Luận văn Hoàn thiện việc sử dụng công cụ thuế trong quản lý nhà nước đối với doanh nghiệp công nghiệp ngoài quốc doanh ở Việt Nam

mở đầu 1. Tính cấp thiết của đề tài Thuế là một công cụ quan trọng trong quản lý nhà nước đối với các doanh nghiệp nói chung; doanh nghiệp ngoài quốc doanh nói riên trong cơ chế thị trường. Thuế có tác động đến doanh nghiệp ngoài quốc doanh theo hai khía cạnh: thúc đẩy hoặc kìm hãm phát triển. Vì vậy, Nhà nước đã ban hành và sủa đổi nhiều luật thuế với mục tiêu khuyến khích thành phần kinh tế này phát triển. Tuy nhiên, việc sử dụng công cụ thuế trong quản lý nhà nước đối với doanh nghiệp ngoài quốc doanh có hiện trạng sau: - Thuế chồng chéo làm cho giá cả sản phẩm còn cao. - Tình trạng thất thu thuế cho ngân sách còn lớn. - Tình trạng trốn thuế, gian lận thuế còn diễn ra phổ biến. Ngoài ra, thuế không chỉ là vấn đề vĩ mô mà còn là những vấn đề vi mô rất nhạy cảm. Thuế luôn là vấn đề được Nhà nước; các nhà kinh doanh, nhà đầu tư và người dân quan tâm. Việc sử dụng công cụ thuế là chức năng và nhiệm vụ của Nhà nước nhưng lại rất cần có sự đồng tình ủng hộ của mọi tầng lớp nhân dân trong xã hội. Chính vì vậy, việc nghiên cứu và hoàn thiện hệ thống sử dụng công cụ thuế là hoàn toàn cần thiết. Xuất phát từ những đòi hỏi đó, em lựa chọn đề tài: "Hoàn thiện việc sử dụng công cụ thuế trong quản lý nhà nước đối với doanh nghiệp công nghiệp ngoài quốc doanh ở Việt Nam" làm luận văn Thạc sỹ của mình. 2. Mục đích nghiên cứu của luận văn - Khái quát lý luận việc sử dụng công cụ thuế trong quản lý nhà nước đối với doanh nghiệp ngoài quốc doanh. - Phân tích thực trạng và đề xuất việc hoàn thiện việc sử dụng công cụ thuế trong quản lý nhà nước đối với DN công nghiệp ngoài quốc doanh. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: là hệ thống thuế đối với DNCNNQD. Doanh nghiệp công nghiệp ngoài quốc doanh được đề cập ở đây là những doanh nghiệp hoạt động trong ngành sản xuất kinh doanh công nghiệp mà vốn sở hữu của thành phần kinh tế ngoài quốc doanh chiếm lớn nhất. Phạm vi nghiên cứu: Phạm vi nghiên cứu của luận văn cũng tập trung vào hệ thống thuế với tư cách là một công cụ quản lý. Luận văn không đi sâu nghiên cứu vào các công cụ quản lý khác để tập trung vào mục đích chính của luận văn là công cụ thuế. 4. ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Luận văn phân tích về quản lý nhà nước thông qua công cụ thuế. Việc sử dụng công cụ này diễn ra trên cả ba phương diện về chính sách thuế, cơ chế quản lý thuế và bộ máy quản lý thuế. Những phương pháp phân tích tác động thuế theo lý thuyết kinh tế học tiên tiến như phân tích về độ trễ của thuế; sự mất trắng của thuế. - Phân tích thực trạng sử dụng công cụ thuế trong quản lý nhà nước đối với doanh nghiệp công nghiệp ngoài quốc doanh. Từ đó, luận văn tổng kết những đánh giá về ưu nhược điểm của hệ thống thuế gồm cả nhược điểm của từng sắc thuế lẫn nhược điểm của hệ thống thuế. - Đề xuất những giải pháp hoàn thiện việc sử dụng công cụ thuế trong quản lý của Nhà nước đối với các DNCNNQDD ở Việt Nam. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn được kết cấu thành 3 chương: Chương 1: Luận cứ khoa học về sử dụng công cụ thuế trong quản lý nhà nước đối với doanh nghiệp công nghiệp ngoài quốc doanh Chương 2: Thực trạng sử dụng công cụ thuế trong quản lý nhà nước đối với doanh nghiệp công nghiệp ngoài quốc doanh. Chương 3: Giải pháp hoàn thiện việc sử dụng công cụ thuế trong quản lý của Nhà nước đối với các DN công nghiệp ngoài quốc doanh ở Việt Nam. Chương 1 Luận cứ khoa học về sử dụng công cụ thuế trong quản lý nhà nước đối với doanh nghiệp công nghiệp ngoài quốc doanh 1.1. Quản lý nhà nước đối với doanh nghiệp công nghiệp ngoài quốc doanh 1.1.1. Doanh nghiệp công nghiệp ngoài quốc doanh. "Doanh nghiệp là tổ chức kinh tế có tên riêng, có tài sản, có trụ sở giao dịch ổn định, được đăng ký kinh doanh theo quy định của pháp luật nhằm mục đích thực hiện các hoạt động kinh doanh" [31]. Doanh nghiệp công nghiệp là những doanh nghiệp thực hiện các hoạt động sản xuất-kinh doanh theo phương pháp công nghiệp để sản xuất ra hàng hóa dịch vụ nhằm thỏa mãn nhu cầu của con người và xã hội. Như vậy, nhiều sản phẩm công nghiệp sẽ không phải chỉ do các doanh nghiệp sản xuất ra. Tuy nhiên, tùy theo từng lĩnh vực và khía cạnh quản lý còn có những khái niệm về doanh nghiệp sau đây: - Dưới giác độ quản lý, DN là một đơn vị kinh tế do Nhà nước hoặc các đoàn thể hoặc tư nhân đầu tư vốn nhằm mục đích chủ yếu là thực hiện các hoạt động sản xuất kinh doanh hoặc hoạt động công ích góp phần thực hiện các mục tiêu kinh tế-xã hội của đất nước. Hiểu theo cách này thì các DN bao hàm cả DNNN và DNNQD nhưng không nhấn mạnh đến các DN có yếu tố nước ngoài. - Dưới giác độ luật pháp, doanh nghiệp được hiểu là một tổ chức kinh tế có tên, có tài sản, có trụ sở giao dịch ổn định, đã đăng ký kinh doanh theo quy định của pháp luật nhằm thực hiện các hoạt động kinh doanh. Hiểu theo cách này thì DN sẽ bao gồm toàn bộ các loại hình DN kể cả DN có vốn đầu tư nước ngoài. Các hoạt động kinh doanh ở đây được hiểu là việc thực hiện một hoặc một số công đoạn từ sản xuất đến tiêu thụ hoặc cung ứng dịch vụ trên thị trường nhằm mục đích kiếm lời. Tuy nhiên, cách khái quát này lại không nhấn mạnh đến các doanh nghiệp công ích hoặc các DNQD chuyên hoạt động công ích. Như vậy, DN phải là một tổ chức tiến hành các hoạt động kinh doanh để kiếm lời. Doanh nghiệp có thể có những hoạt động không sinh lời trong những trường hợp cụ thể nào đó nhưng bản chất được thành lập ra là để kiếm lời. Việc phân định giữa doanh nghiệp quốc doanh (DNNN) và DNNQD còn có nhiều quan điểm khác nhau, những khái niệm trên đây hầu như nhấn mạnh hơn về mặt kinh doanh của các doanh nghiệp. Đây chính là một trong những đặc điểm quan trọng nhất của doanh nghiệp ngoài quốc doanh. Doanh nghiệp nhà nước sẽ bao gồm cả các doanh nghiệp công ích và các doanh nghiệp kinh doanh. Doanh nghiệp nhà nước không hẳn sẽ chỉ là các doanh nghiệp nhà nước sở hữu và kiểm soát 100%, mà sẽ gồm cả những doanh nghiệp hỗn hợp nếu Nhà nước có tỷ trọng vốn lớn nhất và có quyền kiểm soát thực hiện mục tiêu kinh doanh và nghĩa vụ công ích. Chính vì vậy, nếu gọi là DNNN sẽ không phân biệt được chính xác ranh giới giữa sở hữu Nhà nước và sở hữu hỗn