Âu FAO : Tổ chức Nông nghiệp và Lương thực Liên hợp quốc FDI : Đầu tư trực tiếp nước ngòai GDP : Tổng sản phẩm quốc nội GMOs : Biến đổi gen HACCP : Hệ thống phân tích mối nguy hiểm và các điểm kiểm soát tới hạn KH - CN : Khoa học, công nghệ MEP : Áp giá xuất khẩu tối thiểu NAM : Phong trào không liên kết NEPAD : Đối tác mới về sự phát triển của châu Phi NK : Nhập khẩu NN&PTNT : Nông nghiệp và phát triển Nông thôn OECD : Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế SADC : Cộng đồng phát triển Nam châu Phi SCL : Sông Cửu Long UEMOA : Liên minh kinh tế và tiền tệ Tây Phi UNCTAD : Diễn đàn Thương mại và Phát triển Liên hợp quốc USDA : Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ VCCI : Phòng thương mại và Công nghiệp Việt Nam WADAR : Trung tâm nghiên cứu lúa gạo châu Phi WB : Ngân hàng Thế giới WHO : Tổ chức Y tế thế giới WTO : Tổ chức thương mại Thế giới XK : Xuất khẩu XKHH : Xuất khẩu hàng hóa XHCN : Xã hội chủ nghĩa XNK : Xuất nhập khẩu DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ Trang Bảng 1.1: Nhập khẩu và tiêu dùng gạo của tiểu vùng Sa-ha-ra thuộc châu Phi từ năm 2001 đến 2008 19 Bảng 1.2: Mức tiêu thụ gạo ở châu Phi năm 2006 19 Bảng 1.3: Kim ngạch nhập khẩu gạo của châu Phi 2002-2006 20 Bảng 1.4: Sản lượng lúa/gạo của Việt Nam năm 2008 và dự báo năm 2009 25 Bảng 2.1: Kim ngạch xuất nhập khẩu Việt Nam - Châu Phi và tỷ trọng trọng tổng kim ngạch của cả nước 44 Bảng 2.2: Xuất khẩu sang 10 thị trường chủ yếu ở châu Phi, 2001 - 2007 45 Bảng 2.3: 10 thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam ở châu Phi năm 2007 46 Bảng 2.4: Kim ngạch 10 mặt hàng xuất khẩu lớn nhất sang châu Phi năm 2007 47 Bảng 2.5: Khối lượng và kim ngạch xuất khẩu gạo của Việt Nam sang một số nước châu Phi năm 2007 và 2008 52 Bảng 2.6: Xuất khẩu gạo của Việt Nam sang châu Phi tháng 3 và 3 tháng đầu năm 2009 53 Bảng 3.1: Tổng quan về Nam Phi năm 2007 67 Bảng 3.2: Tổng quan về Ai Cập năm 2007 68 Biểu đồ 2.1: Tỉ trọng gạo và một số mặt hàng xuất khẩu sang châu Phi năm 2008 48 Biểu đồ 2.2: Thị trường xuất khẩu gạo Việt Nam năm 2008 51 Biểu đồ 2.3: Kim ngạch và sản lượng gạo xuất khẩu sang châu Phi (1996 - 2006) 52 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Lúa/gạo được xác định là cây lương thực thứ hai sau lúa mì trên thế giới, với tỷ trọng khoảng 85% được sản xuất ở các nước châu Á. Toàn thế giới có khoảng 15 nước xuất khẩu gạo với mức từ 100.000 tấn/năm trở lên và trên 100 nước nhập khẩu gạo. Các nước có lượng gạo xuất khẩu lớn bao gồm: Thái Lan, Ấn Độ, Pakixtan, Trung Quốc, Mỹ, Việt Nam... chiếm khoảng hơn 70% lượng gạo xuất khẩu của thế giới (Việt Nam hiện là nước xuất khẩu gạo đứng thứ hai thế giới khoảng 4,5 triệu tấn/năm sau Thái Lan). Các nước nhập khẩu gạo lớn như Braxin, các nước thuộc khối EU, Inđônêxia, Philippin, Nam Phi, Ni-giê-ri-a... chiếm khoảng 40% lượng gạo nhập khẩu của thế giới. Cho đến nay, thị trường gạo xuất khẩu của Việt Nam đã mở rộng ra hơn 100 nước. Hiện tại, do nhu cầu về gạo