Kinh tế trang trại - Quá trình hình thành và thực trạng hiện nay

A-/ Më ®Çu §«i nÐt vÒ vai trß n«ng nghiÖp vµ kinh tÕ n«ng th«n, vÊn ®Ò ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ kinh tÕ n«ng th«n lµ mét vÊn ®Ò hµng ®Çu trong c¸c nhiÖm vô vµ gi¶i ph¸p chÝnh cña n­íc ta. Trong NghÞ quyÕt bµn vÒ nhiÖm vô n¨m 1999 - kú häp thø 4 (12.1998) ®· x¸c ®Þnh: "KhuyÕn khÝch ph¸t triÓn h×nh thøc trang tr¹i gia ®×nh, h×nh thøc trang tr¹i quy m« lín ®Ó khai th¸c cã hiÖu qu¶ ®Êt trèng ®åi träc, ®Êt hoang ho¸". Chñ tr­¬ng chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n­íc ta lu«n lu«n coi träng, t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c h×nh thøc kinh tÕ míi ë n«ng th«n ph¸t triÓn, lµm nÒn t¶ng cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ vµ æn ®Þnh ®êi sèng nh©n d©n. VÞ trÝ cña n«ng nghiÖp vµ kinh tÕ n«ng th«n trong chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi rÊt quan träng, nh»m ®¶m b¶o an ninh l­¬ng thùc gãp phÇn æn ®Þnh kinh tÕ x· héi, gi¶i quyÕt viÖc lµm vµ t¨ng thu nhËp cho ng­êi lao ®éng, ph¸t huy tiÒm n¨ng ®Êt ®ai trong n«ng nghiÖp ngµy cµng hiÖu qu¶ h¬n. Sau h¬n 10 n¨m ®æi míi chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ thùc thi hµng lo¹t nh÷ng chÝnh s¸ch, c¬ chÕ qu¶n lý trong n«ng nghiÖp, kinh tÕ n«ng th«n, bé mÆt n«ng nghiÖp, n«ng th«n ®· vµ ®ang cã nh÷ng b­íc ph¸t triÓn, gi¶i quyÕt ®­îc c¬ b¶n vÊn ®Ò l­¬ng thùc, ®¶m b¶o nhu cÇu l­¬ng thùc trong n«ng nghiÖp, c¬ së h¹ tÇng ë n«ng th«n ®· vµ ®ang ®­îc n©ng cÊp x©y míi, viÖc trång rõng, b¶o vÖ rõng, khai th¸c ®¸nh b¾t thuû h¶i s¶n ®· ®­îc ®Çu t­ chó ý ®óng møc, c¸c ch­¬ng tr×nh xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, t¹o viÖc lµm cho ng­êi lao ®éng, vÊn ®Ò ®Þnh canh ®Þnh c­... ®ang ®­îc triÓn khai, t¹o ®µ cho n«ng nghiÖp n«ng th«n ph¸t triÓn vµ ®¸p øng nguyÖn väng cña ®«ng ®¶o bµ con n«ng d©n. Tuy nhiªn, n«ng nghiÖp vµ kinh tÕ n«ng th«n hiÖn nay ë n­íc ta ®ang lµ mét khu vùc cã nhiÒu vÊn ®Ò míi ph¸t sinh: vÒ lùc l­îng s¶n xuÊt cã nh÷ng bÊt cËp so víi yªu cÇu cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng víi møc ®é tËp trung s¶n xuÊt hµng ho¸ trªn quy m« lín. Nh×n chung trong n«ng nghiÖp, n¨ng suÊt lao ®éng cßn thÊp do tr×nh ®é c¬ khÝ ho¸ c«ng nghÖ cßn yÕu kÐm, b×nh qu©n ®Êt ®ai thùc tÕ canh t¸c ngµy cµng gi¶m, ë møc thÊp nhÊt so víi b×nh qu©n chung cña thÕ giíi, ®Êt ®ai cßn hoang ho¸ nhiÒu nÒn viÖc sö dông ®Êt cßn ch­a hîp lý, l·ng phÝ. Sè lao ®éng trong n«ng nghiÖp n«ng th«n thiÕu viÖc lµm ngµy cµng gia t¨ng. Quan hÖ s¶n xuÊt trong n«ng nghiÖp n¶y sinh nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p vèn ®· cã trong nhiÒu n¨m qua vµ cã nhiÒu vÊn ®Ò míi nh­ phong trµo hîp t¸c x· dËm ch©n t¹i chç hay cã thÓ nãi ch­a cã dÊu hiÖu ph¸t triÓn theo mong muèn. M« h×nh hîp t¸c x· míi ®ang triÓn khai cßn gÆp nhiÒu trë ng¹i, nhiÒu hîp t¸c x· ch­a ph¸t huy vai trß c¬ b¶n cña m×nh lµ tæ chøc tù nguyÖn ë ngo¹i th­¬ng. VÊn ®Ò bøc xóc ph¸t sinh trong quan hÖ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp n«ng th«n hiÖn nay chÝnh lµ vÊn ®Ò h¹n ®iÒn vµ kinh tÕ trang tr¹i. MÆc dï nh÷ng vÊn ®Ò nµy ®· cã tõ nh÷ng n¨m qua, cã thÓ nãi lµ kinh tÕ trang tr¹i ®· xuÊt hiÖn cïng víi sù ®æi míi chñ tr­¬ng chÝnh s¸ch kinh tÕ cña §¶ng vµ Nhµ n­íc ta vµo nh÷ng n¨m ®Çu thËp niªn 90. §©y lµ sù xuÊt hiÖn trë l¹i cña m« h×nh