Khoa học tròng và chăm sóc rừng

Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm) 1 Gi¸o tr×nh h­íng tíi thÕ kû 21 ViÖn sü Shen Guofang Khoa häc Trång vµ ch¨m sãc rõng Nhµ xuÊt b¶n L©m nghiÖp Trung Quèc 2001. (TËp I) Ng­êi biªn dÞch: GS.TS TrÇn V¨n M·o §¹i häc L©m nghiÖp 2004 id2317906 pdfMachine by Broadgun Software - a great PDF writer! - a great PDF creator! - Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm) 2 Lêi t¸c gi¶ Trång vµ ch¨m sãc rõng lµ mét m«n khoa häc chñ yÕu cña l©m sinh häc, gi¸o tr×nh khoa häc trång vµ ch¨m sãc rõng cã tªn gäi ®Çu tiªn. Tr­íc ®©y khoa häc trång rõng. Vµo thËp kû 50 cña thÕ kû 20 ®Õn nay, cø 10 n¨m söa ®æi bæ sung 1 lÇn. LÇn nµy v× sö dông tªn m«n häc míi vµ gÆp lóc x©y dùng m«i tr­êng sinh th¸i ®ang ph¸t triÓn nhanh chãng. VÒ néi dung gi¸o tr×nh ®· ®­îc söa ®æi bæ sung, ®Æc ®iÓm chñ yÕu cña nã lµ: (1) Cã c¬ së lý luËn ®Çy ®ñ ®Æc biÖt lµ tiÕp cËn víi sinh th¸i häc. (2) Cè g»ng ph¶n ¸nh nh÷ng thµnh tùu vÒ trång vµ ch¨m sãc rõng trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nh­ng tr¸nh chi tiÕt cô thÓ qu¸. (3) Cè g¾ng liªn hÖ víi nhõng c«ng tr×nh träng ®iÓm míi x©y dùng cña nhµ n­íc, ph¶n ¸nh vÒ nh­ng néi dung thÝch øng víi thùc tÕ nh­: “n«ng l©m kÕt hîp”, “lËp ®Þa rõng”, “khoanh nu«i rõng”, “thiÕt kÕ quy ho¹ch rõng” Cuèn s¸ch nµy do nhiÒu nhµ khoa häc giµ trÎ tËp trung biªn so¹n trong 2 n¨m, bao gåm 22 ch­¬ng. Do chóng t«i mÊy n¨m nay ®¶m nhiÖm nhiÒu c«ng t¸c nÆng nÒ, néi dung mét sè ch­¬ng tiÕt vÉn ch­a ®ñ, thay ®æi hÖ thèng gi¸o tr×nh còng cÇn cã thêi gian kh¶o nghiÖm. Hy väng sù chØ dÉn cña ng­êi ®äc. Shen Guofang 25 thµng 7 n¨m 2001 Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm) 3 Lêi ng­êi dÞch Khoa häc trång vµ ch¨m sãc rõng ®­îc dÞch tõ gi¸o tr×nh chuÈn h­íng tíi thÕ kû 21 cho c¸c tr­êng §¹i häc L©m nghiÖp ë Trung Quèc do ViÖn sü Shen Guofang chñ biªn. NhiÒu ch­¬ng tiÕt trong cuèn s¸ch cã thÓ gióp cho c¸n bé gi¶ng d¹y, häc viªn sau ®¹i häc vµ sinh viªn tr­êng §¹i häc L©m nghiÖp tham kh¶o. Ngoµi ra gi¸o tr×nh còng gióp cho c¸n bé l·nh ®¹o, c¸c nhµ khoa häc, c¸c nhµ doanh nghiÖp cã tÇm nh×n ®óng ®¾n h¬n trong c«ng t¸c trång vµ ch¨m sãc