Luận văn Thu hút vốn đầu tư cho phát triển khoa học và công nghệ ở Việt Nam hiện nay

Thu hót vèn ®Çu t­ cho ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ ë viÖt nam hiÖn nay Hµ néi – 2009 môc lôc Trang Më ®Çu 1 Ch­¬ng 1: C¬ së lý luËn - thùc tiÔn vÒ thu hót vèn ®Çu t­ cho khoA HäC Vµ C¤NG NGHÖ ë viÖt nam 7 1.1. Vèn ®Çu t­ cho khoa häc vµ c«ng nghÖ 7 1.2. C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng ®Õn viÖc thu hót vèn ®Çu t­ cho ph¸t triÓn Khoa häc vµ c«ng nghÖ 28 1.3. Kinh nghiÖm cña mét sè n­íc vÒ thu hót c¸c nguån vèn cho ®Çu t­ ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ 33 Chương 2: Thùc tr¹ng thu hót vèn ®Çu t­ cho ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ ë n­íc ta tõ n¨m 1996 ®Õn nay 45 2.1. Thùc hiÖn ®a d¹ng hãa vèn ®Çu t­ ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ 45 2.2. §¸nh gi¸ thùc tr¹ng thu hót vèn ®Çu t­ cho ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ 69 Ch­¬ng 3: Ph­¬ng h­íng vµ gi¶i ph¸p t¨ng c­êng thu hót vèn ®Çu t­ cho khoa häc vµ c«ng nghÖ 91 3.1. Bèi c¶nh ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ n­íc ta vµ ph­¬ng h­íng t¨ng c­êng thu hót vèn ®Çu t­ cho ho¹t ®éng nµy 91 3.2. Nh÷ng gi¶i ph¸p chñ yÕu nh»m t¨ng c­êng thu hót vèn ®Çu t­ cho ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ n­íc ta trong thêi gian tíi 99 KÕt luËn vµ kiÕn nghÞ 116 danh môc c¸c c«ng tr×nh cña t¸c gi¶ 119 DANH Môc Tµi LiÖu THAM Kh¶o 120 Danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t trong luËn v¨n BOT : Hîp ®ång x©y dùng - kinh doanh - chuyÓn giao BT : X©y dùng - chuyÓn giao CNXH : Chñ nghÜa x· héi CP : ChÝnh phñ CNH H§H : C«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa FDI : §Çu t­ trùc tiÕp n­íc ngoµi GDP : Tæng s¶n phÈm trong n­íc (Groos Domestic Product) GNP : Tæng s¶n phÈm quèc d©n (Groos National Product) KH&CN : Khoa häc vµ c«ng nghÖ NGO : Vèn tµi trî cña c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ ODA : ViÖn trî ph¸t triÓn chÝnh thøc VIFOTEC : Quü s¸ng t¹o KH & CN ViÖt Nam  Danh môc c¸c b¶ng biÓu Trang B¶ng 1.1: Ph©n bæ ng©n s¸ch nhµ n­íc cho ba c¬ quan chñ yÕu cña NhËt B¶n (n¨m tµi khãa 1996 vµ 1997) 35 B¶ng 1.2: Vèn ®Çu t­ cho khoa häc vµ sè nghiªn cøu viªn n¨m 2005 36 B¶ng 1.3: Tû lÖ ®Çu t­ n¨m 2005 cho nghiªn cøu c¬ b¶n, nghiªn cøu øng dông vµ nghiªn cøu ph¸t triÓn ë NhËt B¶n 37 B¶ng 2.1: Vèn ®Çu t­ cho KH&CN tõ ng©n s¸ch nhµ n­íc (1996-2008) 71 B¶ng 2.2: T¨ng tr­ëng ®Çu t­ cho KH&CN tõ ng©n s¸ch nhµ n­íc (1996-2008) 72 B¶ng 2.3: Tû lÖ vèn c¸c nguån cho ®Çu t­ ph¸t triÓn KH&CN (tõ NSNN vµ DN) ë trong c¸c doanh nghiÖp c¸c n¨m 1996-2000 73 B¶ng 2.4: Nguån vèn thu hót ®Çu t­ cho KH&CN trong khu vùc c¸c lo¹i h×nh doanh nghiÖp (n¨m 2004) 73 Më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi Ngày nay, sự phát triển kinh tế - xã hội của mỗi nền kinh tế đều phụ thuộc rất lớn vào khoa học và công nghệ (KH&CN). Nhận thức được điều đó, trong những năm qua, để thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, Đảng và Nhà nước ta đã rất chú trọng đến phát triển KH&CN. Nghị quyết Đại hội VIII của Đảng xác định KH&CN cùng với giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu ở nước ta hiện nay. Nghị quyết Đại hội IX của Đảng chỉ rõ: “Thế kỷ XXI sẽ tiếp tục có nhiều