kinh tÕ trang tr¹i nh­ng ®· t¹o ra sù ph¸t triÓn ®ét biÕn trong n«ng nghiÖp, t¹o ra ®­îc gi¸ trÞ hµng ho¸ v­ît tréi so víi kinh tÕ hé n«ng d©n. Sau ®©y chóng ta sÏ nghiªn cøu kü h¬n vÒ mét sè vÊn ®Ò liªn quan ®Õn kinh tÕ trang tr¹i ë n­íc ta hiÖn nay. B-/ Kinh tÕ trang tr¹i - qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ thùc tr¹ng hiÖn nay. ë n­íc ta, tõ sau khi cã NghÞ quyÕt 10 (§¹i héi VI), NghÞ quyÕt V (§¹i héi VII) vµ ®Æc biÖt lµ luËt ®Êt ®ai n¨m 1993, kinh tÕ trang tr¹i ®· ph¸t triÓn tíi hµng v¹n trang tr¹i, hµng chôc v¹n lao ®éng, t¹o ra khèi l­îng lín s¶n phÈm. Kinh tÕ trang tr¹i lµ xu thÕ, lµ qu¸ tr×nh ®ßi hái kh¸ch quan, dùa trªn c¬ së thµnh tùu cña c«ng cuéc ®æi míi. Kinh tÕ lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi tõ kinh tÕ hé n«ng d©n tù cÊp tù tóc sang s¶n xuÊt hµng ho¸ qui m« lín. Bªn c¹nh ®ã trang tr¹i lµ n¬i s¶n xuÊt hµng ho¸ víi khèi l­îng lín, tËp trung nhiÒu ®Êt ®ai vµ cã sù thuª m­ín nh©n c«ng. Thu nhËp cña kinh tÕ trang tr¹i còng cã møc lín h¬n møc b×nh qu©n chung cña ®Þa ph­¬ng. Ch­a cã mét kh¸i niÖm cô thÓ râ rµng nµo vÒ kinh tÕ trang tr¹i ë n­íc ta hiÖn nay, do vËy khi nãi vÒ kinh tÕ trang tr¹i lµ nãi vÒ sù næi bËt kh¸c biÖt cña nã so víi kinh tÕ hé n«ng d©n. Nãi vÒ kinh tÕ trang tr¹i nh­ thÕ nµo lµ ®óng, cã nhÊt thiÕt ph¶i tËp trung nhiÒu ruéng ®Êt vµ ph¶i thuª m­ín nh©n c«ng th× míi ®­îc coi lµ kinh tÕ trang tr¹i? Theo sè liÖu tõ cuéc ®iÒu tra ë 113 trang tr¹i t¹i tØnh Yªn B¸i: 29% cã thuª m­ín nh©n c«ng, sè cßn l¹i chØ dùa vµo lao ®éng cña gia ®×nh vµ ngµy mïa khi thêi vô c¨ng th¼ng, cã thuª m­ín nh©n c«ng ®«i chót. (Tuy vËy, ®©y lµ sè liÖu nhá l¹i ë mét ®Þa bµn nªn ch¾c ch¾n ch­a ®¸nh gi¸ hÕt ®­îc sù tæng qu¸t vÒ thuª m­ãn nh©n c«ng cña kinh tÕ trang tr¹i). Nãi vÒ qui m«, kh«ng thÓ kh«ng nh¾c l¹i quan ®iÓm cña Lªnin khi nghiªn cøu c¸c trang tr¹i ë Mü: "Êp tr¹i nhá tuy vÉn lµ nhá nÕu tÝnh theo diÖn tÝch, nh­ng l¹i ho¸ thµnh lín nÕu xÐt theo qui m« s¶n xuÊt". Nh­ vËy, nãi vÒ quy m«, cã thÓ hiÓu ®ã lµ quy m« s¶n xuÊt thÓ hiÖn b»ng thu nhËp. Kinh tÕ trang tr¹i tõ kinh tÕ hé ®i lªn, ®ã lµ mét cÊp ®é cña kinh tÕ hé tõ s¶n xuÊt tù cÊp tù tóc chuyÓn sang s¶n xuÊt hµng ho¸ - ®ã lµ sù chuyÓn tiÕp chø kh«ng ph¶i lµ mét sù h×nh thµnh "míi toanh". 1-/ Kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh h×nh thµnh h×nh thøc kinh tÕ trang tr¹i: Qu¸ tr×nh h×nh thµnh h×nh thøc kinh tÕ trang tr¹i lµ mét b­íc ®i tÊt yÕu cña nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸. Tõ m« h×nh tËp thÓ ho¸ víi h×nh thøc chñ yÕu trong n«ng nghiÖp n«ng th«n tr­íc ®©y lµ hîp t¸c x·, së h÷u vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt (bao gåm c¶ ®Êt ®ai) vµ qu¶n lý ®iÒu hµnh hîp t¸c x· trong s¶n xuÊt noong nghiÖp tËp trung, ph©n chia s¶n phÈm ph©n phèi l­u th«ng hµng ho¸ mang tÝnh tËp thÓ ho¸,... ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn h×nh thøc míi trong n«ng nghiÖp lµ "kho¸n 100" n¨m 1981 tiÕp ®Õn lµ sù h×nh thµnh h×nh thøc míi "kho¸n 10" n¨m 1988 vµ NghÞ quyÕt héi nghÞ lÇn thø 6 ban chÊp hµnh TW kho¸ VI kh¼ng ®Þnh h×nh thøc míi lµ hé n«ng d©n lµ ®¬n vÞ kinh tÕ tù chñ, thùc chÊt ®Õn nh÷ng n¨m gÇn ®©y lµ h×nh thøc kinh tÕ trang tr¹i ®ang ph¸t triÓn ë c¸c tØnh trung du, miÒn nói phÝa B¾c, T©y Nguyªn, miÒn §«ng Nam Bé, ®ång b»ng s«ng Cöu Long. Thùc chÊt cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh nµy lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi hay cßn gäi lµ sù ®iÒu chØnh mét b­íc rÊt c¬ b¶n vµ quan träng ®èi víi mèi quan hÖ së h÷u trong n«ng nghiÖp vµ kinh tÕ n«ng th«n. Theo thèng kª ban ®Çu, ë n­íc ta hiÖn cã gÇn 120.000 trang tr¹i, diÖn tÝch b×nh qu©n tõ 300 ha ®Õn hµng ngh×n ha. Chñ trang tr¹i chñ yÕu lµ n«ng d©n. ë L©m §ång: 70% chñ trang tr¹i lµ n«ng d©n, h¬n 20 lµ c¸n bé c«ng nh©n viªn hoÆc ®· vÒ h­u,... ë B×nh D­¬ng: 60% chñ trang tr¹i lµ n«ng d©n, cßn c¸n bé ®­¬ng chøc vµ h­u trÝ chiÕm 38,3%. Sè l­îng trang tr¹i ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu. ë tØnh Yªn B¸i cã gÇn 10 ngµn trang tr¹i. ë B×nh D­¬ng ®· cã trªn 1.250 trang tr¹i vµ ë thµnh phè Hå ChÝ Minh cã 374 trang tr¹i trong khu vùc c¸c huyÖn ngo¹i thµnh. Qui m« diÖn tÝch cña c¸c trang tr¹i kh«ng ®ång ®Òu phô thuéc vµo ngµnh nghÒ chuyªn canh c©y trång vËt nu«i. Cã nh÷ng trang tr¹i lÊy ch¨n nu«i lµm nghÒ chÝnh, chØ cã diÖn tÝch tõ 1 ®Õn 2 ha. ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c ph¸t triÓn m¹nh lo¹i h×nh trang tr¹i trång rõng. ë §ång B»ng s«ng Cöu Long ph¸t triÓn c¸c trang tr¹i lÊy s¶n xuÊt l­¬ng thùc lµm träng ®iÓm, kÕt hîp víi trång c©y ¨n qu¶, g¾n víi nh÷ng ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nu«i trång ®¸nh b¾t thuû h¶i s¶n nªn cã nh÷ng trang tr¹i cã qui m« lín lªn tíi 1.860 ha. ë T©y Nguyªn víi chñ tr­¬ng giao ®Êt, nhÊt lµ trång rõng, thùc hiÖn ch­¬ng tr×nh phñ xanh ®Êt trèng, ®åi nói träc, ®· gióp cho nhiÒu trang tr¹i ph¸t triÓn theo h­íng s¶n xuÊt hµng ho¸ lµm môc tiªu. Nh×n chung, c¸c trang tr¹i ®· ®­îc ®Çu t­ víi mét l­îng vèn lín (cã trang tr¹i ®Çu t­ ban ®Çu lªn tíi gÇn 16 tû ®ång), sö dông hµng ngµn lao ®éng vµ cung cÊp cho x· héi mét l­îng hµng ho¸ n«ng phÈm lín gãp phÇn ®¸p øng nhu cÇu tiªu dïng trong n­íc vµ xuÊt khÈu. Mét sè ®iÒu kiÖn h×nh thµnh h×nh thøc kinh tÕ trang tr¹i: (1) Trang tr¹i ®­îc ®Çu t­ mét l­îng vèn lín ®¸p øng yªu cÇu më réng s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ t¹o ra mét l­îng hµng ho¸ dåi dµo trªn c¬ së h¹n ®iÒu phï hîp. (2) Cã kh¶ n¨ng ¸p dông tiÕn bé khoa häc kü thuËt, thùc hiÖn h¹ch to¸n kinh tÕ cña trang tr¹i. (3) Cã kh¶ n¨ng ¸p dông tiÕn bé khoa häc kü thuËt, c¶i t¹o c©y trång, vËt nu«i, x©y dùng vµ t×m ®­îc ph­¬ng ¸n sö dông lao ®éng hîp lý, n©ng cao chÊt l­îng n«ng phÈm vµ h¹ gi¸ thµnh n«ng phÈm. (4) Cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn thÞ tr­êng, ®¸p øng yªu cÇu cña thÞ tr­êng, tõng b­íc më réng thÞ tr­êng. (5) Cã ®éi ngò lao ®éng, ®¶m b¶o cho s¶n xuÊt vµ ph¸t triÓn s¶n xuÊt trang tr¹i. 2-/ Thùc tr¹ng vÒ kinh tÕ trang tr¹i: 2.1. C¸c lo¹i h×nh kinh tÕ trang tr¹i hiÖn nay: Thø nhÊt: Trang tr¹i gia ®×nh lµ lo¹i phæ biÕn nhÊt hiÖn nay. ë ®©y, trang tr¹i ®éc lËp s¶n xuÊt kinh doanh do chÝnh ng­êi chñ hé hoÆc mét thµnh viªn trong gia ®×nh ddøng ra qu¶n lý. Trang tr¹i gia ®×nh dùa vµo lao ®éng trong gia ®×nh lµ chñ yÕu, ngµy mïa cã thÓ thuª thªm nh©n c«ng ë ngoµi vµo lóc thêi vô c¨ng th¼ng. Lo¹i thø hai: Bªn c¹nh c¸c trang tr¹i gia ®×nh cßn cã mét lo¹i h×nh trang tr¹i quy m« lín h¬n, thuª m­ín nhiÒu nh©n c«ng h¬n. DiÖn tÝch tõ 2 ®Õn 10 ha thuª tõ 3 ®Õn 5 nh©n c«ng th­êng xuyªn, lóc thêi vô cã thÓ thuª 15-20 nh©n c«ng th­êng xuyªn. ë riªng tØnh Yªn B¸i cã 2 trang tr¹i d­íi h×nh thøc t­ b¶n t­ nh©n: mét do