hợp. Ngược lại, DNNQD chủ yếu là các DN kinh doanh nhưng cũng có lúc sẽ làm những công việc công ích. Các DNNQD cũng có rất nhiều hình thức sở hữu, cách kiểm soát và loại hình kinh doanh. Nói đến DNQD và DNNQD là chủ yếu nói đế sự phân định về sở hữu doanh nghiệp. Tuy nhiên, trong điều kiện nền kinh tế phát triển đa dạng thì hiểu theo khái niệm đó sẽ khó phân định được các loại hình doanh nghiệp đa sở hữu. Chính vì vậy, để phân biệt DNQD và DNNQD phải xem xét trên nhiều khía cạnh khác của DN, đặc biệt là vấn đề sở hữu và quyền kiểm soát. Tóm lại, DNCNNQD là một tổ chức kinh tế không thuộc sở hữu hoàn toàn hoặc sở hữu khống chế của Nhà nước, có tên, có tài sản, có trụ sở giao dịch ổn định và đăng ký kinh doanh theo quy định của pháp luật nhằm thực hiện những mục tiêu nhất định trong sản xuất kinh doanh công nghiệp. DNCNNQD là những DNCN không thuộc sở hữu của Nhà nước hoặc sở hữu khống chế của Nhà nước (Nhà nước sở hữu trên 50%). Ngoài ra, luật còn quy định các doanh nghiệp là DNNN khi Nhà nước sở hữu số vốn lớn gấp đôi sở hữu tư nhân lớn nhất. Tuy nhiên, dưới giác độ nghiên cứu về thuế thì sở hữu khống chế ở đây được hiểu là quyền sở hữu của Nhà nước gắn liền với quyền kiểm soát và sử dụng doanh nghiệp đó như là công cụ điều tiết của Nhà nước. Như vậy, ranh giới DNNQD và quốc doanh sẽ rõ ràng hơn khi Nhà nước có nắm quyền kiểm soát và sử dụng doanh nghiệp đó khi cần thiết hay không. Mục đích chính của sở hữu của Nhà nước cũng là nhằm khống chế và sử dụng doanh nghiệp để điều tiết. Cách hiểu này sẽ nảy sinh vấn đề khi phân định loại hình doanh nghiệp trong hai trường hợp sau: Một là: Các doanh nghiệp trong đó Nhà nước chiếm tỷ trọng vốn lớn nhất với tư cách là phân chia lợi nhuận đơn thuần và Nhà nước không có mục đích sử dụng doanh nghiệp đó như là công cụ điều tiết. Hai là: Các doanh nghiệp, trong đó các thành phần kinh tế khác có chiếm phần sở hữu lớn hơn Nhà nước nhưng họ chỉ có mục đích thu lợi nhuận đơn thuần nên Nhà nước vẫn duy trì quyền kiểm soát và điều tiết. Những tình huống đặc biệt làm nảy sinh ranh giới phân chia DNQD và DNNQD không đơn thuần là tên gọi mà phải phân tích sâu xa hơn về bản chất của những loại hình này. Hai trường hợp trên thực chất là những tình huống cụ thể. Trường hợp thứ nhất, vẫn nên coi là DNQD vì xét theo giác độ luật pháp thì Nhà nước có quyền điều tiết DN này nhưng có thể chưa tiến hành sử dụng làm công cụ điều tiết trong một giai đoạn nào đó. Trong trường hợp thứ hai thì ngược lại, Nhà nước chỉ tận dụng sở hữu vốn của mình tại DN đó để tham gia điều tiết trong từng giai đoạn cụ thể. Về bản chất, thì sở hữu tư nhân lớn nhất vẫn có quyền phủ quyết mặc dù họ có thể chưa sử dụng quyền hợp pháp này. Vì vậy, tiêu chí phân định loại hình DNQD và DNNQD chính là hình thức sở hữu vốn. Quyền kiểm soát sẽ là đặc trưng cơ bản của DNQD nên có thời điểm Nhà nước sử dụng cũng có thời điểm Nhà nước không sử dụng. 1.1.2. Đặc trưng của doanh nghiệp công nghiệp ngoài quốc doanh Trong công nghiệp, doanh nghiệp có nhiều loại hình khác nhau. Nếu căn cứ vào hình thức sở hữu vốn, có doanh nghiệp công nghiệp quốc doanh (Nay gọi là doanh nghiệp