biến đổi, khoa học và công nghệ sẽ có bước tiến nhảy vọt, kinh tế tri thức sẽ có vai trò ngày càng nổi bật trong quá trình phát triển lực lượng sản xuất. Toàn cầu hoá kinh tế là một xu thế khách quan, lôi cuốn ngày càng có nhiều nước tham gia”. Cần tạo ra năng lực nội sinh về KH&CN đủ khả năng ứng dụng các công nghệ hiện đại, tiếp cận trình độ thế giới và tự phát triển trên một số lĩnh vực, nhất là công nghệ thông tin. NghÞ quyÕt §¹i héi X (n¨m 2006) cña §¶ng nªu “ph¸t triÓn m¹nh vµ n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng khoa häc vµ c«ng nghÖ… t¹o ®éng lùc ®Èy nhanh CNH, H§H vµ ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc”. Để thực hiện chủ trương này, Nhà nước đã dành một lượng vốn lớn đầu tư cho phát triển KH&CN. Trong một số năm gần đây, đầu tư cho KH&CN đã chiếm 2% tổng chi ngân sách tức là khoảng 0,5% GDP của cả nước. Việc quan tâm đầu tư nói trên đã đem lại những kết quả khích lệ. Tiềm lực KH&CN đã được tăng cường từ việc xây dựng cơ quan làm việc, các xưởng, trại thực nghiệm, phòng thí nghiệm đến sửa chữa nhỏ, tăng cường máy móc thiết bị hiện đại. Nhờ vậy, điều kiện làm việc và nghiên cứu khoa học được cải thiện một bước. Cán bộ KH&CN đã được đào tạo, nâng cao trình độ. Đã có được những đề tài khoa học và sản phẩm công nghệ có giá trị phục vụ sự nghiệp ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi cña đất nước. Tuy nhiên, đến nay hoạt động KH&CN của nước ta còn rất hạn chế. Trong đó, vấn đề đầu tư cho KH&CN chưa thật sự được chú trọng, nhất là đấu tư cho các dự án khoa học có điều kiện nghiên cứu và ứng dụng, gắn kết với nhu cầu thực tiễn của các ngành kinh tế quốc dân, nâng cao năng lực công nghệ nội sinh còn nhiều bất cập. KH&CN nên vẫn chưa thực sự gắn kết với nhu cầu và hoạt động của các ngành kinh tế, xã hội, chậm đưa vào ứng dụng những kết quả đã nghiên cứu được, trình độ công nghệ còn thấp nhiều so với các nước xung quanh. Năng lực tạo ra công nghệ mới còn rất có hạn, chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Một trong những nguyên nhân quan trọng gây ra hạn chế này là nguồn vốn đầu tư cho hoạt động KH&CN còn rất thấp. Tỷ lệ vốn đầu tư cho KH&CN nếu tính cả đầu tư của khu vực ngoài nhà nước mới chỉ khiêm tốn ở mức khoảng 0,6% GDP, trong khi đó, năm 2004 con số này của các nước EU đã là 1,95% GDP, Nhật Bản là 3,15% GDP, Trung Quốc là 1,31% GDP, Hoa Kỳ là 2,59% GDP, Hàn Quốc là gần 5% GDP. Nếu tính mức đầu tư cho hoạt KH&CN trên đầu người, thì Việt Nam mới đạt khoảng 5 USD (năm 2007), trong khi của Trung Quốc là khoảng 20 USD (năm 2004) và đặc biệt là Hàn Quốc khoảng 1.000 USD (năm 2007). Đầu tư cho KH&CN của Việt Nam vào loại thấp nhất trong khu vực kể cả theo tỷ lệ % GDP lẫn tỷ trọng xã hội hóa về vốn đầu tư. Mức đầu tư thấp là một nguyên nhân khiến cho nhiều đề tài không đủ điều kiện để nghiên cứu hoàn chỉnh, có đề tài dù đã rất gần tới thành công những phải dừng lại, đành phải “bỏ ngăn kéo”. Tỷ lệ các đề tài nghiên cứu của Việt Nam được áp dụng vào thực tế còn rất thấp, số công bố quốc tế và patent được đăng ký còn rất ít so với các nước trong khu vực, nghĩa là hiệu quả nghiên cứu khoa học thấp. Thực tế cho thấy, đầu tư cho KH&CN ở nước ta vẫn nặng về bao cấp của Nhà nước. Mặc dù từ Đại hội IX (năm 2001), Đảng ta đã có