ng­êi ViÖt lµm chñ vµ mét trang tr¹i n÷a cña ng­êi n­íc ngoµi ®Çu t­ 100% vèn ®Ó s¶n xuÊt vµ chÕ biÕn chÌ c«ng nghiÖp cao. Trong c¸c lo¹i h×nh trang tr¹i trªn, cÇn ph¸t triÓn c¸c trang tr¹i gia ®×nh mét c¸ch réng r·i, bªn c¹nh ®ã cã mét bé phËn trang tr¹i ngoµi lùc l­îng lao ®éng gia ®×nh cã thÓ thuª thªm lao ®éng ®Ó s¶n xuÊt kinh doanh, quy m« diÖn tÝch ®Êt canh t¸c xoay quanh møc h¹n ®iÒn ë tõng vïng theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. §èi víi kinh tÕ t­ b¶n t­ nh©n vµ kinh tÕ t­ b¶n nhµ n­íc, "nhµ n­íc khuyÕn khÝch t­ nh©n trong n­íc vµ c¸c nhµ ®Çu t­ n­íc ngoµi ®Çu t­ kinh doanh trong n«ng nghiÖp", nhÊt lµ ®Çu t­ vµo c«ng nghiÖp phôc vô n«ng nghiÖp vµ x©y dùng c¬ së h¹ tÇng, nh­ng cho ®Õn nay hai lÜnh vùc nµy cßn Ýt ®èi t¸c ®Çu t­. Mét lo¹i h×nh trang tr¹i n÷a lµ cña c¸n bé c«ng nh©n viªn nhµ n­íc. ë Yªn B¸i, trong tæng sè 113 trang tr¹i cã 50 chñ trang tr¹i lµ c¸n bé c«ng nh©n viªn (14 ®ang lµm viÖc, 36 ®· nghØ h­u). B×nh qu©n mét trang tr¹i cã 3,12 ha trong khi b×nh qu©n trung b×nh lµ 6,13 ha vµ 3,5 lao ®éng. B×nh qu©n mçi trang tr¹i ®· ®Çu t­ b»ng 1,5 lÇn møc ®Çu t­ b×nh qu©n chung vµ thu lîi nhuËn còng nhiÒu h¬n so víi møc b×nh qu©n chung. C¸c trang tr¹i cña c¸n bé c«ng nh©n viªn cã t¸c dông huy ®éng vèn, nh©n tµi vËt lùc cña c¸c thµnh phÇn phi n«ng nghiÖp, ®æi míi n«ng th«n, t¹o viÖc lµm, t¨ng cña c¶i vËt chÊt, phñ xanh ®Êt trèng ®åi nói träc vµ c¶i thiÖn m«i tr­êng sinh th¸i. HiÖn nay n­íc ta cã h¬n 10 triÖu ha ®Êt trèng ®åi nói träc, nÕu kh«ng cã søc m¹nh cña kinh tÕ trang tr¹i, cña c¸c quèc doanh n«ng l©m nghiÖp sù hç trî cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c vµ sù chØ ®¹o cã hiÖu lùc cña nhµ n­íc th× phñ xanh ®Êt trèng ®åi nói träc khã trë thµnh hiÖn thùc. Mét lo¹i h×nh trang tr¹i n÷a kh¸ phæ biÕn ë c¸c vïng ®« thÞ, ven ®« vµ nh÷ng n¬i b×nh qu©n ruéng ®Êt thÊp ë ®ång b»ng. §ã lµ nh÷ng trang tr¹i "mini" kh«ng cã ®Êt hoÆc Ýt ®Êt, quy m« diÖn tÝch tuy "mini" nh­ng qui m« s¶n xuÊt lo¹i "maxi", kinh doanh th­êng chuyªn m«n ho¸ nh­ nu«i gµ, thá, lîn, bß s÷a, bß thÞt (®iÓn h×nh lµ ë thµnh phè Hå ChÝ Minh). C¸c lo¹i h×nh trang tr¹i tr­íc tiªn lµ c¸c trang tr¹i gia ®×nh ®Òu cã nhiÒu biÕn ®æi d­íi t¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ tr­êng. Chóng ta thö t×m hiÓu nh÷ng ®Æc ®iÓm cña trang tr¹i gia ®×nh cæ ®iÓn ë Mü cuèi thÕ kû XIX. - Gia ®×nh hoµn toµn lµm chñ së h÷u tÊt c¶ c¸c t­ liÖu s¶n xuÊt kÓ c¶ ®Êt ®ai. - Ng­êi chñ trang tr¹i tù ®­a ra c¸c quyÕt ®Þnh vÒ kÕ ho¹ch s¶n xuÊt, mua s¾m thiÕt bÞ vËt t­ vµ tù thùc hiÖn c¸c quyÕt ®Þnh kinh tÕ. - Gia ®×nh tù lµm tÊt c¶ c¸c c«ng viÖc ®ång ¸ng, chØ thuª m­ín ng­êi kh¸c khi thêi vô c¨ng th¼ng. - C¸c thµnh viªn trong gia ®×nh sèng ngay ë t¹i trang tr¹i. ë thËp kû 20, nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn ®· cã sù chuyÓn biÕn lín ë Mü vµ c¸c n­íc Ph­¬ng T©y: ë Mü cã kh«ng Ýt trang tr¹i mµ ng­êi chñ kh«ng sèng ngay t¹i trang tr¹i mµ thuª ng­êi qu¶n lý, nhiÒu trang tr¹i cßn thuª c¸c t­ liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu, gia ®×nh kh«ng lµm hoÆc chØ lµm mét phÇn c¸c c«ng viÖc ®ång ¸ng cßn phÇn lín ®Òu thuª nh©n c«ng, 47% trang tr¹i ho¹t ®éng chñ yÕu ngoµi lÜnh vùc n«ng nghiÖp. Nh­ vËy, ë n­íc ta hiÖn nay, cã 4 lo¹i h×nh kinh tÕ trang tr¹i, ®ã lµ: kinh tÕ trang tr¹i gia ®×nh, kinh tÕ trang tr¹i cña c¸n bé c«ng nh©n viªn nhµ n­íc, kinh tÕ trang tr¹i mini ë vïng ven ®«, kinh tÕ trang tr¹i d­íi h×nh thøc t­ b¶n t­ nh©n - trong ®ã kinh tÕ trang tr¹i gia ®×nh lµ phæ biÕn. XÐt theo c¬ cÊu lo¹i h×nh trang tr¹i, chia ra lµm 6 lo¹i h×nh chñ yÕu: Trång c©y hµng n¨m, chiÕm 19,3%; trång c©y l©u n¨m: 57%; ch¨n nu«i: 0,5%; l©m nghiÖp:10,7%, nu«i trång thuû s¶n: 6,1%, n«ng l©m thuû s¶n kÕt hîp: 6,4%. C¬ cÊu lo¹i h×nh kinh tÕ trang tr¹i (%) Theo: thêi b¸o kinh tÕ ViÖt Nam: sè 10, ngµy 3-2-1999. 