công nghiệp Nhà nước - DNCNNN) và DNCNNQD. DNCNNQD như phân tích ở trên chủ yếu bao gồm các doanh nghiệp tư nhân, công ty TNHH, công ty cổ phần, liên doanh v.v... Nếu chia theo quy mô của DN, có ba loại DN là DN quy mô lớn, DN quy mô vừa và DN quy mô nhỏ. Nếu chia theo ngành hoạt động, có các doanh nghiệp công nghiệp, doanh nghiệp nông nghiệp và doanh nghiệp dịch vụ, du lịch, v.v.. Nếu chia theo chức năng hoạt động, có doanh nghiệp sản xuất, doanh nghiệp kinh doanh, doanh nghiệp dịch vụ tư vấn v.v... Tuy nhiên, nội dung của luận văn chỉ đề cập chủ yếu đến các loại hình doanh nghiệp chia theo hình thức sở hữu vốn và ngành hoạt động. Kết hợp hai tiêu chí này sẽ có các loại hình doanh nghiệp sau: DNCNQD, DNCNNQD ( bao gồm DN tư nhân và các loại hình DN hợp tác: DN cổ phần, TNHH nhiều thành viên, hợp tác xã). Xét theo cách tiếp cận vi mô: Các DNCNNQD có những nét đặc trưng riêng do tính chất hình thức sở hữu của nó quyết định. Hình thức sở hữu Nhà nước cũng có nhiều hình thức từ thấp đến cao và hình thức hợp tác giữa Nhà nước với tư nhân cũng ở nhiều mức độ. Căn cứ vào các đặc trưng về vốn, sở hữu và quyền kiểm soát quản lý để phân biệt giữa DNNN và DNNQD. Khái niệm DNCNNQD ở đây được hiểu là những DN không thuộc quyền sở hữu và chi phối chủ yếu của Nhà nước. Xét theo cách tiếp cận vĩ mô: DNCNNQD là các DN kinh doanh và DNCNQD là các doanh nghiệp công ích. Các DNCCNNQD chủ yếu theo đuổi các mục tiêu kinh tế còn các DN công ích ngoài chức năng kinh doanh sẽ còn phải thực thi các mục tiêu kinh tế-xã hội. Sự khác nhau cơ bản ở đây là mục tiêu hoạt động của DN. Mục tiêu kinh tế - xã hội là mục tiêu chính của DN quốc doanh. Xu hướng Nhà nước cũng chỉ cần nắm giữ các DN có vai trò đặc biệt trong nền kinh tế để thực hiện các chức năng quản lý nhà nước với nền kinh tế. Trên cơ sở các trình bày trên và quan điểm của các nhà kinh tế học trong nước và trên thế giới có thể đưa ra những đặc trưng cơ bản của hai loại hình doanh nghiệp này như bảng 1.1. Bảng 1.1: Các đặc trưng của DNCNQD và DNCNNQD TT Tiêu chí Đặc trưng của DNCNNQD Đặc trưng của DNCNQD 1 Sản phẩm Hàng hóa cá nhân là chủ yếu Hàng hóa công cộng là chủ yếu 2 Đối tượng phục vụ - Người tiêu dùng cụ thể - Thị trường mục tiêu - Nhiều đối tượng khác nhau - Ngành, khu vực KT-XH 3 Mục tiêu hoạt động - Hiệu quả tài chính - Lợi nhuận - Mục tiêu "đơn": kinh doanh - Phát triển kinh tế-xã hội - Hiệu quả kinh tế-xã hội - Hiệu quả tài chính và đóng góp cho ngân sách - Mục tiêu "kép" giữa xã hội và kinh doanh 4 Ra quyết định - Trong phạm vi hẹp của người quản lý - Ràng buộc bởi luật pháp và các nguyên tắc quản lý và triết lý kinh doanh của công ty - Nhiều người, nhiều cấp tham gia quyết định, chỉ đạo - Ràng buộc bởi luật pháp, quy chế đối với DNNN và nguyên tắc, triết lý kinh doanh 5 Nguồn lực Thị trường yếu tố tự do - Thị trường yếu tố tự do - Đối tượng chính sách 6 Thanh toán Thanh toán trực tiếp theo giá cả thỏa thuận - Đôi khi người sử dụng không phải trả tiền hoặc trả dưới mức giá trị thật - Người trả tiền (CP) đôi khi lại không phải là người sử dụng Như vậy, giữa DNCNQD và DNCNNQD có những đặc trưng rất khác nhau đặc