chủ trương đa dạng hóa đầu tư phát triển KH&CN, nhưng đến nay hầu như vẫn không có sự quan tâm của các thành phần kinh tế ngoài nhà nước vào loại đầu tư này, nhiều nguồn lực KH&CN vẫn còn bị lãng phí, trong khi nhu cầu bức bách hiện nay là phải đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Từ thực tế trên, để góp phần vào giải pháp tạo động lực cho phát triển KH&CN, tôi chọn đề tài: “Thu hút vốn đầu tư cho khoa học và công nghệ ở Việt Nam hiện nay” để nghiên cứu làm luận văn thạc sỹ chuyên ngành Kinh tế chính trị. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu Kể từ năm 1996, khi Đảng ta ban hành Nghị quyết Trung ương 02/HNTW (khóa VIII) về KH&CN đến nay, ở nước ta đã có những nghiên cứu về vấn đề này. Trong những nghiên cứu liên quan đến vốn đầu tư cho phát triển KH&CN đã có những công trình như: Trong các năm 2000 -2003, Viện nghiên cứu chiến lược và chính sách KH&CN đã có những nghiên cứu bàn luận về nguồn vốn đầu tư cho phát triển KH&CN trong điều kiện nền kinh tế nhiều thành phần. Trong đó có đề tài cấp Bộ nghiên cứu về “Chia sẻ kinh phí giữa nhà nước và cơ sở cho dự án triển khai và đổi mới công nghệ” do Nguyễn Thanh Hà làm chủ nhiệm, nghiên cứu tình hình và cơ chế hoạt động của hệ thống các quỹ hỗ trợ tài chính cho hoạt động KH&CN ở Việt Nam. Hay những đề tài cấp cơ sở như: “Nâng cao hiệu quả một số chính sách thuế và tín dụng khuyến khích các doanh nghiệp đổi mới công nghệ” do Hoàng Văn Tuyên làm chủ nhiệm, nghiên cứu về chính sách thuế và tín dụng cùng một số nỗ lực của Nhà nước tạo điều kiện cho các doanh nghiệp trong nghiên cứu và ứng dụng KH&CN vào sản xuất kinh doanh, trên cơ sở đó đề xuất một số biện pháp chính sách về tài chính đối với doanh nghiệp; đề tài về; “Nghiên cứu xây dựng các hình thức hợp tác và cơ chế khuyến khích hợp tác viện – doanh nghiệp phát triển sản phẩm và công nghệ của doanh nghiệp” do Hoàng Thanh Hương làm chủ nhiệm nhằm phân tích mối quan hệ giữa hoạt động KH&CN và hoạt động sản xuất nhằm tìm ra và kiến nghị các hình thức hợp tác và cơ chế khuyến khích hợp tác cho mối quan hệ này. Đã có một số bài viết như: “Thị trường khoa học và công nghệ; đặc trưng của kinh tế tri thức” của GS Vũ Đình Cự bàn về nhiệm vụ do Đại hội IX của Đảng đặt ra là phải phát triển thị trường KH&CN ở Việt Nam nhưng thực tế thị trường đó như thế nào, đã làm được gì và kiến nghị giải pháp thúc đẩy phát triển; bài: “Phát triển thị trường khoa học và công nghệ Việt Nam” của TS Hồ Ngọc Luật nhằm phân tích các yếu tố cung, cầu, môi trường pháp lý, xã hội cho thị trường này hoạt động trôi chảy, đưa ra đánh giá bước đầu về sự phát triển thị trường này và kiến nghị các giải pháp thúc đẩy phát triển. Các nghiên cứu này đã có những bàn luận về nguồn vốn cho phát triển KH&CN trong điều kiện nền kinh tế nhiều thành phần. Một số bài viết về đầu tư phát triển KH&CN, phân tích thực trạng của hoạt động đầu tư này và kiến nghị giải pháp thúc đẩy như: “Vốn đầu tư cho hoạt động khoa học và công nghệ vẫn chưa có lời giải hữu hiệu” của Hoàng Văn Dụ trên diễn đàn của Bộ Khoa học và Công nghệ, Số 2/2003; “Quy chế tài chính không phù hợp với nghiên cứu khoa học và công nghệ” của Thu Hương, số 1/2004; "Đầu tư cho công nghệ cao còn quá thấp!" 09:18' 01/04/2008; “Mong muốn chính sách khoa