lớn (rất nhiều nước đang thiếu lương thực) và giá gạo của chúng ta luôn thấp hơn giá gạo của Thái Lan (trung bình khoảng 360 - 430 USD/tấn so với 390 - 480 USD/tấn của Thái Lan) cho nên rất nhiều nước trên thế giới quan tâm đến gạo của Việt Nam, đặc biệt là các nước ở châu Phi. Ngoài một số nước đã là bạn hàng quen thuộc của Việt Nam như: Xê-nê-gan, cộng hòa Nam Phi, Ni-giê-ri-a, Công-gô, An-giê-ri... đầu năm 2009 đã có 7 nước châu Phi khác đăng ký mua gạo của Việt Nam. Châu Phi có diện tích khoảng 30.244.050 km2 (đứng thứ ba thế giới sau châu Á, châu Mỹ), dân số khoảng 970 triệu người (đứng thứ hai thế giới sau châu Á) sinh sống ở 54 quốc gia. Châu Phi được mọi người biết đến là châu lục nghèo khổ và thiếu lương thực trầm trọng. Có thể nói, châu Phi là thị trường nhập khẩu hàng hoá giàu tiềm năng, nhất là mặt hàng gạo xuất khẩu của Việt Nam. Khi còn Liên Xô và hệ thống xã hội chủ nghĩa, Việt Nam đã có những mối quan hệ thân thiện với nhiều nước thuộc châu Phi: An-giê-ri, Ăng-gô-la, Ai Cập, Li-bi, Ma-rốc... Ngày nay, trong xu thế toàn cầu hoá và hội nhập kinh tế quốc tế, nhất là từ khi Việt Nam trở thành thành viên thứ 150 của Tổ chức thương mại thế giới (WTO) năm 2007 và mối quan hệ bang giao giữa Việt Nam với các nước châu Phi được tăng cường và rộng mở đã tạo ra những cơ hội thuận lợi để mở rộng quan hệ kinh tế, thương mại giữa Việt Nam và các nước châu Phi, đặc biệt là mở rộng thị trường hàng hoá nói chung và mặt hàng gạo của Việt Nam nói riêng tại châu Phi. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng đã nhấn mạnh: "Củng cố và mở rộng thị trường xuất khẩu, tạo thị trường ổn định cho các mặt hàng có khả năng cạnh tranh, tăng thêm thị phần ở các thị trường lớn và khai mở các thị trường còn nhiều tiềm năng" [4, tr.703]. Từ đó, việc nghiên cứu đẩy mạnh xuất khẩu hàng hoá nói chung, đặc biệt là gạo của Việt Nam vào thị trường châu Phi trong giai đoạn hiện nay đang được nhiều người quan tâm, đây cũng là lý do để tác giả chọn đề tài: "Xuất khẩu gạo của Việt Nam vào thị trường châu Phi" làm luận văn thạc sĩ. 2. Tình hình nghiên cứu Liên quan đến đề tài đã có một số công trình khoa học, các bài báo… đề cập đến. + Về tình hình xuất khẩu hàng hoá nói chung và xuất khẩu gạo nói riêng, đã có nhiều công trình nghiên cứu và những bài viết đề cập đến, tiêu biểu như: - PTS Nguyễn Đình Long, PTS Nguyễn Tiến Mạnh, Nguyễn Võ Định (1999), Phát huy lợi thế nâng cao khả năng cạnh tranh của nông sản xuất khẩu Việt Nam, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội. - Nguyễn Tiến Thỏa (2006), Sức cạnh tranh của gạo Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế, Luận văn thạc sĩ, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội. - Đẩy mạnh xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam sang thị trường Trung Quốc (2007), Luận văn thạc sĩ của Nguyễn Thị Minh Tân, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội. - Trịnh Ái Hoa (2006), Chính sách xuất khẩu nông sản của Việt Nam - thực trạng