2.2. Nh÷ng mÆt ®¹t ®­îc cña kinh tÕ trang tr¹i: Cã thÓ nãi, kinh tÕ trang tr¹i lµ mét b­íc ph¸t triÓn cao cña kinh tÕ hé gia ®×nh, mÆt ®¹t ®­îc th× nhiÒu, song chung qui l¹i, thÊy râ nÐt ë hai mÆt lín sau: Thø nhÊt: kinh tÕ trang tr¹i s¶n xuÊt víi qui m« lín. Qui m« s¶n xuÊt lín cña kinh tÕ trang tr¹i ®­îc thÓ hiÖn ë c¶ mÆt: vèn, lao ®éng vµ ruéng ®Êt. VÒ mÆt ruéng ®Êt: quy m« tõ 4,7 ha/trang tr¹i ®Õn 9,4 ha/trang tr¹i, cã biÖt cã trang tr¹i >100 ha. VÒ lao ®éng: mét trang tr¹i n¨m 1998 cã 12 lao ®éng, trong ®ã 10 lao ®éng thuª vµ 2 lao ®éng cña gia ®×nh. VÒ mÆt vèn: trung b×nh mét trang tr¹i ®Çu t­ 97,7 triÖu ®ång vèn trong 1 n¨m, trong ®ã 87,4% vèn lµ tù cã, 7% vèn vay ng©n hµng vµ 5,6% lµ vèn vay tõ c¸c nguån kh¸c. Mét sè trang tr¹i ®· ®Çu t­ vèn ®Ó mua s¾m m¸y mãc, thiÕt bÞ phôc vô vµ chÕ biÕn n«ng, l©m, thuû s¶n. §Õn nay b×nh qu©n 1.000 trang tr¹i cã 3 m¸y kÐo lín, 3 m¸y kÐo nhá, h¬n 8 m¸y ph¸t ®iÖn, 3 « t« t¶i, 9 tµu thuyÒn ®¸nh c¸, 27 m¸y b¬m n­íc,... Møc ®é mua s¾m vµ trang bÞ m¸y mãc thiÕt bÞ cña c¸c trang tr¹i cßn thÊp so víi quy m« vµ tÝch chÊt s¶n xuÊt hµng ho¸, nh­ng cao h¬n nhiÒu so víi møc trung b×nh hé n«ng d©n trªn cïng ®Þa bµn vµ cïng lo¹i ngµnh nghÒ l¹i cã xu h­íng t¨ng nhanh (20%/n¨m). Thø hai: HiÖu qu¶ kinh tÕ râ nÐt: Trang tr¹i lÊy s¶n xuÊt hµng ho¸ lµm h­íng chÝnh, tØ suÊt hµng ho¸ cao vµ thu nhËp v­ît tréi h¬n so víi kinh tÕ hé. Tæng thu b×nh qu©n mét trang tr¹i n¨m 1997 lµ 31 triÖu ®ång/n¨m, gi¸ trÞ s¶n phÈm hµng ho¸ ®· b¸n lµ 41,5 triÖu ®ång. Thu nhËp v­ît tréi so víi hé n«ng d©n vµ ngµy cµng t¨ng nhanh, hiÖu qu¶ kinh tÕ râ nÐt, thu nhËp thuÇn tuý: 23 triÖu ®ång, b×nh qu©n 1 nh©n khÈu: 4,1 triÖu ®ång, 1 lao ®éng: 9,3 triÖu ®ång. KÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ - x· héi râ nÐt nhÊt: c¸c chñ trang tr¹i ®· biÕn nh÷ng vïng ®Êt hoang, kh« c»n hoÆc óng ngËp quanh n¨m thµnh nh÷ng vïng kinh tÕ trï phó, mang ®Ëm tÝnh chÊt s¶n xuÊt hµng ho¸ quy m« lín, ®Çu t­ cao, t¹o thªm nhiÒu viÖc lµm, t¨ng cña c¶i vËt chÊt cho x· héi, t¨ng thu nhËp vµ c¶i thiÖn ®êi sèng vËt chÊt tinh thÇn cho c¸c hé n«ng d©n trong vïng, tr­íc hÕt lµ biÕn c¸c hé n«ng d©n b×nh th­êng thµnh c¸c chñ trang tr¹i giµu cã, thu nhËp t¨ng nhanh. C¸c trang tr¹i chñ yÕu ®­îc h×nh thµnh trªn c¸c vïng ®Êt hoang ho¸ hoÆc kh« c»n, chñ trang tr¹i ph¶i ®Çu t­ vèn vµ lao ®éng lín ®Ó t¹o ®Êt, x©y dùng c¬ së h¹ tÇng vµ lÊy trång c©y l©u n¨m, s¶n xuÊt n«ng l©m kÕt hîp lµm h­íng chÝnh, nªn phÇn ®ãng gãp cña kinh tÕ trang tr¹i vµo ng©n s¸ch nhµ n­íc cßn h¹n chÕ. Bªn c¹nh lîi Ých vÒ kinh tÕ nhµ n­íc vµ céng ®ång cßn thu ®­îc lîi Ých vÒ tµi nguyªn thiªn nhiªn, m«i tr­êng. Do phÇn lín trang tr¹i trång c©y l©u n¨m, vµ trång ch¨m sãc rõng nªn tèc ®é phñ xanh ®Êt trèng ®åi nói träc, b·i båi ven biÓn nhanh h¬n, rõng vµ ®Êt rõng ®­îc b¶o vÖ vµ qu¶n lý tèt h¬n. §ãng gãp cña trang tr¹i vÒ b¶o