học và công nghệ phù hợp” trên diễn đàn “Ðầu tư cho khoa học công nghệ nông nghiệp” của Kiều Linh trên báo Nhân dân điện tử Nhìn chung, các công trình nghiên cứu khoa học và bài viết hiện công bố chưa phân tích phân tích một cách có hệ thống những cơ sở lý luận và thực tiễn về thu hút vốn đầu tư cho KH&CN, chưa phân tích thực trạng thu hút nguồn vốn này cho phát triển KH&CN ở Việt Nam trong những năm gần đây và kiến nghị những giải pháp cần thiết cho những năm tiếp theo. Vì vậy, đề tài mà học viên lựa chọn là mới, không trùng lặp với các công trình hiện hiện đã được công bố. 3. Môc tiªu vµ nhiÖm vô nghiªn cøu - Môc tiªu nghiªn cøu: Trên cơ sở hệ thống hóa lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về thu hút vốn đầu tư cho phát triển KH&CN trong điều kiện nền kinh tế thị trường, luận văn phân tích và đánh giá thực tiễn về hoạt động này ở nước ta để đề xuất giải pháp nhằm tạo động lực thu hút vốn đầu tư cho phát triển KH&CN Việt Nam trong thời gian tới. - NhiÖm vô nghiªn cøu: + HÖ thèng ho¸ c¬ së lý luËn và thùc tiÔn vÒ thu hót vốn đầu tư cho phát triển KH&CN trong điều kiện của nền kinh tế thị trường. + Phân tích và đánh gi¸ thùc tr¹ng thu hót vèn ®Çu t­ cho phát triển KH&CN ở nước ta từ khi có Nghị quyết Trung ương hai khóa VIII về KH&CN (năm 1996) đến nay. + §Ò xuÊt ph­¬ng h­íng vµ gi¶i ph¸p nh»m thiÕt thùc nh»m tạo động lực mở rộng việc thu hút vốn đầu tư cho phát triển KH&CN phục vụ đắc lực sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. 4. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu - §èi t­îng nghiªn cøu: toµn bé ho¹t ®éng thu hót vèn vốn đầu tư cho phát triển KH&CN kể cả đầu tư cho các dự án nghiên cứu và triển khai KH & CN lẫn đầu tư xây dựng cơ cơ vật chất – kỹ thuật cho các cơ quan và tổ chức nghiên cứu KH & CN c¸c khu công nghiệp. - Ph¹m vi nghiªn cøu: vÒ kh«ng gian, ®Ò tµi nghiªn cøu trªn ®Þa bµn cả nước; vÒ thời gian, kÓ tõ khi cã NghÞ quyÕt Trung ­¬ng, khóa VIII cña §¶ng (n¨m 1996) đến nay. Do phạm vi là một đề tài luận văn thạc sĩ, thêi h¹n thùc hiÖn ®Ò tµi ng¾n, nên việc nghiªn cøu cña häc viªn chỉ giới hạn trên cơ sở các tài liệu đã công bố, tiến hành khảo sát thực tế một số ít địa bàn phục vụ cho mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu. Việc khảo sát, điều tra trªn quy mô lớn vÒ lý luËn vµ thực tiễn sẽ được tiếp tục nghiên cứu ở các công tr×nh tiÕp theo. 5. C¬ së lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p luËn nghiên cứu LuËn v¨n ®­îc nghiªn cøu dùa trªn c¬ së lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu cña kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c - Lªnin, qu¸n triÖt t­ t­ëng Hå ChÝ Minh vµ quan ®iÓm cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam; ®ång thêi sö dông nh÷ng lý thuyÕt của kinh tÕ häc hiÖn ®¹i vÒ vai trß cña vèn ®Çu t­ trong ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi. 6. Nh÷ng ®ãng gãp vÒ khoa häc cña luËn v¨n - Kh¸i qu¸t lý luËn vÒ thu hót vốn đầu tư cho phát triển KH&CN phï hîp víi môc tiªu x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam. - Trªn c¬ së ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng thu hót vèn ®Çu t­ cho ph¸t triÓn KH&CN ở nước ta 10 n¨m qua, ®Ò xuÊt ph­¬ng h­íng vµ gi¶i ph¸p nh»m tạo động lực kÝch thÝch thu hót nguồn