và giải pháp, Luận án tiến sĩ, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội. Các công trình này đã đề cập đến lợi thế cạnh tranh của hàng hoá nông sản xuất khẩu của Việt Nam, trong đó có mặt hàng gạo của Việt Nam. Các công trình đó cũng nêu ra những chính sách xuất khẩu và các giải pháp định hướng đẩy mạnh xuất khẩu hàng hoá của nước ta sang thị trường các nước trên thế giới. + Về quan hệ kinh tế, thương mại giữa Việt Nam và châu Phi, về thị trường hàng hóa nói chung, thị trường nông sản phẩm trong đó có gạo nói riêng… đã có một số công trình khoa học, luận văn, luận án tiến sĩ nghiên cứu. Đó là: - Đặng Phong Vũ (2000), Thị trường tiêu thụ nông phẩm của đồng bằng sông Cửu Long hiện nay - đặc điểm và phương hướng phát triển, Luận án tiến sĩ, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội. - Nguyễn Mạnh Tuân (2005), Vai trò nhà nước đối với sự phát triển nông nghiệp hàng hoá ở Việt Nam, Luận án tiến sĩ, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội. - Quan hệ thương mại Việt Nam - châu Phi: Thực trạng và định hướng xuất khẩu, Kỷ yếu Hội thảo khoa học, Trường Đại học kinh tế quốc dân, 3/2006. - Một số quan điểm và giải pháp thúc đẩy quan hệ thương mại Việt Nam - châu Phi, Tạp chí Nghiên cứu châu Phi và Trung Đông, số 10/2006. - Một số chính sách và giải pháp phát triển quan hệ thương mại Việt Nam - châu Phi, Tạp chí Khoa học Thương mại, số 14/2006. - Lê Quang Tuấn (2007), Hợp tác kinh tế của Việt Nam với các nước châu Phi, Luận văn thạc sĩ kinh tế, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội. - Đinh Thị Thơm (2007), Thị trường một số nước châu Phi - cơ hội đối với Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. Các công trình nghiên cứu trên đã tiếp cận và nghiên cứu ở các góc độ và phạm vi khác nhau về mối quan hệ kinh tế - thương mại giữa Việt Nam và châu Phi, quan hệ thị trường nói chung và một số nét về thị trường châu Phi… Như vậy còn ít công trình khoa học nghiên cứu một cách toàn diện, có hệ thống về hoạt động xuất khẩu gạo của Việt Nam sang thị trường châu Phi dưới góc độ kinh tế chính trị. Vị thế việc nghiên cứu đề tài xuất khẩu gạo của Việt Nam vào thị trường châu Phi vẫn là cần thiết và có ý nghĩa lý luận thực tiễn quan trọng. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn 3.1. Mục đích của luận văn Phân tích những vấn đề lý luận và thực tiễn của hoạt động xuất khẩu gạo của Việt Nam vào thị trường châu Phi, từ đó nêu ra một số phương hướng và giải pháp chủ yếu nhằm đẩy mạnh hơn nữa hoạt động xuất khẩu gạo của nước ta vào thị trường này. 3.2. Nhiệm vụ của luận văn Để thực hiện được mục đích trên, luận văn có nhiệm vụ: - Làm rõ đặc điểm của thị trường nói chung và thị trường gạo ở châu Phi nói riêng. - Phân tích, đánh giá thực trạng của hoạt động xuất khẩu gạo của Việt Nam vào thị trường châu Phi từ năm 2000-2008. - Đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm mở rộng và đẩy mạnh hoạt động xuất khẩu gạo của Việt Nam vào châu Phi. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về hoạt động xuất khẩu gạo của Việt Nam vào châu Phi. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Hoạt động xuất khẩu gạo của Việt Nam vào thị trường châu Phi trong mối liên hệ với quan hệ kinh tế - thương mại giữa Việt Nam và châu Phi thời kỳ 2000-2008. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Cơ sở phương pháp luận của luận văn là chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, quán triệt và vận dụng những quan điểm, đường lối phát triển kinh tế của Đảng và Nhà nước ta… Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu của khoa học kinh tế chính trị, trong đó chú trọng phương pháp phân tích - tổng hợp, diễn dịch - quy nạp, khái quát vấn đề, đồng thời luận văn cũng sử dụng các tri thức của các môn khoa học kinh tế liên quan, kế thừa và sử dụng có chọn lọc những kết quả của một số công trình khoa học liên quan đến đề tài luận văn. 6. Đóng góp mới của luận văn Tác giả luận văn hy vọng rằng với kết quả nghiên cứu đề tài luận văn đóng góp vào việc làm rõ thêm về hoạt động xuất khẩu gạo và tình hình xuất khẩu gạo của Việt Nam sang châu Phi và đề xuất kiến nghị một số giải pháp chủ yếu nhằm mở rộng, đẩy mạnh hoạt động xuất khẩu gạo của Việt Nam vào châu Phi trong thời gian tới. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn gồm 3 chương, 7 tiết. Chương 1 THỊ TRƯỜNG GẠO CHÂU PHI VÀ HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU GẠO CỦA VIỆT NAM 1.1. THỊ TRƯỜNG VÀ THỊ TRƯỜNG GẠO CHÂU PHI 1.1.1. Quan niệm về thị trường nói chung Kinh tế hàng hoá ra đời và phát triển thì thị trường cũng hình thành và phát triển theo. Thị trường thường được hiểu theo hai nghĩa: Theo nghĩa hẹp thị trường là nơi diễn ra sự trao đổi, mua bán hàng hóa, ví dụ: Thị trường Việt Nam, thị trường châu Phi, thị trường EU… Thị trường là mặt hàng được mua bán, ví như thị trường cà phê, thị trường gạo, thị trường sắt thép… và thị trường được hiểu là sự kết hợp cả hai ý trên, chẳng hạn: Thị trường len ở Pari, thị trường dầu mỏ ở Trung Đông… Trong kinh tế học và kinh doanh, thị trường được hiểu là nơi người mua và người bán (hay người có nhu cầu và người cung cấp) tiếp xúc trực tiếp hoặc gián tiếp với nhau để trao đổi, mua bán hàng hóa và dịch vụ. Theo nghĩa rộng, khái quát: Thị trường là lĩnh vực trao đổi hàng hoá, do đó ở đâu và khi nào có phân công lao động xã hội, có sản xuất hàng hoá thì ở đó và khi ấy có thị trường. Thị trường là lĩnh vực lưu thông hàng hoá nên nó là một mắt khâu của chu trình tái sản xuất xã hội: Sản xuất - phân phối - trao đổi - tiêu dùng. Thị trường rõ ràng là cầu nối giữa sản xuất với tiêu dùng, do đó, là nơi diễn ra quan hệ trao đổi, mua bán giữa người sản xuất với người tiêu dùng, giữa người mua và người bán. Trình độ phát triển của phân công lao động, của lực lượng sản xuất, cơ cấu sản xuất và quy mô nền kinh tế là cơ sở để mở rộng phạm vi thị trường và tăng cường độ trao đổi trên thị trường. Khái quát lại, thị trường là tổng hoà các mối quan hệ mua bán