vÖ ®Êt ®ai, tµi nguyªn rõng, biÓn vµ m«i tr­êng lµ v« gi¸, rÊt ®¸ng tr©n träng. Bªn c¹nh nh÷ng mÆt ®¹t ®­îc th× kinh tÕ trang tr¹i còng gÆp kh«ng Ýt nh÷ng khã kh¨n cÇn th¸o gì. 2.3. Nh÷ng khã kh¨n lín trang tr¹i th­êng gÆp ph¶i: Nh÷ng khã kh¨n lín mµ kinh tÕ trang tr¹i n­íc ta hiÖn nay gÆp ph¶i th× cã nhiÒu, bëi nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau, song chung quy l¹i, cã ba khã kh¨n lín ®ã lµ c¸c vÊn ®Ò: quan hÖ ®Êt ®ai, vèn tÝn dông trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn vµ viÖc tiªu thô s¶n phÈm khi trang tr¹i ®· cã s¶n phÈm. a. Quan hÖ ®Êt ®ai: Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, ®Êt ®ai tuy lµ hµng ho¸ nh­ng lµ mét lo¹i hµng ho¸ ®Æc biÖt, cã thÓ mua b¸n, thuª m­ín, ®æi ch¸c. N¬i nµy th× quyÒn së h÷u g¾n liÒn víi quyÒn sö dông, n¬i kia th× quyÒn sö dông t¸ch khái quyÒn së h÷u, do ®ã xö lý vÊn ®Ò ®Êt ®ai kh«ng ®¬n thuÇn vÒ mÆt kinh tÕ còng nh­ vÒ mÆt ph¸p lý. Nh­ng ®iÒu quan träng lµ: së h÷u t­ liÖu s¶n xuÊt trong ®ã cã ®Êt ®ai kh«ng ph¶i lµ yÕu tè chñ yÕu quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh mét trang tr¹i. Kh«ng Ýt trang tr¹i ph¶i ®i thuª t­ liÖu s¶n xuÊt nh­ng vÉn thu lîi nhuËn cao kh«ng kÐm nh÷ng trang tr¹i cã chñ së h÷u t­ liÖu s¶n xuÊt. ë n­íc ta, ®Êt ®ai thuéc së h÷u toµn d©n do nhµ n­íc qu¶n lý, nh­ng hé n«ng d©n ®­îc nhµ n­íc giao ®Êt cã quyÒn chuyÓn ®æi, chuyÓn nh­îng, cho thuª, thõa kÕ, thÕ chÊp. Nhê 5 quyÒn n¨ng ®ã nªn tõ khi LuËt ®Êt ®ai ®­îc ban hµnh (n¨m 1993) viÖc chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ kinh tÕ vµ hµng ho¸ thµnh c¸c trang tr¹i ®­îc tiÕn hµnh thuËn lîi. ë huyÖn Yªn B×nh, tØnh Yªn B¸i phÇn lín ®Êt ®ai ®Òu thuéc quyÒn sö dông cña c¸c n«ng tr­êng vµ l©m tr­êng quèc doanh. Cuéc ®iÒu tra 113 trang tr¹i cho thÊy: - §Êt do nhµ n­íc cÊp, c¸c n«ng tr­êng kho¸n cho c«ng nh©n vµ n«ng d©n chiÕm tû lÖ 98% víi hai ph­¬ng thøc: + HuyÖn cÊp trùc tiÕp cho hé n«ng d©n, chñ yÕu lµ ®Êt ®ai cña c¸c n«ng l©m tr­êng, mçi hé ®­îc nhËn tõ 3 ®Õn 10 ha. + C¸c n«ng l©m tr­êng giao kho¸n cho mét sè hé n«ng d©n trong l©m tr­êng phÇn sau khi ®· giao cho hé c«ng nh©n. - Thùc hiÖn sang nh­îng ®Êt ®ai lµm kinh tÕ trang tr¹i chØ chiÕm 1,28%. - Thuª: 0,08%. - Tù khai ph¸: 0,10%. ë hai tØnh B×nh D­¬ng, B×nh Ph­íc, nhiÒu trang tr¹i mua b¸n sang nh­îng ®Êt ®ai, ph¸ rõng lËp v­êng nhiÒu khi tr¸i phÐp, ®Õn nay c¸c lo¹i c©y trång ®· 2-3 n¨m tuæi nh­ng vÉn ch­a ®­îc cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông chiÕm ®Õn 52% diÖc tÝch ®Êt canh t¸c. ë c¸c tØnh kh¸c, t×nh h×nh trªn còng diÔn ra nh­ng ë møc ®é Ýt h¬n. Cã thÓ rót ra kÕt luËn: viÖc giao ®Êt cÇn kÌm theo viÖc kiÓm tra, kiÓm so¸t cã ®óng quy ®Þnh cña ph¸p luËt hay kh«ng. §Ó t¨ng c­êng hiÖu lùc cña luËt ®Êt ®ai, cÇn cã nh÷ng thÓ chÕ bæ sung, ch¼ng h¹n vÒ møc h¹n ®iÒn. §èi víi diÖn tÝch v­ît møc h¹n ®iÒn th× ¸p dông chÕ ®é cho thuª phÇn ®Êt ®· v­ît. b-/ Vèn tÝn dông: Vèn lµ mét yªu cÇu bøc thiÕt cña c¸c trang tr¹i theo ­íc tÝnh, ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu vay cña c¸c trang tr¹i hiÖn cã víi møc cho vay tèi thiÓu 3 triÖu ®ång cho 1 ha ®Êt c©y c«ng nghiÖp, ph¶i cã vèn cho vay dµi h¹n 55 tû ®ång, nh­ng thùc tÕ chØ ®¸p øng ®­îc 10% nhu cÇu. §Ó ®æi míi lÜnh vùc ®Çu t­, cÇn n¾m ®­îc ®Æc tr­ng quan hÖ tÝn dông cña trang tr¹i. Nh÷ng n¨m qua hÖ thèng Ng©n hµng th­¬ng m¹i