vốn nµy cho ph¸t triÓn KH&CN cña ®Êt n­íc trong thêi gian tíi. 7. KÕt cÊu cña luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, danh môc tµi liÖu tham kh¶o vµ phô lôc, luËn v¨n ®­îc kÕt cÊu thµnh 3 ch­¬ng, 7 tiÕt. Ch­¬ng 1 C¬ së lý luËn - thùc tiÔn vÒ thu hót vèn ®Çu t­ cho khoA HäC Vµ C¤NG NGHÖ ë viÖt nam 1.1. vèN §ÇU T¦ CHO KHOA HäC Vµ C¤NG NGHÖ 1.1.1. Vèn ®Çu t­ vµ ®Æc ®iÓm vèn ®Çu t­ cho khoa häc vµ c«ng nghÖ 1.1.1.1. Vèn ®Çu t­ Vèn ®Çu t­ lµ mét ph¹m trï kinh tÕ cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. §Ó hiÓu kh¸i niÖm nµy, tr­íc hÕt ph¶i b¾t ®Çu tõ kh¸i niÖm vèn. Theo Từ điển kinh tế hiện đại, thì tư bản hay vốn (capital) là một từ dùng để chỉ một yếu tố sản xuất do hệ thống kinh tế tạo ra. Hàng hoá tư liệu vốn là hàng hoá được sản xuất để sử dụng như yếu tố đầu vào cho quá trình sản xuất tiếp theo. Vì vậy, tư bản này có thể phân biệt được với đất đai và sức lao động, những thứ không được coi là do hệ thống kinh tế tạo ra. Do bản chất không đồng nhất của nó mà sự đo lường tư bản trở thành nguyên nhân của nhiều cuộc tranh cãi trong lý thuyết kinh tế" [36, tr 129]. Theo cấu trúc giá trị của hàng hoá trong học thuyết của C. Mác, thì: Giá trị hàng hoá = C + V + M; trong đó C là chi phí về tư bản bất biến, V là chi phí về tư bản khả biến, M là giá trị thặng dư. Để tiến hành tái sản xuất nhà tư bản cần chi phí về vốn cho cả tư bản bất biến và tư bản khả biến. Tư bản khả biến ở đây hoàn toàn không đồng nghĩa với người lao động. Nói cách khác, lao động không phải là vốn đầu tư mà chỉ có sức lao động đã chi ra mới là yếu tố hình thành vốn đầu tư. Có quan niệm cho rằng, vốn có nghĩa là nguồn lực cho sản xuất. Muốn tiến hành tái sản xuất thì cần phải chi phí về đất đai, tài chính (vốn) và lao động; theo đó người ta thường nói: "Lao động là vốn quý", coi "lao động như là chi phí về "vốn". Tuy nhiên, theo tác giả luận văn thì không nên thuần túy đều coi "lao động" là "vốn"; mà chỉ có khả năng lao động, tức là sức lao động khi nó được sử dụng để sản xuất ra các yếu tố đầu vào cho quá trình tái sản xuất thì mới gọi là vốn. Vốn là biểu hiện bằng tiền tất cả các nguồn lực đã bỏ ra để đầu tư. Chúng có thể là của cải vật chất, là tài nguyên thiên nhiên, là sức lao động, là các tài sản vật chất khác. Các phạm trù vốn, tài sản và đầu tư tồn tại đan xen nhau. Có vốn mới thực hiện được đầu tư và kết quả của đầu tư lại tạo ra tài sản và vốn. Trong thực tế, người ta thường gọi vốn cố định là đầu tư dài hạn và vốn lưu động là đầu tư ngắn hạn. Đầu tư cũng là một khái niệm kinh tế. Theo nghĩa rộng, đầu tư là sự hy sinh các nguồn lực ở hiện tại để tiến hành các hoạt động nào đó nhằm đem lại cho nhà đầu tư các kết quả nhất định trong tương lai, mà kết quả này thường phải lớn hơn các chi phí về các nguồn lực đã bỏ ra. Nguồn lực bỏ ra có thể là tiền, là tài nguyên thiên nhiên, là tài sản vật chất khác hoặc sức lao động. Sự biểu hiện bằng tiền tất cả các nguồn lực đã bỏ ra trên đây gọi là vốn đầu tư. Trong các kết quả đạt được có thể là tài sản vật chất, tài sản trí tuệ, nguồn nhân lực tăng thêm,... Những kết quả của đầu tư đem lại là sự tăng thêm tài sản tài chính (tiền vốn), tài sản vật chất (nhà máy, đường sá, của cải vật chất khác), tài sản trí tuệ (trình độ văn hoá, chuyên môn, khoa học