rõng. Trong qu¸ tr×nh biªn dÞch chóng t«i nhËn ®­îc sù gióp ®ì cña ban l·nh ®¹o nhµ tr­êng, bé m«n L©m sinh vµ khoa L©m häc mµ ng­êi trùc tiÕp lµ: Gi¸o s­, hiÖu phã Vò TiÕn Hinh, PGS. Chñ nhiÖm bé m«n Hoµng Kim Ngò, PGS tr­ëng phßng Qu¶n lý ®µo t¹o NguyÔn V¨n TuÊn, PCN khoa Ph¹m V¨n §iÓn, chñ nhiÖm bé m«n Vò §¹i D­¬ng. Do cuèn s¸ch bao gåm nhiÒu néi dung, chóng t«i biªn dÞch thµnh 2 tËp. TËp I bao gåm 2 phÇn: nguyªn lý c¬ b¶n vÒ trång vµ ch¨m sãc rõng, trång rõng TËp II bao gåm Qu¶n lý ch¨m sãc rõng ph­¬ng ph¸p thu ho¹ch vµ t¸i sinh rõng, nh÷ng c«ng tr×nh träng ®iÓm vµ ch¨m sãc rõng. NhiÒu vÊn ®Ò Ýt liªn quan víi ®iÒu kiÖn n­íc ta chóng t«i chØ l­îc dÞch. Cã thÓ nhiÒu danh tõ vµ néi dung ch­a phï hîp víi v¨n phong vµ t×nh h×nh cô thÓ ViÖt Nam. Xin ®éc gi¶ l­îng thø vµ bæ sung cho lÇn xuÊt b¶n sau. Ngµy 25 th¸ng 10 n¨m 2004 Ng­êi biªn dÞch Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm) 4 PhÇn 1. Nguyªn lý c¬ b¶n cña trång vµ ch¨m sãc rõng Ch­¬ng I LËp ®Þa rõng LËp ®Þa rõng lµ c¬ së kü thuËt øng dông rÊt quan träng cña trång vµ ch¨m sãc rõng, néi dung chñ yÕu lµ nghiªn cøu nh©n tè lËp ®Þa, ph©n lo¹i lËp ®Þa vµ ®¸nh gi¸ lËp ®Þa. Th«ng qua nghiªn cøu lËp ®Þa rõng, cã thÓ chän ra loµi c©y trång rõng cã s¶n l­îng cao nhÊt, ®Ò ra c¸c biÖn ph¸p ch¨m sãc rõng thÝch hîp, ®ång thêi cã thÓ dù b¸o søc s¶n xuÊt rõng vµ s¶n l­äng rõng trong t­¬ng lai, tiÕn ®Õn cã thÓ ®¸nh gi¸ ph©n lo¹i rõng, c¸c hiÖu Ých kinh doanh rõng, gi¸ thµnh s¶n xuÊt gç vµ ®Çu t­ ch¨m sãc rõng. Nã cã t¸c dông quan träng trong viÖc n©ng cao chÊt l­îng rõng, ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng, b¶o vÖ vµ t¸i sinh rõng tù nhiªn, kh«i phôc vµ më réng tµi nguyªn rõng. Trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ c¸c n­íc ph¸t triÓn l©m nghiÖp, ®· më réng c«ng t¸c nghiªn cøu lËp ®Þa, trong ®ã rÊt nhiÒu thµnh qu¶ nghiªn cøu ®· ph¸t huy ®­îc t¸c dông quan träng trong x©y dùng s¶n xuÊt l©m nghiÖp. §Êt n­íc ta do ®Þa m¹o, khÝ hËu , ®Êt ®ai vµ sinh vËt cã sù kh¸c nhau rÊt lín, tÊt nhiªn cã ¶nh h­ëng quan träng ®Õn c¸c biÖn ph¸p s¶n xuÊt l©m nghiÖp. Cho nªn , ph¶i tiÕn hµnh nghiªn cøu, ph©n lo¹i vµ ®¸nh gi¸ c¸c nh©n