trong xã hội. Nó được hình thành và phát triển trong những điều kiện lịch sử, kinh tế, xã hội nhất định. Những yếu tố cấu thành thị trường: Đó là: Cung - Cầu; hàng hóa; giá cả; thông tin; con người: người mua và người bán, người sản xuất và người tiêu dùng. Cầu là khối lượng hàng hoá, dịch vụ mà người tiêu dùng cần mua trong một thời kỳ tương ứng với giá cả và thu nhập xác định. Cung là khối lượng hàng hoá, dịch vụ, hiện có trên thị trường hay có thể đưa ra thị trường trong một thời kì nhất định, tương ứng với mức giá cả, khả năng sản xuất và chi phí sản xuất xác định. Quan hệ cung cầu là mối quan hệ tác động lẫn nhau giữa người bán với người mua hay giữa những người sản xuất với những người tiêu dùng diễn ra trên thị trường để xác định giá cả và số lượng hàng hoá dịch vụ. Mối quan hệ cung cầu thường xuyên diễn ra trên thị trường và tồn tại hoạt động một cách khách quan độc lập với ý chí của con người. Quan hệ cung - cầu biến động sẽ tác động đến quy mô sản xuất, giá cả trên thị trường và lợi nhuận doanh nghiệp. Trong nền kinh tế thị trường, mọi hoạt động sản xuất và trao đổi hàng hóa giữa người sản xuất và người tiêu dùng được vận hành bởi quy luật giá trị trong mối liên hệ với quan hệ cung - cầu và cạnh tranh. Chức năng của thị trường: - Thừa nhận công dụng xã hội của hàng hoá (giá trị sử dụng xã hội) và lao động đã chi phí để sản xuất ra nó, thông qua việc hàng hoá đó có bán được hay không, bán với giá thế nào. - Cung cấp thông tin cho người sản xuất và người tiêu dùng thông qua những biến động của nhu cầu xã hội về số lượng, chất lượng, chủng loại, cơ cấu của các loại hàng hoá, giá cả, tình hình cung cầu về các loại hàng hoá. 1.1.2. Thị trường gạo châu Phi 1.1.2.1. Tổng quan về châu Phi Thứ nhất, về lịch sử:             Châu Phi là lục địa có lịch sử lâu đời và các vùng cao nguyên miền Nam châu Phi được coi là nơi sinh sống đầu tiên của loài người trên trái đất cách đây 2 - 5 triệu năm.             Thế kỷ 16 - 17, người châu Âu bắt đầu công cuộc khai phá châu Phi. Năm 1482, người Bồ Đào Nha đã thiết lập trạm thương mại đầu tiên dọc theo bờ biển Ghi-nê (ở Elmina thuộc lãnh thổ Gha-na ngày nay) với các hàng hóa được trao đổi chính là vàng bạc, ngà voi và hồ tiêu.             Trong các thế kỷ 18 - 19, nhận thấy nguồn tài nguyên giàu có của lục địa này, các nước châu Âu bắt đầu đẩy mạnh các cuộc khai phá châu Phi, đến cuối thế kỷ 19, hầu như toàn bộ châu Phi đã bị làn sóng thực dân châu Âu đô hộ, trong đó hai thực dân lớn nhất là Pháp và Anh.           Pháp đô hộ chủ yếu ở phía Tây và Tây Bắc lục địa, chinh phục các nước: Ca-mơ-run, An-giê-ri, Ma-rốc và Tuy-ni-di…           Anh chủ yếu đô hộ khu vực Đông và Nam châu Phi, bao gồm các nước như Xu-đăng, Xô-ma-li, U-gan-đa, Kê-ni-a… và một số nước ở Tây Phi như Zăm-bi-a, Siêra-Lêon, Ni-giê-ri-a…           Tuy xuất hiện ở châu Phi sớm nhất nhưng người Bồ Đào Nha chỉ đô hộ một phần nhỏ ở châu Phi là các nước Ghi-nê, Ăng-gô-la, Mô-zăm-bích và một số đảo ở bờ biển Tây Phi; Bỉ chiếm giữ Công-gô, Ru-an-đa và Bu-run-đi; Tây Ban Nha chiếm một phần Ghi-nê, một phần sa mạc Sa-ha-ra, lập chế độ bảo hộ một phần lãnh thổ Ma-rốc. Ngoài ra, Đức, Italia cũng chiếm cho mình một số vùng đất ở khu vực Tây, Nam và Đông châu lục.           