Luận văn Vấn đề kiểm soát quyền lực nhà nước ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay

Mở đầu 1. Tính cấp thiết của đề tài "Nước ta là một nước dân chủ, bao nhiêu quyền lực đều là của dân, chính quyền từ xã đến Chính phủ đều là của dân, chính quyền từ xã đến Chính phủ Trung ương do dân cử ra, đoàn thể từ Trung ương đến địa phương do dân tổ chức ra. Nói tóm lại quyền hành và lực lượng đều ở nơi dân" [47, tr. 698]. Luận điểm trên thể hiện những vấn đề căn bản nhất đó là: Nhà nước do dân thiết lập và trao quyền lực, nghĩa là quyền lực nhân dân trở thành quyền lực nhà nước. Quyền lực đó thể hiện ý chí của nhân dân được bảo đảm thực hiện bằng sức mạnh của bộ máy nhà nước, trong đó có độc quyền bộ máy cưỡng chế, trấn áp và hệ thống quy phạm pháp luật. Được sự ủy quyền của toàn thể nhân dân, nhà nước trở thành một bộ máy có quyền lực rất lớn, độc lập với xã hội. Trong xã hội có giai cấp khi quyền lực nhà nước không được kiểm soát, nhà nước sẽ là cơ quan đứng trên xã hội, xa lạ với xã hội, trở thành một lực lượng ăn bám xã hội, trong nhiều thời kỳ nhà nước trở thành lực lượng cản trở sự phát triển của xã hội. ở nước ta hiện nay, ở nơi này, nơi khác đã xuất hiện nguy cơ Đảng và Nhà nước không còn là của dân, với những biểu hiện là một số cán bộ công chức nắm quyền lực được nhân dân ủy thác lại xa dân, xa cấp dưới, xa cơ sở, không chủ động phục vụ nhân dân vô điều kiện mà chỉ lo làm ăn phát tài, lo thăng quan tiến chức, đánh mất bản chất cách mạng chân chính của mình. Một số tài sản quốc gia và của nhân dân bị bọn tham nhũng những kẻ vô trách nhiệm phần lớn là nắm quyền lực chiếm đoạt và làm thất thoát. Có những vụ ăn cắp tài sản quốc gia hàng ngàn tỷ đồng, một số không ít nắm quyền lực nhà nước đã và đang tiếp tục làm giàu bất chính, gây hậu quả xấu cho xã hội, làm suy yếu mối quan hệ giữa Đảng, Nhà nước với nhân dân. Một trong những nguyên nhân gây nên tình trạng ấy là do quyền lực nhà nước mà biểu hiện cụ thể là một số kẻ có chức, có quyền đã lạm dụng quyền lực nhà nước để mưu cầu lợi ích riêng. Nói cách khác là quyền lực nhà nước không được kiểm soát đầy đủ. Bên cạnh đó, khi bước vào nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa (XHCN) thì tổ chức và hoạt động của bộ máy quyền lực nhà nước nói chung, các thể chế kiểm soát (kiểm tra, thanh tra, kiểm sát, tài phán, giám sát) quyền lực nhà nước nói riêng từ Trung ương đến cơ sở có nhiều điểm bất cập như sự chồng chéo, trùng lặp về chức năng, nhiệm vụ, thẩm quyền và trách nhiệm của tập thể và cá nhân chưa được chế định chặt chẽ. Xảy ra tình trạng tập trung quá mức ở Trung ương, vừa phân tán, cục bộ ở các cấp, các ngành. Như vậy, quyền lực nhà nước ở nước ta có biểu hiện là không được kiểm soát tốt cả từ trên xuống và từ dưới lên, từ bên trong các tổ chức nhà nước và từ bên ngoài xã hội. Do đó, vấn đề kiểm soát quyền lực nhà nước ở nước ta đã trở thành yêu cầu cấp bách, đòi hỏi phải được giải quyết cả về mặt lý luận và thực tiễn. Đồng thời đề ra các giải pháp tăng cường kiểm soát quyền lực nhà nước ở Việt Nam, góp phần vào việc chống tha hóa quyền lực, đẩy mạnh thực hành dân chủ trong xã hội, bảo đảm quyền và lợi ích chính đáng của nhân dân lao động, của nhà nước trong chế độ chính trị XHCN của chúng ta. Vì vậy tôi chọn: "Vấn đề kiểm soát quyền lực nhà nước ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay" làm đề tài nghiên cứu của luận văn thạc sĩ. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Có thể nói, vấn đề kiểm soát quyền lực trong chính trị học thế giới, mà đặc biệt là chính trị học phương Tây là vấn đề rõ ràng về lý thuyết và thực tế. Những nghiên cứu cụ thể chỉ nhằm tìm hiểu những phương thức kiểm soát cụ thể khác nhau. ở nước ta thì đây lại là vấn đề rất mới mẻ, còn chưa có nhận thức thống nhất. Vì vậy cho đến nay, các nghiên cứu chuyên sâu về kiểm soát quyền lực ở nước ta không nhiều. Phần lớn lại được "tổng kết" từ các hoạt động giám sát của Quốc hội, Hội đồng nhân dân (HĐND), các hoạt động thanh tra nhà nước, kiểm tra Đảng v.v... Đã có một số đề tài cử nhân chính trị, thạc sĩ khoa học đề cập đến từng lĩnh vực cụ thể của công tác kiểm tra, thanh tra, kiểm sát, giám sát đối với hoạt động của bộ máy nhà nước ta ở cả cấp Trung ương và tỉnh, thành. Một số công trình như "Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa" của Bộ Tư pháp, "Tăng cường hoạt động giám sát của Quốc hội nước ta hiện nay" của Khoa Nhà nước và Pháp luật (Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh) cũng đã đề cập đến vấn đề kiểm soát quyền lực. Các nghiên cứu này xuất phát từ cách tiếp cận và phương pháp luật học (khoa học pháp lý) đã phân tích từng hoạt động cụ thể của việc thực hiện các chức năng như giám sát của Quốc hội và HĐND, kiểm sát của Viện kiểm sát nhân dân (VKSND), thanh tra, kiểm tra của Chính phủ... Những công trình này đã đưa ra được các đánh giá khái quát, các giải pháp mang tính định hướng chung của việc kiểm soát quyền lực, nhưng chưa đi sâu luận chứng hệ thống kiểm soát quyền lực nhà nước ở nước ta. Đề tài mà tác giả chọn tập trung đi sâu vào hệ thống tổ chức và hoạt động kiểm soát quyền lực nhà nước ta hiện nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn 3.1. Mục đích Góp phần làm rõ một số vấn đề lý luận và thực tiễn về kiểm soát quyền lực nhà nước ở nước ta hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ - Hệ thống hóa một cách khái quát các quan điểm, lý thuyết, các khái niệm, phạm trù và thành tựu khoa học trong và ngoài nước về kiểm soát quyền lực nhà nước. Về mặt lý luận, làm rõ tính tất yếu khách quan, những yêu cầu thực tế và khả năng thực hiện việc kiểm soát quyền lực ở nước ta hiện nay. - Làm rõ thực trạng vấn đề kiểm soát quyền lực nhà nước ở Việt Nam hiện nay. - Đề xuất những phương hướng, giải pháp nhằm tăng cường kiểm soát quyền lực nhà nước ở nước ta hiện nay. 4. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu - Quá trình tổ chức, thực thi và kiểm soát quyền lực của các cơ quan nhà nước ở nước ta: bao gồm các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp, chính quyền địa phương. -Tổ chức và hoạt động của Đảng, các đoàn thể nhân dân trong quá trình thực hiện dân chủ và tham gia kiểm tra, giám sát quyền lực nhà nước. - Nhà nước vừa là người thực thi quyền lực, vừa là người kiểm soát và là đối tượng chịu sự kiểm soát. Luận văn sẽ nghiên cứu hoạt động của các cơ quan quyền lực nhà nước với tư cách chủ thể kiểm soát và cả đối tượng bị kiểm soát. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu - Vận dụng chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về nhà nước và thực thi quyền lực nhà nước, về công tác kiểm tra, kiểm soát. - Vận dụng lý luận về kiểm soát quyền lực của các nhà tư tưởng chính trị trên thế giới, đặc biệt là các tư tưởng thời đại khai sáng về tổ chức quyền lực nhà nước và kiểm soát quyền lực nhà nước. - Các quy định của Đảng, pháp luật của Nhà nước về tổ chức và hoạt động của các cơ quan có chức năng, nhiệm vụ kiểm soát quyền lực nhà nước. - Sử dụng các phương pháp nghiên cứu lịch sử, lôgic, phân tích, thống kê, tổng hợp, so sánh, tổng kết thực tiễn và một số phương pháp chuyên ngành và liên ngành khác. 6. Cái mới và ý nghĩa của luận văn Đưa ra kiến giải bước đầu về kiểm soát quyền lực nhà nước ở Việt Nam. từ cơ chế, hoàn thiện cơ chế; phương thức hoạt động, đến việc xác định khâu đột phá trong việc kiểm soát quyền lực nhà nước. ý nghĩa của luận văn: - Góp phần nâng cao nhận thức về tính tất yếu của việc kiểm soát quyền lực ở nhà nước ta hiện nay. - Bước đầu cung cấp những kiến giải có tính học thuật về kiểm soát quyền lực nhà nước. - Trên cơ sở mô tả thực trạng kiểm soát quyền lực nhà nước, luận văn đưa ra những dự báo và kiến nghị về nguy cơ quyền lực không được kiểm soát. Nhờ vậy mà luận văn có ý nghĩa tham khảo cho các nhà hoạt động chính trị xã hội trong thực tiễn đồng thời góp phần nâng cao văn hóa chính trị cho người đọc. Những giải pháp mà luận văn đưa ra có thể được áp dụng trong thực tiễn góp phần hạn chế tha hóa quyền lực trong bộ máy nhà nước, đẩy mạnh thực thi dân chủ trong xã hội chúng ta nhằm làm cho quyền lực nhà nước được thực hiện khoa học, hiệu lực, hiệu quả, bảo đảm quyền lực thực sự thuộc về nhân dân. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 2 chương, 4 tiết. Chương 1 Kiểm soát quyền lực nhà nước Một số vấn đề lý luận và thực tiễn 1.1. Kiểm soát quyền lực là yêu cầu tất yếu khách quan 1.1.1. Khái niệm quyền lực nhà nước - kiểm soát quyền lực nhà nước - Quyền lực Nhà nước: Nhà nước là sản phẩm của đấu tranh giai cấp, xuất hiện từ khi xã hội loài người bị phân chia thành những giai cấp đối kháng. Quyền lực nhà nước là biểu hiện tập trung của quyền lực chính trị và là trung tâm của quyền lực chính trị, được hình thành thông qua cuộc đấu tranh chính trị, nhằm giành quyền tổ chức nhà nước và thực hiện chức năng thống trị xã hội. Quyền lực nhà nước được thực hiện thông qua tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước, trong đó có việc tổ chức và việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Đồng thời còn được bảo đảm bằng các phương tiện độc quyền như luật pháp, và bộ máy cưỡng chế chuyên nghiệp quân đội, cảnh sát, nhà tù... ở đây cần thấy rằng, quyền lực nhà nước mang tính chính trị, nhưng không phải mọi quyền lực chính trị đều là quyền lực nhà nước. Quyền lực chính trị rộng hơn, đa dạng hơn về phương thức thực hiện cũng như hình thức thể hiện, có nhiều cấp độ hơn về cơ cấu của chủ thể quyền lực. Sự thay đổi vai trò vị trí của các giai cấp trong đời sống