tè ®ã, nghÜa lµ ph¶i nghiªn cøu toµn diÖn ®Õn lËp ®Þa rõng. 1. Kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ lËp ®Þa rõng LËp ®Þa lµ kh¸i niÖm th­êng dïng trong l©m häc. Khi ph©n lo¹i lËp ®Þa ph¶i lµm râ mét sè thuËt ng÷ sau: LËp ®Þa vµ sinh c¶nh (site and habitat) - Héi nh÷ng ng­êi c«ng t¸c l©m nghiÖp Mü (1971) cho r»ng: “LËp ®Þa lµ c¸c lo¹i h×nh thùc b× vµ chÊt l­îng cña chóng ë trªn ®Êt rõng vµ m«i tr­êng ®Êt rõng”. - Tµi liÖu “®iÒu tra lËp ®Þa rõng” §øc n¨m1981 cho r»ng: “ LËp ®Þa lµ tæng thÓ c¸c ®iÒu kiÖn hoµn c¶nh cña thùc vËt, mµ chóng lµ nh÷ng nh©n tè t¸c dông ®Õn sinh tr­ëng thùc vËt”. - Nhµ l©m häc §øc- Ernst Rohrig (1982) trong cuèn “ Trång vµ ch¨m sãc rõng” cã nªu r»ng: “LËp ®Þa lµ tæng hîp c¸c nh©n tè m«i tr­êng vËt lý vµ ho¸ häc mµ cã t¸c dông quan träng ®èi víi sinh tr­ëng, ph¸t triÓn cña Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm) 5 c©y rõng. Nh÷ng nh©n tè ®ã ®èi víi c¸c thÕ hÖ rõng ph¶i ®¶m b¶o æn ®Þnh hoÆc cã sù biÕn ®æi theo qui luËt tuÇn hoµn”. - Nhµ l©m häc Mü D.M Smith (1996) trong quyÓn “trång rõng thùc dông” cã nªu r»ng: “LËp ®Þa lµ tæng thÓ m«i tr­êng cña mét ®Þa ph­¬ng, m«i tr­êng lµ mét kho¶ng kh«ng gian cã c©y rõng vµ sinh vËt ®ang sèng, tån t¹i vµ t¸c ®ông qua l¹i lÉn nhau”. Ngµy nay néi dung cña “lËp ®Þa” trong l©m häc vµ “ sinh c¶nh” trong sinh th¸i häc cã xu thÕ gièng nhau. Nãi chung lËp ®Þa cã 2 nghÜa: (1) Cã vÞ trÝ ®Þa lý. (2) Nã lµ tæng hîp cña ®iÒu kiÖn m«i tr­êng ( sinh vËt, ®Êt, khÝ hËu) tån t¹i ë mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh. Cho nªn cã thÓ nãi lËp ®Þa kh«ng thay ®æi vµ kh«ng liªn quan víi loµi c©y sinh tr­ëng trªn ®ã. ChÊt l­îng lËp ®Þa vµ ®iÒu kiÖn lËp ®Þa ( site quality and site condition) ChÊt l­îng lËp ®Þa lµ 1 tiÒm lùc s¶n xuÊt cña c©y rõng trªn 1 ®iÒu kiÖn lËp ®Þa nµo ®ã hoÆc c¸c lo¹i thùc b× kh¸c nhau trªn lËp ®Þa ®ã. Cho nªn chÊt l­îng lËp ®Þa cã liªn quan víi loµi c©y, cã lËp ®Þa cao, lËp ®Þa thÊp. ChÊt l­îng lËp ®Þa bao gåm nh©n tè khÝ hËu, ®Êt vµ sinh vËt. Mét lËp ®Þa ®èi víi c¸c loµi c©y kh¸c nhau cã thÓ cã chÊt l­îng lËp ®Þa kh¸c nhau. Cßn ®iÒu kiÖn lËp ®Þa lµ tæng hîp c¸c ®iªï kiÖn m«i tr­êng tù nhiªn cã