Chính các chính sách áp đặt phân chia biên giới lãnh thổ, áp bức bóc lột, chia để trị mà chủ nghĩa thực dân để lại là nguyên nhân sâu xa dẫn đến các tranh chấp, xung đột ở châu Phi mà hậu quả nặng nề của nó còn để lại cho đến ngày nay.           Thế kỷ XX là thời kỳ của quá trình đấu trành giành độc lập của các quốc gia Châu Phi. Một vài quốc gia đã bắt đầu độc lập từ đầu thế kỷ XX, tuy nhiên, chỉ đến khi chiến tranh Thế giới thứ II kết thúc, cùng với sự hình thành của khối các nước xã hội chủ nghĩa, sự suy yếu của chủ nghĩa thực dân cũ, sự phát triển mạnh mẽ của phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc trên toàn thế giới, thì các nước châu Phi mới thực sự bắt đầu quá trình giành lại độc lập từ tay các đế quốc thực dân châu Âu.             Nhờ quá trình đấu tranh giành độc lập, đến nay, tất cả 54 nước châu Phi đều là các quốc gia độc lập [23, tr.36]. Thứ hai, về địa lý, khí hậu và thời tiết Châu Phi được bao bọc đa phần bởi các đại dương lớn với độ dài của bờ biển là 26.000km. Ở phía Bắc, châu Phi tiếp giáp với Địa Trung Hải, phía Tây với Đại Tây Dương, phía Đông là Ấn Độ Dương và ở phía Đông Bắc, châu Phi tiệm cận với khu vực Trung Đông, tách với bán đảo Ả Rập bởi Hồng Hải.           Châu Phi là lục địa lớn thứ ba trên thế giới, sau châu Á và châu Mỹ, với diện tích trên 30 triệu km².    Do có vị trí khá đối xứng nhau về hai bán cầu Bắc và Nam, khí hậu của châu Phi có thể được chia làm 6 vùng chính. Trước tiên là khu vực trung tâm gần xích đạo và quốc đảo Ma-đa-gat-xca có khí hậu đặc trưng nhiệt đới nóng ẩm, với lượng mưa lớn và nhiệt độ cao quanh năm. Tiếp đó là hai vành đai nhiệt đới ở phía Bắc và Nam với khí hậu savan, nhiệt độ cao và lượng mưa phân bố chủ yếu vào mùa hè. Tiến về hai cực là vùng khí hậu thảo nguyên nửa sa mạc, với lượng mưa cũng tập trung về mùa hè nhưng hạn chế hơn. Giáp với hai khu vực này là vùng khí hậu sa mạc đặc trưng với sa mạc Sa-ha-ra ở phía Bắc và sa mạc Ka-la-ha-ri ở phía Nam. Tận cùng của hai vùng sa mạc này là vành đai khí hậu thảo nguyên bán sa mạc với lượng mưa tập trung về mùa đông. Cuối cùng ở hai cực Bắc và Nam của châu lục là những dải đất hẹp có khí hậu cận nhiệt đới kiểu Địa Trung Hải với thời tiết ôn hòa. Do có sự phân chia của điều kiện tự nhiên và các vùng khí hậu theo khu vực địa lý như vậy đã ảnh hưởng phần nào đến sự phân hóa về kinh tế của các nước trong mỗi khu vực, dẫn đến có nước có nhiều thuận lợi để phát triển các ngành nông nghiệp, thủy sản… nhưng đồng thời cũng tồn tại nhiều quốc gia không thể tự đảm bảo các nhu cầu thiết yếu của mình về lương thực, thực phẩm [23, tr.46]. Thứ ba, về kinh tế: Châu Phi là châu lục lớn thứ ba thế giới về diện tích và thứ hai thế giới về dân số (diện tích trên 30 triệu km2 