sản xuất xã hội sẽ dẫn tới việc chuyển chính quyền nhà nước từ tay giai cấp này sang tay giai cấp khác, dẫn tới thay đổi căn bản tính chất của quyền lực nhà nước, phương thức cầm quyền, các quan hệ chính trị, các thể chế chính trị và hệ thống chính trị. Các cơ quan nhà nước thực chất là các cơ quan thực thi quyền lực nhà nước, được các giai cấp và lực lượng xã hội (còn gọi là nhân dân) trao quyền cho mà thôi. Tuy nhiên, do những hình thức ủy quyền và kiểm soát quyền lực nhà nước khác nhau, nên nhiều lúc quan hệ giữa người có chủ quyền và người được ủy quyền bị tha hóa, xuyên tạc. Quyền lực nhà nước dưới chủ nghĩa xã hội (CNXH) có những điểm khác biệt so với quyền lực nhà nước trong các xã hội trước đó ở chỗ nhà nước XHCN là nhà nước chuyên chính của giai cấp công nhân. Nhưng lợi ích căn bản của giai cấp công nhân là thống nhất với lợi ích của đại đa số nhân dân lao động. Nên quyền lực nhà nước dưới CNXH đã có sự thống nhất giữa tính giai cấp và tính xã hội, giữa tính chính trị với tính công quyền. Trong các kiểu nhà nước khác, đặc biệt là nhà nước quân chủ chuyên chế, giữa chức năng giai cấp đối lập với chức năng xã hội, lợi ích của giai cấp thống trị đối lập với lợi ích quảng đại quần chúng. Trong nền dân chủ XHCN, chức năng giai cấp và chức năng xã hội tạo thành một thể thống nhất, trở thành điều kiện và tiền đề hoàn thiện cho nhau. ở Việt Nam, các bản hiến pháp đều nhất quán khẳng định quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. Tại Điều 1 Hiến pháp 1946 của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đã quy định rõ: "Tất cả quyền bính trong nước là của toàn thể nhân dân Việt Nam, không phân biệt nòi giống, gái trai, giàu nghèo giai cấp, tôn giáo". Tư tưởng nhất quán này đều được thể hiện qua Hiến pháp 1959, Hiến pháp 1980 và Hiến pháp 1992. Tại Điều 2 và Điều 6 Hiến pháp 1992 thì "Nhà nước xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước của nhân dân, do nhân dân vì nhân dân. Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân mà nền tảng là liên minh giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và tầng lớp trí thức", "nhân dân sử dụng quyền lực nhà nước thông qua Quốc hội và Hội đồng nhân dân là những cơ quan đại diện cho ý chí và nguyện vọng của nhân dân, do nhân dân bầu ra và chịu trách nhiệm trước nhân dân". Quyền lực nhà nước bao giờ cũng được thực hiện bởi các cơ quan trong bộ máy, với những con người cụ thể trong bộ máy ấy. Vì vậy, việc thực thi quyền lực cụ thể phụ thuộc vào phương thức tổ chức bộ máy nhà nước và con người trong bộ máy ấy. Nếu như người cầm quyền được trao quyền, không biết thực thi quyền lực cho đúng, hoặc sử dụng quyền lực vì mục đích vụ lợi thì sức mạnh của quyền lực nhà nước sẽ gây nguy hiểm cho xã hội. Vì thế muốn có một xã hội tốt đẹp, quyền tự do con người được đề cao, xã hội không phải gánh chịu những lộng hành sai phạm vô ý thức hoặc có ý thức của nhà nước thì phải có cơ chế kiểm soát việc thực hiện quyền lực nhà nước, kiểm soát hoạt động của công chức, viên chức nhà nước. Đây là một yêu cầu tất yếu trong tổ chức và hoạt động của một nhà nước dân chủ, kể cả trong nền dân chủ XHCN của chúng ta. - Khái niệm kiểm soát