quan hÖ víi sinh tr­ëng ph¸t triÓn c©y rõng trªn ®Êt trång rõng. ChÊt l­îng lËp ®Þa vµ ®iÒu kiÖn lËp ®Þa lµ tõ chung th­êng ®­îc dïng nh­ nhau. Khi ®¸nh gi¸ chÊt l­îng lËp ®Þa th­êng tiÕn hµnh ph¸n ®o¸n hoÆc dù b¸o søc s¶n xuÊt hiÖn t¹i ®èi víi lËp ®Þa. Môc ®Ých ®¸nh gi¸ lµ dù b¸o thu ho¹ch vµ l­îng ho¸ søc s¶n xuÊt cña ®Êt hoÆc lµ x¸c ®Þnh lo¹i lËp ®Þa cña rõng. ChØ tiªu ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l­îng lËp ®Þa th­êng dïng chØ sè lËp ®Þa, cßn gäi lµ chØ sè vÞ trÝ ®Êt, tøc lµ ®¸nh gi¸ b»ng chiÒu cao b×nh qu©n (H) cña c©y ­u thÕ ë 1 tuæi chuÈn nhÊt ®Þnh hoÆc chiÒu cao b×nh quÇn cña mét sè c©y cao nhÊt. Ph©n lo¹i lËp ®Þa vµ lo¹i h×nh lËp ®Þa ( site classification and site type) Mçi lo¹i lËp ®Þa cã ®Æc tÝnh cña b¶n th©n nã. Trªn ®Êt trång rõng víi diÖn tÝch lín th× kh«ng tån t¹i ®iÒu kiÖn lËp ®Þa nh­ nhau. VÒ nghiªn cøu khoa häc ®èi víi mçi nh©n tè lËp ®Þa ph¶i tiÕn hµnh nghiªn cøu tû mØ lµ c«ng viÖc v« cïng quan träng, nh­ng khi tiÕn hµnh thiÕt kÕ quy ho¹ch trång rõng th× Ýt khi lÊy 1 nh©n tè ®¬n ®éc ®Ó nghiªn cøu. Trong thùc tiÔn ch¨m sãc nu«i d­ìng rõng, ph©n lo¹i lËp ®Þa cã 2 m¨t : Theo nghÜa réng vµ theo nghÜa hÑp. VÒ nghÜa hÑp cã khÝ hËu, lo¹i ®Êt gÇn gièng nhau vÒ ®iÒu kiÖn sinh th¸i gäi lµ ph©n lo¹i lËp ®Þa. §¬n vÞ mµ tæ hîp thµnh ®­îc gäi lµ lo¹i h×nh ®iÒu kiÖn lËp ®Þa (lo¹i h×nh lËp ®Þa) hoÆc lo¹i h×nh ®iÒu kiÖn thùc vËt. Lo¹i h×nh lËp ®Þa lµ tªn gäi chung cña ph©n lo¹i dinh d­ìng ®Êt vµ dinh d­ìng n­íc t­¬ng tù nhau. Nãi réng ra ph©n lo¹i lËp ®Þa bao gåm viÖc ph©n khu vµ v¹ch ra c¸c ®¬n vÞ ph©n lo¹i c¸c cÊp trong hÖ thèng ph©n lo¹i lËp ®Þa. NÕu theo ý nghÜa chung th× ph©n lo¹i lËp ®Þa th­êng theo nghÜa hÑp. Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm) 6 2. LÞch sö vµ xu thÕ ph¸t triÓn nghiªn cøu lËp ®Þa rõng HiÖn nay ph©n lo¹i lËp ®Þa ®­îc chia ra 4 lo¹i: mét lµ c¨n cø vµo tÝnh thÝch nghi, ®iÓn h×nh lµ ph©n lo¹i 8 cÊp ®Êt cña n­íc Mü. Hai lµ ph©n lo¹i theo chóng lo¹i, tæ thµnh vµ ®Æc ®iÓm sinh tr­ëng cña c¸c loµi c©y gç, c©y bôi vµ c©y cá sinh tr­ëng trªn lËp ®Þa rõng vµ mét sè chØ tiªu sinh tr­ëng kh¸c, nghÜa lµ c¨n cø vµo hiÖu qu¶ cña lËp ®Þa rõng ®Ó ph©n