và dân số là 970 triệu người). Trừ một số nước đang phát triển như Nam Phi, Ni-giê-ri-a, thì đại bộ phận châu Phi vẫn đang là khu vực lạc hậu và chậm phát triển nhất của thế giới. Để cải thiện tình hình này, với quyết tâm tiến hành cải cách của từng nước và nỗ lực chung của châu lục, ở mức độ khác nhau, nhiều nước châu Phi đã vượt qua được thời  kỳ suy thoái, trì trệ, tạo được sự ổn định để phát triển kinh tế. Cộng với sự hỗ trợ của cộng đồng quốc tế, nhiều nước châu Phi đã và đang đạt được những thành công bước đầu trong nỗ lực phát triển. + Về tốc độ tăng GDP Tốc độ tăng trưởng GDP thực tế hàng năm của châu Phi, bình quân của thời kỳ 1990-1999 là 2,3%, năm 2000 là 3,5%, 2001 là 4,9%, năm 2005 là 5,8%, năm 2006 là 6,1%, năm 2007 đạt 6,3%, năm 2005 đạt 5,9% và năm 2009 đạt 6,0% [24, tr.131].           Năm 2007, tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của toàn châu Phi đạt 1.283 tỷ USD, chiếm khoảng 2% GDP thế giới, trong khi dân số chiếm 14%. GDP bình quân đầu người đạt 1.318 USD/năm. Tuy nhiên, chỉ có 20 trong tổng số 54 quốc gia châu Phi có thu nhập bình quân đầu người trên 1.000 USD/năm.  Bốn nền kinh tế của châu Phi như: An-giê-ri, Nam Phi, Ai Cập, Ni-giê-ri-a chiếm tới 50% tổng GDP toàn châu lục và đóng góp lớn trong thành tích tăng trưởng chung của toàn châu Phi [24, tr.118].. Tăng trưởng kinh tế của châu Phi và các nước tiểu vùng sa mạc Sa-ha-ra, vùng cận Sa-ha-ra vẫn mạnh nhờ nhu cầu hàng hoá tăng… Những nhân tố đóng góp vào tăng trưởng kinh tế của châu Phi là: . Giá dầu và các loại tài nguyên khác như vàng, bạch kim, quặng sắt... tăng. . Xã hội ổn định, môi trường kinh doanh cải thiện, tình hình chính trị ở châu Phi đã ổn định hơn trong thời gian gần đây. . Trình độ quản lý kinh tế vĩ mô của châu Phi được nâng cao. Trong hai năm qua châu Phi được đánh giá là khu vực có tốc độ cải thiện môi trường kinh doanh và đầu tư nhanh nhất thế giới. Chính phủ nhiều nước châu Phi đã tích cực cải thiện hệ thống tài chính - ngân hàng, có khả năng kiểm soát được tình hình tài chính, tạo điều kiện kiểm soát lạm phát và thu hút vốn đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên, vào nửa cuối năm 2008 do giá dầu mỏ giảm khiến nguồn thu từ dầu mỏ giảm, nhiều nước xuất khẩu dầu phải đối mặt với tình trạng thâm hụt ngân sách, lạm phát. Ở châu Phi tỷ lệ lạm phát năm 2007 là 7,5%, năm 2008 là 6,75% [23, tr.57]. + Về hội nhập kinh tế quốc tế và quan hệ kinh tế đối ngoại. Các nước châu Phi ngày càng chịu ảnh hưởng của quá trình toàn cầu hoá và cuốn hút vào hệ thống tài chính - kinh tế toàn cầu. Tuy nhiên, do sự yếu kém của các nền kinh tế châu Phi, quá trình hội nhập của châu Phi diễn ra chậm chạp. Ngoại thương: các nước châu Phi đóng góp khoảng 3% tổng số thương mại thế giới [24, tr.120]. Ngoại thương đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế châu Phi, khoảng 1/4 tổng sản phẩm của châu lục được dùng để xuất khẩu. Dầu khí chiếm hơn 1/2 giá trị xuất khẩu, tiếp đến là ca cao, cà phê, bông, vàng, khí