quyền lực nhà nước: là hoạt động có chủ đích của nhà nước và xã hội, với tổng thể những phương tiện tổ chức và pháp lý thông qua các hình thức hoạt động như giám sát, kiểm tra, thanh tra, kiểm sát, kiểm toán, tài phán nhằm hạn chế nguy cơ sai phạm cũng như những hành vi lộng quyền, chuyên quyền, độc đoán của cơ quan quyền lực nhà nước và của công chức nhà nước. Đảm bảo cho quyền lực nhà nước được thực hiện đúng mục đích, khoa học, hiệu lực và hiệu quả. 1.1.2. Cơ sở khoa học của việc kiểm soát quyền lực nhà nước - Mục đích của việc kiểm soát quyền lực nhà nước là đảm bảo cho quyền lực nhà nước không bị lạm dụng, ngăn chặn các hiện tượng, xu hướng, quan liêu, độc tài, chuyên quyền, độc đoán trong bộ máy nhà nước, không bị sử dụng trái với ý chí của nhân dân. Khi quyền lực càng tập trung, thì khả năng kiểm soát nó càng khó. Nếu không có sự kiểm soát tốt nó trở thành bức rào cản của tự do và dân chủ, kìm hãm sự tiến bộ xã hội. Xã hội càng phát triển, quyền lực của nhà nước càng lớn thì yêu cầu của kiểm soát quyền lực nhà nước tăng lên. Hiện nay trên thế giới đang tồn tại các hệ thống kiểm soát quyền lực khác nhau đó là: Hệ thống kiểm soát quyền lực của nhà nước với tư cách là một kết cấu phân cấp, phân quyền quyền lực công. Hệ thống kiểm soát quyền lực nhà nước của các tổ chức, thiết chế chính trị xã hội. Hệ thống kiểm soát quyền lực nhà nước của các cá nhân công dân thành viên xã hội. Mỗi hệ thống trên có nhiều bộ phận khác nhau với những phương thức thực hiện khác nhau. - Quyền lực nhà nước có thể được kiểm soát thông qua hai yếu tố: Quá trình tổ chức bộ máy nhà nước sao cho các bộ phận của nhà nước có khả năng kiểm soát lẫn nhau và hoạt động của các hệ thống kiểm soát quyền lực từ bên trong và bên ngoài bộ máy nhà nước. Tổ chức là cách thức tạo lập và xây dựng hệ thống quyền lực, các bộ phận cấu thành quyền lực, giới hạn chức năng của từng bộ phận, mối quan hệ qua lại giữa các bộ phận quyền lực, trình tự, thủ tục thực hiện quyền lực. Hệ thống kiểm soát quyền lực là hệ thống kiểm tra, thanh tra, giám sát việc thực hiện quyền lực. Các hình thức phản biện từ phía các chủ thể khác nhau của hệ thống chính trị, các biện pháp xử lý nhằm đảm bảo tính đúng đắn trong việc sử dụng quyền lực nhà nước. Xét một cách tổng quát yếu tố tổ chức có ý nghĩa quan trọng nhất, bởi vì đây là khởi điểm cho việc sử dụng cũng như kiểm soát quyền lực. Trong các xã hội bóc lột trước đây, nhà nước xuất hiện từ xã hội, trở thành lực lượng tách rời xã hội, đứng trên xã hội, do đó nó có nguy cơ thoát ly khỏi sự kiểm soát của của nhân dân. Mặc dù, quyền lực nhà nước bắt nguồn từ nhân dân. Như thế trong xã hội có giai cấp đối kháng, nhân dân có rất ít khả năng thực tế tham gia vào việc tổ chức quyền lực nhà nước, để từ đó kiểm soát được quyền lực. Việc kiểm soát quyền lực này thực tế phụ thuộc trước hết là vào cấu trúc quyền lực của nó. Một cấu trúc có thể cho phép tồn tại sự kiểm soát, sau đó là năng lực kiểm soát của các chủ thể khác. Chế độ tập quyền chuyên chế kéo dài suốt thời kỳ trung cổ thực sự là mảnh đất cho sự lộng hành, cản trở sự phát triển xã hội. Để xóa bỏ rào cản đi đến tự do, dân chủ đã buộc các nhà tư tưởng