biệt là về mục tiêu, cách quản lý sản xuất và kinh doanh. DNCNNQD có mục tiêu chính là lợi nhuận về kinh tế - mục tiêu "đơn", trong khi đó DNCNQD có mục tiêu "kép" vừa phải thực thi mục tiêu hiệu quả xã hội vừa phải tiến hành hoạt động sản xuất kinh doanh có hiệu quả. Các căn cứ để các DNCNNQD ra quyết định kinh doanh hoàn toàn dựa vào mục tiêu kinh doanh và các yếu tố đầu vào theo như hình sau: Giá QSF Chi phí cố định Chi phí nguyên vật liệu Chi phí lao động Kỹ thuật Quản lý Lợi nhuận Chi phí sản xuất kinh doanh Hình 1.1: Đặc điểm về mục tiêu và các yếu tố đầu vào của DNCNNQD Một khía cạnh khác biệt về thứ tự ưu đãi thanh toán khi phá sản của DNCNNQD cũng rất rõ nét. Thông thường các DNCNNQD chỉ sẽ ưu tiên trả các khoản vay nợ theo thứ tự đối với người lao động, Ngân hàng, Quỹ tín dụng, nhà đầu tư, cổ đông. Đặc trưng này thể hiện sự ưu tiên của các khoản thanh toán đối với người lao động sau đó đến các chủ nợ và cuối cùng mới đến các chủ đầu tư. Trong khi đó, các DNCNQD sẽ ưu tiên thanh toán cho người lao động, các cổ đông tư nhân, các khoản vay tư nhân sau đó đến các khoản vay tài chính Nhà nước và cuối cùng là Ngân sách Nhà nước. Những đặc trưng cơ bản trên đây đã cho thấy DNCNNQD là DN kinh doanh rất nhanh nhạy trong cơ chế thị trường. Để quản lý tốt các DN này, đòi hỏi các cấp, các ngành phải hiểu rõ các đặc trưng này và nắm vũng cơ chế thị trường và các quy luật kinh tế khách quan để vận dụng. 1.1.3. Các chức năng quản lý nhà nước đối với DNCNNQD Quản lý nhà nước đối với công nghiệp nói chung bao gồm các chức năng cơ bản sau: 1.1.3.1. Chức năng định hướng Quản lý nói chung là hoạt động hướng đích của chủ thể quản lý, cho nên quản lý nhà nước đối với công nghiệp tất yếu có chức năng định hướng. Đối với nước ta, định hướng phát triển công nghiệp là định hướng XHCN, đảm bảo dân giàu, nước mạnh, xã hội dân chủ, công bằng và văn minh. Mục tiêu để quản lý các DNCNNQD cũng sẽ theo định hướng này. Nhà nước ta thực hiện chức năng này thông qua đường lối phát triển kinh tế xã hội của Đảng và Nhà nước. Chủ trương này là định hướng quan trọng nhất và xuyên suốt quá trình quản lý kinh tế nước ta. 1.1.3.2. Chức năng tạo điều kiện, môi trường và điều tiết Chức năng định hướng mới chỉ đưa ra các mục tiêu cuối cùng và phác họa hướng phát triển theo mục tiêu đó. Do đó, quản lý nhà nước đối với công nghiệp còn có chức năng tạo ra điều kiện, môi trường cho công nghiệp phát triển. Đồng thời, trong quá trình phát triển phải có những điều chỉnh đúng hướng và đúng tốc độ nhằm phát triển nền kinh tế. Quản lý nhà nước về kinh tế cũng cần phải thực hiện cả chức năng điều tiết. Chức năng này được thể hiện thông qua các chính sách và biện pháp cụ thể của Nhà nước trong từng thời kỳ. Chính phủ sử dụng rất nhiều công cụ quản lý, đặc biệt là công cụ thuế để điều tiết và tạo môi trường thuận lợi cho DNCN. Khi Nhà nước thừa nhận vai trò của kinh tế ngoài quốc doanh thì tất yếu sẽ tạo điều kiện môi trường cho các DNCNNQD phát triển, tuy nhiên Nhà nước nước sẽ điều tiết các doanh nghiệp này nhằm phát triển theo đúng định hướng đã đề ra. 1.1.3.3. Chức năng điều hòa phối hợp giữa các ngành, các