lo¹i. §¹i biÓu cho ph©n lo¹i nµy lµ ph­¬ng ph¸p Cajander PhÇn Lan, ph­¬ng ph¸p Krajina cña B¾c Mü, ph­¬ng ph¸p kiÓu sinh c¶nh cña Daubenmire n­íc Mü. Ba lµ c¨n cø vµo c¸c nh©n tè ph¸t sinh vµ h×nh thµnh lËp ®Þa rõng vµ ®Æc tÝnh lËp ®Þa ®Ó ph©n lo¹i. Bèn lµ ph­¬ng ph¸p to¸n häc. 2.1. L­îc sö nghiªn cøu lËp ®Þa Nghiªn cøu lËp ®Þa ë c¸c n­íc trªn thÕ giíi chñ yÕu tËp trung ë phan lo¹i lËp ®Þa vµ ®¸nh gi¸ lËp ®Þa, trong ®ã PhÇn lan, §øc, Liªn X« cò, Mü vµ Cana®a cã lÞch sö nghiªn cøu lËp ®Þa rõng t­¬ng ®èi l©u. ë PhÇn Lan Blomquist (1872) ®· chia ®Êt n­íc ra lµ 3 ®Þa ®íi sinh tr­ëng, mçi ®Þa ®ãi l¹i chia ra 3 cÊp ®Êt, c¨n cø chñ ýeu cña phan lo¹i lµ ®Êt, h­íng dèc vµ thùc b×. Ramann (1983) trong cuèn “ §Êt häc vµ lËp ®Þa häc rõng” ®· nªu lªn nhËn thøc vÒ ®Êt rõng øng dông trong mét sè thùc tiÔn l©m nghiÖp. N¨m 1926 A.C. Cajander ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu phan lo¹i lËp ®Þa, «ng rÊt coi träng nh©n tè m«i tr­êng vµ mèi quan hÖ thùc vËt vµ m«i tr­êng, «ng cho r»ng kiÓu lËp ®Þa rõng nªn lÊy nh÷ng ®Æc tr­ng loµi ­u thÕ, loµi ®Æc h÷u, loµi ®Æc tr­ng lµm c¬ së; «ng l¹i cho r»ng trong mét khu vùc nhÊt ®Þnh cã thÓ th«ng qua thùc b× nhÊt ®Þnh, ®Æc biÖt lµ ®iÒu kienÑ lËp ®Þa ®­îc ph¶n ¸nh bëi tæ thµnh c©y tÇng d­íi ®Ó x¸c ®Þnh kiÓu lËp ®Þa rõng. ¤ng ®Þnh nghÜa lËp ®Þa nh­ sau: “ lËp ®Þa cã chÊt l­îng lËp ®Þa t­¬ng tù vµ sù nèi liÒn mäi l©m phÇn tæ thµnh c©y d­íi gÇn nhau “. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ phan lo¹i lËp ®Þa vµ kiÓu lËp ®Þa ®· lµm c¬ së khoa häc lo¹i h×nh lËp ®Þa rõng. C¸c nhµ l©m häc §øc ®· muèn dïng ph­¬ng ph¸p biÓu thu ho¹ch l©m phÇn ®Ó chia ra søc s¶n xuÊt ®Êt l©m phµn cao hay thÊp, nh­ng do ®iÒu kiÑn kü thuËt cã h¹n, ch­a thÓ ®­a ra ph­¬ng ph¸p hoµn thiÖn .Hartige ( 1804) ®· ®¸nh gi¸ s¶n l­îng ®Êt rõng vµ ®­a ra 3 lo¹i h×nh trªn, gi­u· vµ d­íi, Cotta (1804) cóng nªu ra 100 cÊp. N¨m 1926 , C.A. Kranss cïng ®­ ¶anhiÒu nh©n tè trogn ph©n lo¹i lËp ®ia, vÒ sau më réng thµnh m«t lo¹i lÊy c¸c ®Æc ®iÓm vÒ khÝ hËu, ®Þa lý, ®Êt, thùc b× lµm c¬ së ph©n lo¹i. NhiÒu quan ®iÓm cho r»ng: “ Tæng thÓ l©m phÇn chÝnh lµ sù nèi nhiÒu l©m phÇn cã cïng ®iÒu kiÖn lËp ®Þa hoÆc ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai”. ë B¾c Mü nh­ Canada vµ Mü dïng ph­¬ng ph¸p phan lo¹i nhiÒu nhan tè nh­ Hill (1953) Jurdan (1975) Barnes (1982) vµ ®· ¸p dông sinh th¸i häc trong ph©n lo¹i lËp ®Þa rõng. Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm) 7 ChÊt l­îng lËp dÞa rõng lµ kh¶ n¨ng sinh tr­ëng c©y trªn ®Êt rõng, nhËn thøc ®iÒu nµy nhµ khoa häc Mü ®· x©y dùng ph­¬ng ph¸p tiªu chuÈn ph©n lo¹i lËp ®Þa, hÖ thèng lËp ®Þa rõng ®­îc sö dông réng r·i ë §øc, PhÇn Lan. GÇn ®©y hÖ thèng th«ng tin ®Þa lý, viÔn th¸m ph¸t triÓn m¹nh, nhiÒu ng­êi dïng ph­¬ng ph¸p to¸n häc vµ ph©n tÝch thèng kª ®a nguyªn kh«ng chØ tæng hîp ®­¬c nhiÒu nh©n tè mµ cã thÓ ph©n lo¹i lËp ®Þa rõng tõ ®Þnh tÝnh ®Õn ®Þnh l­îng, c¸c nhµ khoa häc trong vµ ngoµi n­íc ®Òu tiÕn hµnh th¨m dß rÊt nhiÒu. Nh÷ng n¨m 50 thÕ kû 20 Trung Quèc còng cã nh÷ng b­íc ph¸t triÓn nghiªn cøu ph©n lo¹i lËp ®Þa . vÒ ph©n lo¹i lËp dÞa rõng, nh÷ng n¨m 1970 ®Õn nay ®· hÊp thô ®­îc nh÷ng kinh nghiÖm cã Ých cña §øc, Mü, Canada, NhËt b¶n ®· tiÕn hµnh ®­a ra ph­¬ng ¸n lo¹i h×nh lËp ®Þa cho tæ hîp t¸c nghiªn cøu hä sa méc trªn 14 tØnh miÒn Nam. MÊy n¨m nay ®· tiÕn hµnh ph©n lo¹i lËp ®Þa trªn toµn quèc vµ ®­a ra hÖ thèng lËp ®Þa 6 cÊp ( Zhang, 1990), cã t¸c gi¶ chia ra 5 cÊp. 2.2. Xu thÕ ph¸t triÓn nghiªn cøu lËp dÞa rõng Sù ph¸t triÓn khoa häc kü thuËt l©m nghiÖp ®· ®­a ra yªu cµu cµng ngµy cµng cao vÒ ph©n lo¹i vµ ®¸nh gi¸ lËp dÞa, xu thÕ ph¸t triÓn chung lµ tõ viÖc ph©n lo¹i c¸c nh©n tè ®¬n lÎ theo c¸c môc ®Ých ®Æc thï ph¸t triÓn thµnh ph©n lo¹i nhiÒu nh©n tè sinh th¸i tæng hîp víi môc ®Ých qu¶n lý tµi nguyªn rõng, lµm cho viÖc t×m hiÓu vµ lý gi¶i t¸c dông lÉn nhau gi÷a thùc b× rõng vµ nhan tè m«i tr­êng ®­îc s©u s¾c h¬n, nhËn ®­îc nhiÒu th«ng tin lËp ®Þa chÝnh x¸c h¬n, cung cÊp c¸c tµi liÖu c¬ b¶n cho kinh doanh l©m nghiÖp. Trªn c¬ së ph©n lo¹i lËp ®Þa ®Ênh gi¸ chÊt l­îng lËp ®Þa, cïng víi nhu cÇu l©m nghiÖp hiÑn ®¹i. ®¸nh gi¸ chÊt l­îng lËp ®Þa tõng loµi c©y ph¸t triÓn h­íng ®Õn ®¸nh gi¸ tæng hîp nhiÒu loµi c©y, ph­¬ng ph¸p kÕt hîp ®¸nh gi¸ tæng hîp søc s¶n xuÊt vµ chÊt l­îng lËp ®Þa rõng ®­îc øng dông réng r·i. §¸nh gi¸ thèng nhÊt ®Êt kh«ng cã rõng vµ ®Êt rõng ®Ó gi¶i quyÕt d¸nh gi¸ viÖc thay thÓ nhiÒu loa× c©y mét quyÕt s¸ch tèi ­u cña chän ®Êt nµo c©y Êy vµ ®¸nh gi¸ ®éng th¸i cña sù tho¸i ho¸ chÊt l­îng nh÷ng khu rõng trång thuÇn loµi vµ liªn canh. VÊn ®Ò nµy ph¶i ®­îc coi träng vµ nghiªn cøu réng r·i. trogn ®¸nh gi¸ chÊtl­îng lËp ®Þa, cïng víi sù ph¸t triÓn ph­¬ng ph¸p to¸n häc hiÖn ®¹i vµ øng dông kü thuËt m¸y vi tÝnh, nh÷ng vÊn ®Ò vµ kÐt luËn kh«ng ng­êng ®­îc ®Þnh l­îng, kiÓm nghiÖm vµ chØnh söa, tõ ®ã tÝnh thÝch dông khoa häc thµnh qu¶ ®¸nh gi¸ lËp ®Þa sÏ ®­îc n©ng cao ë møc ®é míi. Cïng víi sù ®i s©u nghiªn cøu ®¸nh gi¸ ph©n lo¹i lËp ®Þa, viÖc n©ng cao tr×nh ®é khoa häc vµ s¶n xuÊt l©m nghiÖp, vÒ sau cÇn t¨ng c­êng nghiªn cøu c¬ së nh©n tè lËp ®Þa, mèi quan hÖ ®Æc tÝnh sinh vËt häc vµ sinh th¸i häc cña loµi. lËp ®Þa lµ mét hÖ ®éng th¸i phøc t¹p, cµng ®i s©u t×m hiÓu b¶n chÊt cña nã ph¶i triÓn khai nghiªn cøu ®éng th¸i ®Þnh Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm) 8 vÞ, lËp c¸c « tiªu chuÈn cè ®Þnh t×m hiÓu nh÷ng quy luËt biÕn ®æi vµ mèi t­¬ng quan cña déng th¸i theo thêi gian vµ khong gian ®Î viÖc phan lo¹i vµ ®¸nh gi¸ d­îc chÝnh x¸c h¬n. Cïng víi sù ph¸t triÓn l©m nghiÖp hiÖn ®¹i, cÇn tÝch cùc triÓn khai nghiªn cøu kü thuËt øng dông lËp dÞa rõng, n©ng cao tr×nh ®é kü thuËt nghiªn cøu ®iÒu tra lËp ®Þa.tr×nh ®é xö lý th«ng tin, kü thuËt vÏ b¶n ®å lËp ®Þa, kho sè liÖu lËp ®Þa vµ c¶i thiÖn hÖ thèng qu¶n lý, lµm cho c«ng t¸c nghiªn cøu lËp ®Þa phôc vô tèt h¬n cho x©y dùng ngµnh l©m nghiÖp. 3. Kh¸i qu¸t vÒ nh©n tè lËp ®Þa rõng Khi ph©n lo¹i vµ ®¸nh gi¸ lËp ®Þa rõng, nãi chung nh©n tè lËp ®Þa ®­îc ¸p dông chñ yÕu bao gåm 3 lo¹i, nh©n tè m«i tr­êng vËt lý, nh©n tè thùc b× rõng vµ nh©n tè ho¹t ®éng con ng­êi. Nh©n tè m«i tr­êng vËt lý bao gåm khÝ hËu, ®Þa h×nh vµ ®Êt ®ai, nh©n tè thùc b× bao gåm lo¹i h×nh, tæ thµnh, ®é che phñ, vµ t×nh h×nh sinh tr­ëng cña thùc vËt. Trong c¸c nh©n tè cã mét sè nh©n tè chñ ®¹o. 3.1.Nh©n tè m«i tr­êng vËt lý 3.1.1. KhÝ hËu C©y xanh bao gåm c¶ c©y gç ®Òu ph¶i dùa vµo sù chi phèi cña lËp dÞa, chñ yÐu lµ n¨ng l­îng mÆt trêi, n­íc, CO2 vµ c¸c chÊt dinh d­ìng ho¸ häc, ®éng lùc khèng chÕ nh÷ng