phải tìm ra các giải pháp cho sự tiến bộ xã hội, học thuyết phân quyền mà trường phái khai sáng đề xướng đến nay vẫn là những chỉ dẫn cho việc kiểm soát quyền lực ở các quốc gia mà nhà nước chưa thực sự là của dân, nhân dân chưa có đủ điều kiện để kiểm soát hữu hiệu quyền lực nhà nước. Kiểm soát quyền lực từ tổ chức bộ máy nhà nước theo nguyên tắc phân quyền có những ưu điểm sau đây: Thứ nhất: Sự phân ra rành mạnh về chức năng và nhân sự, cùng với cơ chế kìm chế, đối trọng vừa có tác dụng đề cao trách nhiệm cá nhân, tính độc lập sáng tạo của cá nhân trong thực thi quyền lực nhà nước vừa hạn chế khả năng lạm quyền và tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát giác sự lạm quyền. Thứ hai: ở mức độ nhất định cơ chế phân quyền đảm bảo tính độc lập của cơ quan xét xử. Thứ ba: Cơ chế kìm chế đối trọng là một trong những đảm bảo (ở mức độ nhất định) hiệu lực của hiến pháp. Xuất phát từ ưu điểm trên đây, các nước tư bản hiện đại đã áp dụng học thuyết phân chia quyền lực trong tổ chức bộ máy nhà nước của mình và coi đó là một trong những nguyên tắc quan trọng nhất, có ý nghĩa cơ sở để đảm bảo dân chủ, tự do, bình đẳng xã hội. Tuy nhiên cũng cần nói rằng, mặt trái của phân quyền là tranh giành, chia rẽ phân tán quyền lực nếu không được kiểm soát tốt. Vì vậy, phân quyền vừa có mục đích kiểm soát quyền lực vừa phải kiểm soát cả sự phân quyền và thực thi quyền lực trong cơ chế phân quyền. - Dưới chế độ XHCN, về nguyên tắc nhân dân có toàn quyền quyết định đối với quyền lực nhà nước, có toàn quyền kiểm soát quyền lực đó. Thế nhưng các nguyên tắc đó chỉ có thể trở thành hiện thực khi có một cơ chế tổ chức và thực hiện khả thi quyền lực nhà nước từ phía nhân dân. Nhân dân, với tư cách là người chủ của quyền lực, có quyền và cần thiết phải thực hiện sự kiểm soát như vậy nhằm đảm bảo quyền lực được thiết lập và thực hiện vì lợi ích của nhân dân và xã hội. ở đây sự kiểm soát quyền lực có sự khác biệt về chất so với sự kiểm soát quyền lực của nhân dân trong xã hội tư sản. Nhân dân kiểm soát quyền lực không chỉ nhằm đảm bảo quyền lực không bị lạm dụng, mà còn đảm bảo khả năng nhân dân thay đổi quyền lực đó cả về nội dung, hình thức, phương thức thực hiện nếu thấy cần thiết. Việc yêu cầu nhân dân kiểm soát một cách toàn diện và ngày càng đầy đủ hơn quyền lực nhà nước, đòi hỏi nhà nước XHCN phải đảm bảo tổ chức theo nguyên tắc tập trung dân chủ. Nguyên tắc này đảm bảo cho nhân dân thông qua những người đại diện của mình có thể kiểm soát toàn bộ quyền lực nhà nước. 1.1.3. Tư tưởng về kiểm soát quyền lực nhà nước trong lịch sử tư tưởng chính trị Việc kiểm soát quyền lực có thể được xem xét từ nhiều khía cạnh khác nhau, trong đó có ít nhất là hai xuất phát điểm cơ bản: từ lợi ích của những người nắm giữ quyền lực và từ lợi ích của những người chịu tác động quyền lực. Thực tiễn lịch sử cho thấy các chủ thể nắm quyền lực thường có xu hướng lạm quyền, sử dụng quyền lực được trao để mưu tính lợi ích khu biệt, cá nhân. Ngay từ thời cổ đại cho đến ngày nay việc nghiên cứu về kiểm soát quyền lực đã được đề cập đến ở các mức độ khác nhau trong lịch sử tư tưởng chính trị cả phương Đông và phương Tây. Nhằm đưa ra những kiến giải để kiểm soát quyền lực khi quyền lực được trao cho chủ thể nắm quyền. 