đốt tự nhiên, kim loại quý hiếm phục vụ công nghiệp và quốc phòng… Ngoại thương cũng có vai trò khuyến khích phát triển các phương tiện giao thông, mạng lưới thông tin, xây dựng đô thị, mở rộng trồng trọt nông sản hàng hóa. Về thu hút đầu tư nước ngoài, châu Phi vẫn là khu vực thu hút vốn đầu tư kém nhất trên thế giới. Theo Diễn đàn Thương mại và Phát triển Liên hợp quốc (UNCTAD), năm 2006 được coi là năm kỷ lục về thu hút vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) của châu Phi, thu hút được xấp xỉ 35,6 tỷ USD, tăng 20% so với năm 2005 và gấp đôi năm 2004, nâng mức dự trữ vốn FDI lên 29,5% GDP toàn châu lục. Con số này chiếm 2,75% trong tổng số 1.305 tỷ USD vốn FDI toàn cầu, trong đó tăng trưởng mạnh nhất là khu vực Bắc Phi và Đông Phi [23, tr.142]. + Về sự phát triển các ngành kinh tế. Nông nghiệp được coi là hoạt động kinh tế chính của châu Phi, chiếm 28,6% GDP nhưng phần nhiều với tập quán canh tác lạc hậu, sử dụng số lượng lao động lớn. Nguồn lợi chính đóng góp vào thu nhập quốc dân là ca cao, hạt điều, chà là, hạt vanilla, cà phê, cừu, bò… Khoảng 3/5 diện tích đất trồng trọt được sử dụng để sản xuất lương thực nhưng do thiên tại, dịch bệnh triền miên, cộng với hệ thống canh tác lạc hậu nên dân châu Phi thường xuyên trong tình trạng thiếu đói.             Công nghiệp có vai trò khá khiêm tốn trong nền kinh tế châu Phi, chiếm bình quân 25,4% GDP, vì trước đây, trồng trọt và khai khoáng là hai lĩnh vực được các đế quốc thực dân quan tâm khai thác để cung cấp nguyên liệu cho nền công nghiệp châu Âu. Từ đầu thế kỷ 20, ở châu Phi đã xuất hiện công nghiệp tiêu dùng cỡ nhỏ như công nghiệp thuốc lá, thuốc tẩy rửa, giầy dép, nước giải khát, dệt và linh kiện ô tô. Tuy nhiên, mặc dù có nguồn nguyên liệu rất phong phú nhưng châu Phi vẫn chưa phát triển được các ngành công nghiệp quan trọng do không đủ nguồn vốn cần thiết để xây dựng cơ sở hạ tầng, không có nguồn lao động lành nghề, lực lượng quản lý và kỹ thuật yếu kém, không đủ sức cạnh tranh với nền công nghiệp Mỹ và châu Âu.             Khai khoáng chiếm phần lớn giá trị xuất khẩu của châu Phi nhưng lại sử dụng rất ít lao động. Tài nguyên khoáng sản ở châu Phi phân bố không đều, lượng khoáng sản tập trung ở năm nước Nam Phi, Li-bi, Ni-giê-ri-a, An-giê-ri và Zăm-bi-a chiếm tới 4/5 lượng khoáng sản xuất khẩu của toàn châu lục (mangan, crôm, magiê, phốt pho, dầu lửa, vàng, bạc, kim cương, platin, uranium. Chính phủ các nước này và một số nước có nguồn khoáng sản dồi dào khác kiểm soát công nghiệp khai khoáng và sử dụng nguồn thu đó để tài trợ cho các dự án của chính phủ.             Lâm - ngư nghiệp: châu Phi chiếm 1/4 diện tích rừng thế giới và 15% trong số đó được khai thác để sản xuất gỗ. Lâm nghiệp có ý nghĩa đặc biệt quan trọng với một số quốc gia như Ca-mơ-run, Công-gô, Gha-na, Cốt-đi-voa, Ni-giê-ri-a, Cộng hòa Dân chủ Công-gô… Ngư nghiệp có vai trò to lớn trong việc cung cấp thực phẩm và nguồn thu nhập. Phần lớn hải sản được xuất khẩu dưới dạng cá ăn hoặc