lĩnh vực và giữa các doanh nghiệp Trong ngành công nghiệp luôn có các mối quan hệ giữa các ngành, các lĩnh vực và giữa các DN. Đôi khi các mối quan hệ này nổi lên như là những tác động mang tính khách quan, do đó Nhà nước phải đặc biệt chú trọng đến việc điều hòa phối hợp giữa các ngành, các lĩnh vực và giữa các DN. Mối quan hệ này thường xuất phát từ mối quan hệ tương quan của các ngành, các lĩnh vực và các DN biểu hiện thông qua cơ cấu ngành, lĩnh vực và loại hình DN. Nhà nước không thực hiện được chức năng này tất yếu sẽ chịu nhiều phản ứng mang tính khách quan do các đối tượng bị quản lý này tác động trở lại. 1.1.3.4. Chức năng kiểm tra kiểm soát Việc quản lý nhà nước đối với công nghiệp đòi hỏi phải có đầy đủ các thông tin hai chiều cả từ phía chủ thể và từ phía khách thể bị quản lý. Để đảm bảo cho quá trình quản lý có hiệu quả và đảm bảo định hướng phát triển luôn luôn được thực thi, Nhà nước cần phải có chức năng kiểm tra giám sát đối với lĩnh vực sản xuất - kinh doanh công nghiệp. Hệ thống chức năng trên có mối quan hệ tương tác lẫn nhau, đòi hỏi phải được thực hiện đồng bộ, toàn diện nhằm nâng cao hiệu quả của quản lý nhà nước đối với công nghiệp, đặc biệt là DNCNNQD. 1.2. Sử dụng công cụ thuế trong quản lý nhà nước đối với doanh nghiệp công nghiệp ngoài quốc doanh 1.2.1. Hệ thống biện pháp và công cụ quản lý Quản lý nhà nước đối với công nghiệp, đòi hỏi phải sử dụng tổng hợp các biện pháp sau: Biện pháp hành chính - pháp luật, biện pháp kinh tế và biện pháp tổ chức - giáo dục. Nhà nước ta đã tăng cường các biện pháp quản lý nhà nước bằng cách giảm dần các biện pháp hành chính và tăng cường biện pháp lý thông qua luật. Bên cạnh đó, Nhà nước cũng đang tăng cường các biện pháp quản lý kinh tế và biện pháp giáo dục. Mặc dù, các biện pháp này hỗ trợ đắc lực cho nhau trong một chỉnh thể xã hội nhưng mức độ và cường độ sử dụng các biện pháp này còn tùy thuộc vào từng giai đoạn phát triển kinh tế khác nhau. Khi phát triển nền kinh tế thị trường, biện pháp quản lý bằng luật pháp được đặc biệt quan tâm nhằm xây dựng một Nhà nước Pháp quyền. Những biện pháp hành chính sẽ không còn là cơ bản đối với cơ chế quản lý mới. Nhiều luật sư và nhà kinh tế cho rằng luật pháp là công cụ trong quản lý nhà nước chứ không phải là biện pháp. Trên thực tế có thể nhận định rằng luật pháp là biện pháp quản lý, công cụ quản lý là công cụ thuế, công cụ tiền tệ v.v... Dù ở lĩnh vực nào, sử dụng công cụ gì cũng cần phải luật pháp hóa hay nói cách khác, các biện pháp quản lý được thể hiện chủ yếu thông qua việc sử dụng các công cụ đòn bẩy giá cả, tiền tệ tín dụng, tiền lương, đòn bẩy kinh tế khác và đặc biệt là công cụ thuế. Trong quản lý nhà nước đối với công nghiệp, thuế là công cụ tài chính rất quan trọng. Thuế tác động rất mạnh mẽ đến chuyển đổi cơ cấu kinh tế, tác động đến định hướng hoạt động và mở rộng quy mô kinh doanh của các doanh nghiệp. Xét ở góc độ rộng hơn, thuế là khoản tiền mà người nộp thuế phải trả cho các hàng hóa công cộng. Nhiều nhà kinh tế còn gọi thuế là giá của các hàng hóa công cộng. Nhà nước thu thuế cũng nhằm chi tiêu cho các mục đích kinh tế-xã