1.1.3.1. Các nhà tư tưởng cổ đại - Phương Đông Tư tưởng về quyền lực chính trị và kiểm soát quyền lực cai trị đáng chú ý nhất trong trường phái pháp trị Trung Hoa cổ đại, được biểu hiện trong tác phẩm của Hàn Phi Tử, một "Tập đại thành" gói trọn kinh điển pháp gia. Trong xã hội phong kiến chuyên chế phương Đông, vua thâu tóm mọi quyền lực nhà nước cả quyền hành pháp, lập pháp và tư pháp, tức vận mệnh của đất nước đặt cược vào trong tay một con người. Việc kiểm soát quyền lực từ trên xuống của nhà vua là khá chặt chẽ, để chống lại sự phản kháng của dân chúng và sự mưu lợi ích riêng của đội ngũ quan lại, nhằm mục đích bảo vệ chế độ chính trị quân chủ chuyên chế, đem lợi ích cho vua và giai cấp thống trị. Thực hiện mục tiêu đó, các nhà pháp trị đặc biệt là Hàn Phi Tử đã không ngừng tìm tòi, khám phá kế thừa và phát triển những hạt nhân hợp lý trong tư tưởng pháp trị, để hình thành những quan điểm và nguyên tắc pháp lý tương đối hoàn chỉnh thông qua hệ thống pháp luật nhằm kiểm soát việc thực thi quyền lực của đội ngũ quan lại trong hệ thống chính quyền nhà nước chuyên chế. Học thuyết pháp trị của Hàn Phi Tử là một hệ thống quan điểm về pháp - thế - thuật, lấy pháp làm nội dung cai trị gồm những đặc trưng cơ bản: 1- Pháp là pháp luật thành văn của quốc gia, gồm những điều luật, luật lệ, quy định mang tính nguyên tắc được biên soạn rõ ràng minh bạch như khuôn mẫu, được chép trong đồ thư và bày ra ở nơi quan phủ, ban bố rộng rãi cho dân chúng biết việc gì làm được và việc gì không làm được. 2- Nội dung và các hình thức thưởng phạt. 3- Mục đích thức hiện pháp là: Để chữa cái loạn của dân chúng, trừ cái họa trong thiên hạ. Khiến cho kẻ mạnh không lấn át người yếu, kẻ đông không xúc phạm số ít, người già được thỏa lòng, người trẻ và cô độc được trưởng thành, biên giới không bị xâm lấn, vua và tôi thân yêu nhau, cha con giữ gìn cho nhau, lại không mắc phải cái lo bị giết chóc hay bị giặc bắt cầm tù, đó cũng là cái công hết sức lớn [55, tr. 130]. Như vậy, pháp luật được Hàn Phi xem là tiêu chuẩn để phân biệt đúng - sai, chính tà, là phương tiện của người cầm quyền dùng để điều khiển đất nước. Theo Hàn Phi chỉ có pháp luật mới làm cho nước trị: "Cái làm cho trị an là pháp luật, cái gây ra loạn là sự riêng tư. Pháp luật đã thiết lập rồi thì không ai có thể làm điều riêng tư được nữa" [55, tr. 500]. Điều này cho thấy, pháp luật trở thành công cụ hữu hiệu quan trọng nhất trong của bình ổn xã hội kể cả đối với đội ngũ quan lại không thể dùng quyền lực nhà nước do vua trao mà mưu lợi ích riêng được. Đây cũng là điểm rất quan trọng mà từ xưa đến nay nhân loại vẫn chưa giải quyết được một cách thỏa đáng; mâu thuẫn công và tư, trung với hiếu, danh và thực trong đời sống con người. Cho nên trị nước phải coi trọng pháp luật, thưởng phạt phải nghiêm minh, pháp luật là công cụ của các đế vương khi thực thi quyền lực, để cai trị đất nước và nó đã đáp ứng được yêu cầu xây dựng một nhà nước phong kiến trung ương tập quyền mạnh. - Các nhà tư tưởng cổ đại phương Tây Không chỉ có trong các nhà nước đương đại mà đã xuất hiện ngay từ thời cổ đại, ở Aten vào năm 461 TCN dưới chính quyền Pericles, Hội nghị nhân dân - cơ quan có chức năng tương tự như cơ quan lập pháp ngày nay, mỗi năm phải họp ít nhất 10 lần và trong hội nghị, theo thủ tục bao giờ dân chúng cũng được mời biểu quyết chấp thuận hay khiển trách các viên chức của họ. Nếu khiển trách thì tiếp theo sẽ có cuộc truy tố trước tòa án; tương tự như một thủ tục bãi nhiệm; khi đến cuối năm mỗi viên chức phải tường trình trước một ủy ban đặc biệt về tiền công quỹ mà họ là người thu, người giữ, hay người chi tiêu. Đây là hình thức ban đầu sơ khai của sự kiểm soát của nhân dân đối với việc thực hiện quyền lực nhà nước, sự kiểm soát của cơ quan lập pháp đối với các nhân viên nhà nước. - Bước chuyển sang chế độ phong kiến cũng đồng thời đánh dấu sự thay đổi cơ bản trong tổ chức quyền lực xã hội. Toàn bộ quyền lực từ quyền lập pháp, hành pháp đến quyền tư pháp đều tập trung vào một người là nhà vua. Do không có cơ chế kiểm soát, quyền lực xã hội phong kiến chìm đắm trong sự độc đoán chuyên quyền, còn gọi là "đêm dài trung cổ". - Trong xã hội chiếm hữu nô lệ và phong kiến, quyền lực nhà nước (quyền hành pháp, quyền lập pháp, quyền tư pháp) đều nằm trong tay một nhà quân chủ. Nhà nước quân chủ chuyên chế - quyền lực của nhà vua là vô hạn. Cách tổ chức quyền lực chuyên chế dẫn đến sự lạm quyền, và tùy tiện. Trong điều kiện đó, hệ tư tưởng giải phóng để phát triển của cuộc cách mạng tư sản mà cốt lõi là học thuyết về quyền tự nhiên, chủ nghĩa lập hiến và chế độ đại nghị.... đánh dấu bước tiến mới trên con đường giành dân chủ. Các Mác có một nhận xét rất xác đáng về chế độ đó rằng: Sự tùy tiện là quyền lực của vua, hay quyền lực của vua là sự tùy tiện. Để chống lại chế độ chuyên quyền, độc đoán đó ngay từ thời cổ đại đã xuất hiện tư tưởng phân quyền. ở những mức độ khác nhau. Đại biểu của những tư tưởng ấy là Platôn (427 - 347 TCN) và Arixtôt (384 - 322 TCN). Aristôt quan niệm hình thức nhà nước phụ thuộc vào cách tổ chức quyền lực chính trị. Nhà nước là một thể thống nhất được tạo bởi ba bộ phận độc lập. Cơ quan nghị luận (làm luật), cơ quan chấp hành (hành chính), cơ quan xét xử, trong đó cơ quan làm luật giữ vị trí vai trò chủ đạo, bởi lẽ ông quan niệm luật thống trị tất cả, các cơ quan hành chính không có quyền đó mà chỉ cụ thể hóa luật và thực thi pháp luật. Như vậy, tư tưởng phân quyền thời cổ đại chỉ là phân công lao động, phân công chức năng, thẩm quyền giữa các bộ phận của bộ máy nhà nước. Việc thực hiện nhiệm vụ nhà nước theo chức năng, tự nó đã có sự giám sát quyền lực. Platôn cho rằng, nguyên tắc cơ bản của xã hội lý tưởng là chính trị phân giải thành pháp lý, hành chính, tư pháp và ngoại giao. Song tất cả các yếu tố đó phải được thống nhất bởi chính trị. Tức là phân công lao động trong bộ máy nhà nước là cần thiết, hoạt động của nhà nước như lập pháp, hành pháp, tư pháp cùng nhằm vào một đối tượng, nhưng đồng thời chúng có khác nhau. Một nhà nước lý tưởng, nhà nước đó phải được cầm quyền bởi sự thông thái; có sự phân công lao động giữa các tầng lớp người khác nhau. Nhà nước đó gồm ba tầng lớp (giai cấp) cơ bản: Tầng lớp các pháp quan là những người có lý trí, có vai trò cai tr