vµ Ng©n hµng n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n ch­a cã nh÷ng thÓ thøc tÝn dông thÝch hîp víi chu kú sinh tr­ëng cña c©y trång vµ vËt nu«i, v× vËy s¾p tíi cÇn ®¸p øng yªu cÇu cña c¸c trang tr¹i lµ vay trung h¹n vµ dµi h¹n, vay ®Çu t­ theo dù ¸n (trång rõng, c©y c«ng nghiÖp, c©y ¨n qu¶, ch¨n nu«i gia sóc lín,...). §­¬ng nhiªn, cÇn cã qu¸ tr×nh chuÈn bÞ v× hiÖn nay phÇn lín c¸c trang tr¹i ch­a ®ñ tr×nh ®é lËp dù ¸n, vµ b¶n th©n c«ng t¸c ®Çu t­ theo dù ¸n còng ®ang gÆp khã kh¨n. CÇn ®a d¹ng ho¸ c¸c h×nh thøc huy ®éng vèn cho n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n kh«ng thÓ chØ sö dông ph­¬ng thøc vay th­¬ng m¹i mµ cÇn cã c¶ ph­¬ng thøc gäi vèn n­íc ngoµi qua FDI, qua ph¸t hµnh tr¸i phiÕu ë trong n­íc vµ ngoµi n­íc cho ch­¬ng tr×nh dù ¸n vÒ n«ng nghiÖp ®Ó gi¶m bít l·i suÊt ®Çu vµo vµ cã ®iÒu kiÖn h¹ thÊp l·i suÊt ®Çu ra. C¸c kªnh ®Çu t­ vèn cña nhµ n­íc cho n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n nªn theo h­íng th­¬g m¹i ho¸ c¸c nguån vèn. c-/ Tiªu thô s¶n phÈm: N­íc ta hiÖn nay míi cã kho¶ng 12 v¹n trang tr¹i trong ®ã mét phÇn ®· cã s¶n phÈm hµng ho¸. Nh÷ng n¨m tíi, sè trang tr¹i sÏ lªn tíi hµng triÖu, tiªu thô s¶n phÈm lóc bÊy giê sÏ trë thµnh mét vÊn ®Ò lín cña trang tr¹i. NÕu kh«ng gi¶i quyÕt ®­îc th× xu h­íng träng cung sÏ xuÊt hiÖn, ¶nh h­ëng kh«ng Ýt tíi t­¬ng lai cña c¸c trang tr¹i. CÇn m¹nh d¹n khuyÕn khÝch sù ph¸t triÓn cña c¸c lo¹i chî ë n«ng th«n, chî phiªn, chî sím, chî chiÒu, chî khu vùc, chê miÒn nói, chî ®ång b»ng, chî trªn s«ng. Mçi lo¹i chî kh«ng chØ nh»m tiªu thô s¶n phÈm mµ cßn ®Ó n¾m b¾t ®­îc th«ng tin thÞ tr­êng. §Ó hç trî cho viÖc tiªu thô s¶n phÈm, ng­êi tiªu n«ng cã mét Ýt s¶n phÈm hµng ho¸ còng nh­ c¸c trang tr¹i cïng khu vùc cã thÓ thµnh lËp tæ chøc hîp t¸c tiªu thô ®Ó ®Çu t­ chèng l¹i n¹n Ðp gi¸, Ðp cÊp cña t­ th­¬ng. Hµng ngµy trªn b¸o chÝ, ®µi ph¸t thanh truyÒn h×nh cßn cã th«ng tin gi¸ c¶ kÌm theo ®ã c«ng t¸c marketing, c¸c chÝnh s¸ch trî gi¸, khuyÕn m·i, viÖc kÝ kÕt hîp ®ång gi÷a c¸c c«ng ty víi c¸c hîp t¸c x· vµ c¸c trang tr¹i lµm cho th«ng tin lu«n lu«n th«ng suèt gi÷a ng­êi b¸n vµ ng­êi mua th«ng qua c¸c tæ chøc m«i giíi, lµm nh­ vËy nh÷ng khã kh¨n vÒ tiªu thô s¶n phÈm sÏ dÇn dÇn ®­îc kh¾c phôc. Bªn c¹nh ®ã, nhµ n­íc còng nªn ®Çu t­ x©y thªm nh÷ng nhµ m¸y chÕ biÕn, vµ cã nh÷ng biÖn ph¸p më ®­êng thóc ®Èy viÖc xuÊt khÈu n«ng s¶n trùc tiÕp ra thÞ tr­êng n­íc ngoµi,... c-/ Mét sè biÖn ph¸p khuyÕn khÝch ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i: Trang tr¹i lµ mét h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt cao h¬n kinh tÕ hé gia ®×nh vµ chñ yÕu còng lµ trang tr¹i gia ®×nh, víi nh÷ng ng­êi chñ cã vèn tÝch luü nhÊt ®Þnh, cã kiÕn thøc vµ chÝ lµm giµu m·nh liÖt, tõ lao ®éng b¶n th©n vµ gia ®×nh lµ chÝnh, gãp phÇn gi¶i quyÕt lao ®éng d­ thõa ë n«ng th«n. H×nh thøc kinh tÕ trang tr¹i ë n­íc ta vÉn cßn lµ s¬ khai, bëi ®i kÌm víi nã lµ c¸c ngµnh nghÒ ch­a ph¸t triÓn, hÖ thèng dÞch vô ch­a h×nh thµnh nhÊt lµ cßn "bÝ ®Çu ra". Khi h×nh thøc nµy ph¸t triÓn mét c¸ch toµn diÖn th× nhu cÇu hîp t¸c ®Æt ra nh­ nhu cÇu tù th©n, bëi mçi trang tr¹i kh«ng thÓ ph¸t triÓn v÷ng m¹nh nÕu kh«ng g¾n kÕt víi c«ng nghÖ, th­¬ng m¹i vµ dÞch vô. ChÝnh vÞ sù non trÎ nµy cña kinh tÕ trang tr¹i, mµ cÇn cã mét sè biÖn ph¸p, chñ tr­¬ng râ rµng cña nhµ n­íc vÒ lo¹i m« h×nh nµy. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, ®Ó khuyÕn khÝch ph¸t triÓn h×nh thøc kinh tÕ trang tr¹i cÇn tËp trung vµo mét sè gi¶i ph¸p sau: * Nhµ n­íc t¨ng c­êng ®Çu t­ ng©n s¸ch ®Ó x©y dùng c¬ së h¹ tÇng ë n«ng th«n, nghiªn cøu khoa häc c«ng nghÖ n«ng nghiÖp, thùc hiÖn tèt c¸c chÝnh s¸ch khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m, khuyÕn ng­ ë c¬ së, cÇn thùc hiÖn tèt vµ duy tr× c¸nh kÐo c¬ lîi cho n«ng th«n n«ng d©n. * Trong tõng thêi kú quy ®Þnh møc h¹n ®iÒn cho mét trang tr¹i theo tõng vïng, tõng lo¹i ®Êt phï hîp víi kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tËp trung, víi mét quy m« hîp lý cho viÖc më réng s¶n xuÊt hµng ho¸ n«ng s¶n. §iÒu chØnh c¸c chÝnh s¸ch ruéng ®Êt theo h­íng lµm râ quyÒn vµ nghÜa vô cña ng­êi sö dông ®Êt vµ phï hîp víi tõng vïng l·nh thæ. ë miÒn nói vµ T©y Nguyªn trong giai ®o¹n hiÖn nay nªn níi chÝnh s¸ch h¹n ®iÒu: ®Êt trång c©y c«ng nghiÖp tõ 30 ha ®Õn 50 ha. * ChÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ võa ph¶i ®¶m b¶o cho trang tr¹i ph¸t triÓn, võa ®¶m b¶o kh«ng ®Ó tÝch tô ®Êt ®ai qu¸ lín dÉn ®Õn bãc lét ®Þa t«, võa ®¶m b¶o cho ng­êi lao ®éng trong n«ng nghiÖp cã ®Êt ®ai ®Ó s¶n xuÊt, sinh sèng. * Tõng b­íc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c ngµnh nghÒ s¶n xuÊt, kinh doanh, dÞch vô trong n«ng nghiÖp n«ng th«n ®Ó gi¶i quyÕt viÖc lµm vµ æn ®Þnh thu nhËp cho ng­êi lao ®éng. * CÇn x©y dùng khu«n khæ ph¸p lý ®ång bé ®Ó khuyÕn khÝch vµ ®¶m b¶o an toµn ®Çu t­ vèn cho s¶n xu¸at n«ng nghiÖp, nhÊt lµ ®Çu t­ cho c©y c«ng nghiÖp, c¸c vïng s¶n xuÊt hµng ho¸ lín nh­: thõa nhËn c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c ngoµi n«ng d©n, kÓ c¶ c¸n bé ®¶ng viªn ®­îc lµm kinh tÕ trang tr¹i, thñ tôc cÊp quyÒn sö dông ®Êt, quyÒn ®­îc mua b¸n, sang nh­îng, thõa kÕ, thÕ chÊp,... ®èi víi tµi s¶n ®· ®­îc ®Çu t­. * X¸c ®Þnh m« h×nh vµ tõng b­íc ho¹ch ®Þnh c¬ chÕ chÝnh s¸ch ®Ó nhanh chãng chuyÓn dÞch c©y trång, vËt nu«i, ph¸t huy thÕ m¹nh cña tõng vïng, tõng ®Þa ph­¬ng, ®¶m b¶o sù hµi hoµ trong tæng thÓ: n©ng cao søc c¹nh tranhg cña hµng ho¸ n«ng phÈm trªn thÞ tr­êng trong vµ ngoµi n­íc. §Çu t­ x©y dùng n©ng cÊp c¸c nhµ m¸y chÕ biÕn, b¶o qu¶n vµ vËn chuyÓn n«ng phÈm ®Õn n¬i tiªu thô, gi¶m bít tíi møc thÊp nhÊt tiªu hao l·ng phÝ. * KhuyÕn khÝch c¸c doanh nghiÖp quèc doanh cã qui m« s¶n xuÊt lín tËn dông ­u thÕ cña ng­êi s¶n xuÊt nhá, chñ ®éng hîp t¸c, liªn doanh liªn kÕt trong s¶n xuÊt vµ tiªu thô s¶n phÈm, kÓ c¶ vèn ®Çu t­. * M¹nh d¹n vµ th­êng xuyªn quan t©m cñng cè c¶i thiÖn mèi quan hÖ s¶n xuÊt míi trong n«ng nghiÖp n«ng th«n, cñng cè m« h×nh hîp t¸c x· míi, ph¸t huy h×nh thøc hé gia ®×nh vµ m« h×nh kinh tÕ liªn kÕt ®a thµnh phÇn gi÷a quèc doanh, hîp t¸c x· vµ hé n«ng d©n, trong ®ã quèc doanh lµm vai trß chñ ®¹o (më ®­êng, h­íng dÉn, hç trî,...). * T¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c trang tr¹i vay vèn, ph¸t triÓn quy m« s¶n xuÊt víi l·i suÊt ­u ®·i vµ thêi h¹n ®¶m b¶o chu kú s¶n xuÊt. * Trî cÊp cho n«ng d©n khai hoang, ®µo t¹o ngµnh nghÒ cho ng­êi lao ®éng ë n«ng th«n ®Ó cã c¬ héi tham gia s¶n xuÊt kinh doanh ®¶m b¶o ®êi sèng. * Ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ®µo t¹o båi d­ìng nguån nh©n lùc mét c¸ch tÝch cùc chñ ®éng cho n«ng d©n, n«ng th«n mµ nßng cèt chñ yÕu lµ ®éi ngò c¸n bé x·, huyÖn gåm c¶ vÒ qu¶n lý