kỹ thuật,... của người dân). Các kết quả đã đạt được của đầu tư đem lại góp phần tăng thêm năng lực sản xuất của xã hội. Theo nghĩa hẹp, đầu tư chỉ bao gồm những hoạt động sử dụng các nguồn lực ở hiện tại nhằm đem lại cho nhà đầu tư hoặc xã hội kết quả trong tương lai lớn hơn các nguồn lực đã sử dụng để đạt được kết quả đó. Như vậy, nếu xem xét trên giác độ đầu tư thì đầu tư là những hoạt động sử dụng các nguồn lực hiện có để làm tăng thêm các tài sản vật chất, nguồn nhân lực và trí tuệ để cải thiện mức sống của dân cư hoặc để duy trì khả năng hoạt động của các tài sản và nguồn lực sẵn có. Tương ứng với phạm vi đầu tư này có phạm trù tổng vốn đầu tư mà thường được gọi là vốn đầu tư phát triển, có thời kỳ gọi là vốn đầu tư phát triển toàn xã hội. Việc xác định vốn đầu tư tùy thuộc vào phạm vi nghiên cứu. D­íi gãc ®é tµi chÝnh - tiÒn tÖ, vèn ®Çu t­ lµ tæng sè tiÒn biÓu hiÖn nguån gèc h×nh thµnh cña tµi s¶n ®­îc ®Çu t­ trong kinh doanh ®Ó t¹o ra thu nhËp vµ lîi tøc [26, tr.29]. D­íi gãc ®é tµi s¶n, vèn ®Çu t­ lµ nh÷ng tµi s¶n cã kh¶ n¨ng t¹o ra thu nhËp vµ b¶n th©n nã còng ®­îc c¸i kh¸c t¹o ra [39, tr.56]. §Ó mét “hép ®en” cña doanh nghiÖp ho¹t ®éng, vèn lµ mét trong ba yÕu tè ®Çu vµo phôc vô cho s¶n xuÊt (lao ®éng, ®Êt ®ai, vèn). Vèn bao gåm c¸c s¶n phÈm l©u bÒn ®­îc chÕ t¹o ®Ó phôc vô s¶n xuÊt (tøc lµ m¸y mãc c«ng cô thiÕt bÞ, nhµ cöa, kho dù tr÷, thµnh phÈm hoÆc b¸n thµnh phÈm” [39, tr.300]... ë ViÖt Nam, kh¸i niÖm vèn ®Çu t­ ®­îc ®­a ra trong cuèn “Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt ” cña ViÖn Ng«n ng÷ häc nh­ sau: “Vèn lµ tiÒn cña bá ra lóc ®Çu, dïng trong s¶n xuÊt kinh doanh, nh»m môc tiªu sinh lîi” [39, tr.1126]. Nguån vèn ®Çu t­ cã thÓ lµ tiÒn hay tµi s¶n ®­îc trÞ gi¸ ho¸. Nh­ng víi t­ c¸ch lµ vèn th× tiÒn hay tµi s¶n ph¶i ®­îc ®Çu t­ vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt, kinh doanh ®Ó t¹o ra hµng ho¸, dÞch vô nh»m môc tiªu cã thu nhËp trong t­¬ng lai. NghÜa lµ vèn lu«n g¾n víi sù vËn ®éng vµ ®¶m nhiÖm chøc n¨ng sinh lêi. Tóm lại, ta có thể hiểu vốn đầu tư từ hai góc độ: Dưới góc độ doanh nghiệp hoặc các đơn vị sản xuất kinh doanh, nếu khoản đầu tư nào của nhằm đem lại kết quả trong tương lai (lợi nhuận), kể cả việc đầu tư vào mua sắm tài sản đã qua sử dụng; đầu tư vào bất động sản; đầu tư vào cầm cố, thế chấp hoặc đầu tư vào thị trường chứng khoán, thì cũng được gọi là vốn đầu tư. Nhưng nếu xét trong toàn bộ nền kinh tế quốc dân thì nó lại không thuộc về vốn đầu tư phát triển. Bởi vì, nếu xét trên phạm vi toàn xã hội, thì những hoạt động này không làm tăng tổng vốn của quốc gia. Nó chỉ là sự chuyển dịch từ đơn vị này sang đơn vị khác mà thôi. Từ cách đặt vấn dề như vậy, do tính chất của luận văn là nghiên cứu vốn đầu tư cho khoa học và công nghệ, nên nội dung của đề tài chỉ tiếp cận nguồn vốn đầu tư dưới góc độ kinh tế xã hội hay trên phạm vi toàn bộ nền kinh tế quốc dân, chứ không tiếp cận vốn đầu tư từ góc độ doanh nghiệp. Trong kinh tÕ thÞ tr­êng, vèn ®Çu t­ do lµ lùc nguån tµi chÝnh nªn lu«n vËn ®éng vµ ®¶m nhiÖm chøc n¨ng sinh lêi. Ta cã thÓ nh×n nhËn b¶n chÊt cña vèn ®Çu t­ th«ng qua c¸c néi dung sau: Mét lµ, vÒ h×nh th¸i biÓu hiÖn th× vèn ®Çu t­ lµ h×nh th¸i gi¸ trÞ. Gi¸ trÞ ®ã ®­îc øng ra ®Ó chuyÓn ho¸ nã thµnh c¸c yÕu tè ®Çu vµo cÊu