hội. Mỗi DN và cá nhân đóng góp thuế cũng có phần hưởng lợi từ các hoạt động đó của Nhà nước. Thuế còn có chức năng phân phối các nguồn lực, khuyến khích sử dụng hợp lý các yếu tố đầu vào. Ngoài ra, một phần thuế được thu vào ngân sách lại được đầu tư ngược trở lại cho công nghiệp, nên thuế có đặc trưng rất đặc biệt trong quản lý nhà nước đối với công nghiệp. Thuế cũng có chức năng bảo đảm sự công bằng trong ngành công nghiệp. Đây là công cụ rất nhạy bén và đặc biệt quan trọng trong quản lý nhà nước đối với DNCNNQD. Tuy đã thống nhất về vai trò quan trọng của Chính phủ trong việc can thiệp và điều tiết các hoạt động của hệ thống kinh tế thị trường, nhưng các quan điểm lý thuyết kinh tế thị trường lại rất khác nhau về mức độ và cách thức can thiệp. Quan điểm phổ biến trong kinh tế học nhấn mạnh vai trò can thiệp của Chính phủ như một nhân vật thứ ba. Sự can thiệp của Chính phủ vào cơ chế thị trường được lý giải là cần thiết khi sự vận hành của cơ chế thị trường tự do có những "trục trặc" và nhằm mục đích để điều tiết nền kinh tế theo định hướng công bằng và hiệu quả. Về nguyên tắc, các Chính phủ có thể can thiệp và điều tiết nền kinh tế thị trường thông qua các công cụ thuộc bốn nhóm chính sách "cuội nguồn" sau: (i) Thuế và trợ cấp - nhóm chính sách C1; (ii) Hệ thống luật pháp với hai tính chất hướng dẫn và điều chỉnh - nhóm chính sách C2 và C3; (iii) Hệ thống các cơ quan, tổ chức của Nhà nước hay do Nhà nước lập ra hoặc hỗ trợ tham gia trực tiếp vào hệ thống thị trường như các đối tượng khác - nhóm chính sách C4; và chiến lược - nhóm chính sách C5. Sự can thiệp của Chính phủ vào cơ chế thị trường bằng các nhóm chính sách cội nguồn được minh họa trên sơ đồ 1.1. Chính phủ Thị trường hàng hóa Hãng và công ty Hộ gia đình Thị trường yếu tố C2 C3 C1 $ C1 $ C4 C4 Thỏa mãn Lợi ích : Chu kỳ tuần hoàn thứ nhất : Chu kỳ tuần hoàn thứ hai Sơ đồ 1.1: Nguyên tắc và công cụ điều tiết kinh tế thị trường Theo lý thuyết, mục đích điều tiết của các Chính phủ khi can thiệp vào hệ thống kinh tế thị trường là nhằm đảm bảo sự phát triển cân đối về kinh tế và xã hội. Hiệu lực quản lý của Nhà nước đối với nền kinh tế thị trường phụ thuộc chủ yếu vào bản chất những vấn đề cần được sửa chữa khi can thiệp, mục đích điều tiết, cách thức và công cụ mà Chính phủ lựa chọn để can thiệp. Về nguyên tắc, các nhóm "chính sách cội nguồn" có thể sử dụng để điều tiết thị trường như là cấp công cụ quản lý đầu tiên. Chi tiết hơn về vai trò của nhóm chính sách này trong việc khắc phục những "khuyết tật thị trường" và những "phản ứng phụ" của chúng. Những "phản ứng phụ" này của giải pháp chính sách được khái quát trong dạng khiếm khuyết do cơ chế điều hành của Chính phủ. Các cơ quan của Chính phủ sẽ có khiếm khuyết trong quá trình vận hành nền kinh tế vì những tệ nạn tham nhũng, quan liêu v.v... Những nhóm chính sách này sẽ bị hạn chế rất nhiều vì những tệ nạn đó nên khi vận hành nền kinh tế bằng nhóm các công cụ vĩ mô đòi hỏi phải có bộ máy công quyền hiệu quả. Bộ máy công quyền quản lý hoạt động có hiệu quả phải dựa trên những cán bộ cốt cán có phẩm chất tốt và ngược lại chính họ lại là người tạo ra