thµnh qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Tr¶i qua qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, gi¸ trÞ cña vèn ®­îc lín lªn. XÐt vÒ mÆt cô thÓ, vèn ®Çu t­ ®­îc tån t¹i ë c¸c d¹ng: tµi s¶n h÷u h×nh, tµi s¶n v« h×nh vµ tµi s¶n tµi chÝnh. Nh÷ng tµi s¶n nµy tham gia trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, t¹o ra hµng ho¸ vµ dÞch vô; ®ång thêi lµm t¨ng gi¸ trÞ. Vèn lµ gi¸ trÞ thùc cña tµi s¶n h÷u h×nh, tµi s¶n v« h×nh vµ lµ tµi s¶n tµi chÝnh ®­a vµo ®Çu t­ ®Ó t¹o ra hµng ho¸, dÞch vô nh»m môc tiªu lîi nhuËn. Hai lµ, vèn ®Çu t­ lµ mét lo¹i hµng ho¸ ®Æc biÖt. TÝnh ®Æc biÖt cña nã thÓ hiÖn ë chç, vèn ®Çu t­ t¹o kh¶ n¨ng sinh lêi. Víi t­ c¸ch lµ hµng ho¸ ®Æc biÖt, quyÒn së h÷u vèn ®Çu t­ vµ quyÒn sö dông vèn ®Çu t­ cã thÓ ®­îc t¸ch rêi nhau. §Æc ®iÓm nµy kh«ng thÓ cã ë c¸c lo¹i hµng ho¸ th«ng th­êng. Chñ së h÷u vèn ®Çu t­ sÏ nhËn ®­îc mét kho¶n lîi tøc (gi¸ b¸n hay l·i suÊt quyÒn sö dông vèn) khi b¸n quyÒn sö dông vèn cho ng­êi mua (c¸c nhµ ®Çu t­). Nhµ ®Çu t­ khi mua quyÒn sö dông vèn ph¶i bá ra mét kho¶n gäi lµ chi phÝ (gi¸ mua quyÒn sö dông vèn) tr¶ cho chñ së h÷u vµ nhËn vÒ m×nh quyÒn sö dông vèn. Nhê cã sù t¸ch rêi gi÷a quyÒn së h÷u vèn vµ quyÒn sö dông vèn lµm cho vèn trë nªn linh ho¹t trong l­u th«ng vµ sinh lêi. Do ®ã, khi sö dông trong ho¹t ®éng ®Çu t­, vèn kh«ng nh÷ng kh«ng bÞ “tan biÕn” gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông mµ l¹i ®­îc b¶o tån, ph¸t triÓn gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông cña chóng. Theo C.M¸c, "Hµng ho¸ t­ b¶n cã ®Æc tÝnh lµ khi gi¸ trÞ sö dông cña nã ®­îc ®em tiªu dïng ®i, hµng ho¸ t­ b¶n kh«ng nh÷ng gi÷ ®­îc gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông cña nã, mµ cßn lµm cho gi¸ trÞ sö dông ®ã t¨ng thªm n÷a" [25, tr.537]. Tuy nhiªn, ®Ó ®ång vèn ph¸t sinh lîi nhuËn (t¨ng gi¸ trÞ), nã ph¶i ®­îc ®Æt trong m«i tr­êng cô thÓ, cã sù t­¬ng t¸c cña c¸c yÕu tè thuéc m«i tr­êng kinh doanh. Tõ m«i tr­êng nµy, c¸c nhµ ®Çu t­ cã thÓ lùa chän kªnh cung cÊp vèn, c¬ chÕ ho¹t ®éng vµ h×nh thøc ®Çu t­. Ba lµ, vèn ®Çu t­ cã quan hÖ mËt thiÕt víi thêi gian. Theo C.M¸c, “TiÒn kh«ng chØ ®­îc ®em l¹i víi hai ®iÒu kiÖn, mét lµ nã sÏ quay vÒ ®iÓm xuÊt ph¸t sau mét thêi h¹n nhÊt ®Þnh, vµ hai lµ, nã sÏ quay vÒ ®iÓm ®ã víi t­ c¸ch lµ t­ b¶n ®· thùc hiÖn, nghÜa lµ sau khi ®· thùc hiÖn ®­îc c¸c gi¸ trÞ sö dông cña nã, thùc hiÖn ®­îc c¸c kh¶ n¨ng cña nã lµ s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­” [25, tr.525]. VËy, chñ së h÷u chuyÓn nh­îng l¹i quyÒn sö dông vèn cho nhµ ®Çu t­ trong mét kho¶n thêi gian x¸c ®Þnh. Sau khi vèn chuyÓn qua chu kú vËn ®éng, nã quay vÒ tay chñ së h÷u, víi mét l­îng gi¸ trÞ lín h¬n. L­îng gi¸ trÞ lín h¬n ®ã lµ lîi tøc cña chñ së h÷u vèn hay l·i suÊt ph¶i tr¶ cña nhµ ®Çu t­ khi sö dông vèn. Møc l·i tøc ®­îc tÝnh b»ng tû lÖ phÇn tr¨m so víi l­îng vèn khi chñ së h÷u vèn nh­îng, b¸n quyÒn sö dông vèn theo ®¬n vÞ thêi gian (th¸ng, quý, n¨m...), phï hîp víi nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng [31, tr.14]. Th«ng th­êng, l·i suÊt tû lÖ thuËn víi thêi gian vay. Cã nghÜa lµ thêi gian vay vèn dµi th× l·i suÊt cao vµ ng­îc l¹i thêi gian vay vèn ng¾n th× l·i suÊt thÊp. Tõ ph©n tÝch nh÷ng nhËn thøc vÒ vèn cña nh÷ng nhµ kinh tÕ, cã thÓ hiÓu vèn ®Çu t­ lµ toµn bé gi¸ trÞ cña tÊt c¶ c¸c yÕu tè s¶n xuÊt nh­ tiÒn tÖ, m¸y mãc, thiÕt bÞ, nhµ x­ëng, vÞ trÝ kinh doanh, b»ng ph¸t minh s¸ng chÕ... ®­îc bá vµo ®Çu t­ s¶n xuÊt, kinh doanh nh»m ®¹t ®­îc môc tiªu lîi nhuËn vµ lµm t¨ng tæng nguån vèn quèc gia. 1.1.1.2. C¸c nguån vèn ®Çu t­ Cã nhiÒu c¸ch x¸c ®Þnh nguån vèn ®Çu t­. - C¸ch thø nhÊt, x¸c ®Þnh nguån vèn theo h×nh th¸i cña ®Çu t­, cã vèn h÷u h×nh vµ vèn v« h×nh. Vèn h÷u h×nh lµ lo¹i vèn ®Çu t­ cã h×nh th¸i vËt chÊt cô thÓ gåm tµi s¶n h÷u h×nh, tiÒn mÆt, nh÷ng giÊy tê cã gi¸ trÞ thanh to¸n. §èi víi mäi chñ thÓ s¶n xuÊt kinh doanh, vèn ®Çu t­ ®­îc chuyÓn ho¸ phÇn lín d­íi h×nh th¸i vèn h÷u h×nh. Vèn v« h×nh lµ nguån vèn tiÒn tÖ ®· ®­îc chi phÝ nh»m sö dông nh÷ng tµi s¶n v« h×nh ®Ó phôc vô yªu cÇu cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh. PhÇn vèn nµy bao gåm quyÒn së h÷u vÞ trÝ kinh doanh, chi phÝ sö dông bÝ quyÕt c«ng nghÖ, chi phÝ cho viÖc ph¸t minh s¸ng chÕ... Trong thùc tÕ, tû träng vèn v« h×nh ngµy cµng chiÕm phÇn lín trong tæng vèn ®Çu t­. - C¸ch thø hai, x¸c ®Þnh theo thêi gian sö dông, nguån vèn ®Çu t­ ®­îc ph©n chia thµnh: vèn ng¾n h¹n, vèn trung h¹n vµ vèn dµi h¹n. Vèn ng¾n h¹n, l­îng tiÒn ®­îc sö dông ®Ó ®Çu t­ trong thêi h¹n 1 n¨m; vèn trung h¹n lµ l­îng tiÒn ®­îc sö dông ®Ó ®Çu t­ trong thêi h¹n tõ 1 n¨m ®Õn 5 n¨m; vµ vèn dµi h¹n lµ l­îng tiÒn ®­îc sö dông ®Ó ®Çu t­ cã kú h¹n tõ 5 n¨m trë lªn. - C¸ch thø ba, x¸c ®Þnh theo quan hÖ qu¶n lý cña chñ ®Çu t­, cã: vèn ®Çu t­ trùc tiÕp vµ vèn ®Çu t­ gi¸n tiÕp. Vèn ®Çu t­ trùc tiÕp lµ lo¹i vèn ®­îc ®Çu t­ vµo ho¹t ®éng kinh tÕ do nhµ ®Çu t­ bá ra vµ tham gia qu¶n lý ho¹t ®éng ®Çu t­. Ho¹t ®éng ®Çu t­ nµy cã thÓ d­íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh­ hîp ®ång, liªn doanh, lËp c«ng ty cæ phÇn. Vèn ®Çu t­ gi¸n tiÕp lµ lo¹i vèn ®­îc ®Çu t­ vµo ho¹t ®éng kinh tÕ nh»m ®em l¹i hiÖu qu¶ cho b¶n th©n ng­êi cã vèn còng nh­ cho x· héi, nh­ng ng­êi cã vèn kh«ng trùc tiÕp tham gia qu¶n lý ho¹t ®éng ®Çu t­. Ho¹t ®éng ®Çu t­ gi¸n tiÕp ®­îc biÓu hiÖn d­íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh­ mua cæ phiÕu, tÝn phiÕu, tÝn dông... - C¸ch thø t­, x¸c ®Þnh theo nguån gèc xuÊt xø, cã: nguån vèn trong n­íc vµ nguån vèn n­íc ngoµi. Vèn ®Çu t­ trong n­íc lµ nguån vèn ®­îc h×nh thµnh tõ tiÕt kiÖm trong n­íc bao gåm tiÕt kiÖm tõ ng©n s¸ch nhµ n­íc, tiÕt kiÖm cña c¸c doanh nghiÖp vµ tiÕt kiÖm cña d©n c­. Ngoµi ra, cßn bao gåm nguån vèn tÝn dông tÝn dông nhµ n­íc, nguån vèn tÝn dông ng©n hµng. TiÕt kiÖm cña ng©n s¸ch nhµ n­íc lµ phÇn vèn ®­îc dµnh ®Ó chi cho ®Çu t­ ph¸t triÓn, kh«ng tÝnh ®Õn c¸c kho¶n viÖn trî kh«ng hoµn l¹i cña chÝnh phñ vµ c¸c tæ chøc, c¸ nh©n ë n­íc ngoµi, c¸c kho¶n vay trong n­íc, vay n­íc ngoµi cña chÝnh phñ ®Ó bï ®¾p béi chi ng©n s¸ch nhµ n­íc. TiÕt kiÖm cña doanh nghiÖp lµ phÇn l·i sau thuÕ ®­îc c¸c doanh nghiÖp trÝch l¹i cho ®Çu t­ ph¸t triÓn. Nguån vèn dµnh cho ho¹t ®éng ®Çu t­ cña doanh nghiÖp cßn bao gåm c¶ nguån vèn thu ®­îc tõ khÊu hao tµi s¶n cè ®Þnh. TiÕt kiÖm cña d©n c­ lµ phÇn thu nhËp ®Ó dµnh ch­a tiªu dïng cña c¸c hé gia ®×nh vµ c¸ nh©n. Nguån vèn tÝn dông nhµ n­íc, lµ h×nh thøc vay nî cña Nhµ n­íc th«ng qua kho b¹c, ®­îc thùc hiÖn chñ yÕu b»ng c¸ch ph¸t hµnh tr¸i phiÕu chÝnh phñ, do bé tµi chÝnh ph¸t hµnh. Trong tr­êng hî