và sử dụng sáng tạo các công cụ này. Các nhóm công cụ chính sách cội nguồn điều tiết nền kinh tế thị trường được trình bày ở bảng 1.2. Bảng 1.2: Các nhóm công cụ "chính sách cội nguồn" để điều tiết nền kinh tế thị trường Nhóm chính sách C1 Thuế và trợ cấp Nhóm chính sách C2 và C3 Khung pháp lý Nhóm chính sách C4 Kinh tế nhà nước Nhóm chính sách C5 dự phòng chiến lược Sản xuất Tiêu dùng Cơ chế Luật Kinh tế quốc doanh Hợp đồng Chính phủ Bảo hiểm Dự trữ chiến lược Thuế (Đầu ra, thuế quan Thuế (Thuế hàng hóa, lệ phí sử dụng) Hạn chế can thiệp Khung pháp lý (Luật, hướng dẫn) Mạng lưới phân phối Hợp đồng trực tiếp Bào hiểm nghĩa vụ Dự trữ quốc gia Trợ cấp (Bù lỗ, trợ thuế) Trợ cấp (Hiện vật, tem phiếu, bù giá) Hỗ trợ, thúc đẩy Văn bản pháp quy (Kiểm soát, điều tiết) DNNN Hợp đồng gián tiếp Hỗ trợ gián tiếp Mua cân đối hay bù giá Mô phỏng thị trường Đặc khu kinh tế Trợ cấp khó khăn Mặt khác, công cụ chính sách cũng rất khác nhau về tính chất, tác dụng, hiệu quả và phạm vi hiệu lực. Những đặc điểm này được sử dụng như những căn cứ để cân nhắc khi lựa chọn và sử dụng một công cụ chính sách. Bảng 1.3 trình bày những đặc điểm cơ bản của bốn nhóm "chính sách cội nguồn". Các công cụ "chính sách cội nguồn" thường được sử dụng làm cơ sở để soạn thảo các chính sách cơ bản phù hợp với yêu cầu và hoàn cảnh cần điều tiết. Mỗi Chính phủ có quan điểm riêng, cách thức riêng, ưu thuế riêng trong việc lựa chọn và sử dụng công cụ chính sách. Tuy nhiên, những nhóm chính sách cơ bản có bản chất cùng một "nguồn gốc" giống như những "nhánh cây" trong một "cây chính sách". Chính vì vậy, sự phối hợp đồng bộ giữa các chính sách là rất cần thiết. Bảng 1.3: Đặc điểm của các công cụ chính sách cội nguồn. Công cụ chính sách Nhóm C1 Nhóm C2 và C3 Nhóm C4 Nhóm C5 Tính chất Kinh tế Phi kinh tế Cả hai Cả hai Tác dụng Trực tiếp Gián tiếp Trực tiếp Cả hai Hiệu quả Tức thì Lâu dài Cả hai Lâu dài Phạm vi hiệu lực Trực tiếp vào đối tượng Toàn bộ hệ thống Gián tiếp qua đối tác Hệ thống và đối tượng Trong hệ thống các "chính sách cội nguồn", DNCNNQD là một công cụ quan trọng có thể sử dụng để điều tiết nền kinh tế thị trường. Việc Chính phủ trực tiếp tham gia cung cấp hàng hóa có thể được thực hiện thông qua hai hình thức cơ bản: (i) các DNNN và (ii) các hợp đồng của Chính phủ cho các khu vực tư nhân. Trong trường hợp thứ nhất, có thể coi DNNN là "người sản xuất và bán" hàng hóa, phục vụ cho các thị trường. Còn trong trường hợp thứ hai, các doanh nghiệp đóng vai trò "cung cấp hàng". Sự khác biệt quan trọng giữa việc Chính phủ là người "mua" hay "bán" với những người tiêu dùng và sản xuất thông thường trên thị trường tự do là ở chỗ Chính phủ "mua" không phải là để tiêu dùng và "bán" không phải để kiếm lời cho Chính phủ. Sự khác biệt cơ bản này thể hiện xuyên suốt trong các mục tiêu, chính sách can thiệp và điều tiết vĩ mô của các Chính phủ. Cả hai hình thức này tồn tại như một thực tế ở mọi nền kinh tế, với mức độ khác nhau. Với những vai trò và cách thức can thiệp trên, Nhà nước sẽ thực hiện các chức năng quản lý trực tiếp đối với các DNNQD nói chung và DNCNNQD nói riêng thông qua luật nhằm thể hiện các