nh©n tè ®ã ®Õn tõ kh«ng gian, ®­îc ®Þnh nghÜa lµ bøc x¹ mÆt trêi khÝ hËu khu vùc vµ l­îng n­íc r¬i. §­¬ng nhiªn tæng bøc x¹ vµ n­íc r¬i lµ v« cïng quan träng. nh­ng trong 1 n¨m do ph©n bè bøc x¹ mÆt trêi vµ nøoc r¬i kh«ng ®ång ®Òu nªn xuÊt hiÖn mïa, chóng lµ ®iÒu kiÖn sinh tr­ëng cña thùc vËt. Nãi chung khÝ hËu kh«ng chØ ¶nh h­ëng ®Õn lo¹i h×nh thùuc b× mµ cßn ¶nh h­ëng ®Õn sinh tr­ëng vµ søc s¶n xuÊt cña c©y rõng. Nh÷ng loµi c©y ë miÒn nam sinh tr­ëng nhanh h¬n c©y miÒn B¸c vµ cïng mét c©y sinh tr­ëng ë vung nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi sÏ cao h¬n. Chøng to khÝ hËu quyÕt ®Þnh ®iÒu kiÑn thuû nhiÖt cña sinh vËt mµ h×nh thµnh mét lo¹i thùc b× cã tÝnh côc bé. Tãm l¹i, ®¹i khÝ hËu quyÕt ®Þnh sù ph©n bè thùc b× rõng trªn ph¹m vi lín hoÆc mét khu vùc, tiÓu khÝ hËu ¶nh h­ëng ®Õn sù ph©n bè côc bé cña loµi hoÆc quÇn x·. Do ®Æc tÝnh khÝ hËu nh­ vËy trong ph©n lo¹i lËp ®Þa , khÝ hËu lµ c¬ së hoÆc c¨n cø cña sù ph©n lo¹i khu vùc lín, trong ph©n chia lo¹i h×nh lËp ®Þa kh«ng xem xÐt ®Õn nh©n tè khÝ hËu. NhiÒu t¸c gi¶ cho r»ng ®iÒu kiÑn khÝ hËu lµ c¨n cø chñ yÕu ®Ó ph©n lo¹i khu vùc lËp ®Þa ( regionnal classification). Khi ph©n chia khu vùc lËp dÞa, ®ai lËp ®Þa hay khu lËp ®Þa chñ yÕu lµ kÕt hîp ®iÒu kiÖn thuû nhiÖt vµ biÕn ®æi thùc b× rõng ®Ó xem xÐt. TiÓu khÝ hËu lµ nhan tè quan träng ¶nh h­ëng ®ªnsinh tr­ëng c©y rõung, nh­ng rÊt Ýt dïng trong ®¸nh gi¸ vµ ph©n lo¹i lËp ®Þa,bëi v× sù biÕn ®æi tiÓu khÝ hËu th­êng lien quan mËt thiÕt víi biÕn Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm) 9 ®æi ®Þa h×nh, mµ biÕn ®æi ®Þa h×nh th­êng kÌm theo sù biÕn ®æi nh©n tè ®Êt, nh­ h­íng dèc, vÞ trÝ dèc kh¸c nhau, tiÓu khÝ hËu vµ ®iÒu kiÖn ®Êt cïng ph¸t sinh biÕn ®æi, cho nªn rÊt cã cã nhana tè tiÓu khÝ hËu ®¬n ®éc liªn quan víi sinh tr­ëng c©y rõng. 3.1.2.§Þa h×nh §Þa h×nh bao gåm ®é cao so mÆt biÓn, h­íng dèc, ®é dèc. KiÓu dèc, tiÓu ®Þa h×nh. §Þa h×nh ¶nh h­ëng ®Õn nhan tè thuû nhiÖt vµ ®iÒu kiÑn ®Êt lien quan trùc tiÕp víi sinh tr­ëng caay rõng. Trªn mét sè c¶nh quan ®Æc biÖt, ®Þa chÊt bÒ mÆt ®Þa h×nh, h×nh d¹ng hoÆc ®Þa h×nh häc sÏ lµm thay ®æi khÝ hËu, ®Þa h×nh th«ng qua ®é dèc h­íng dèc ¶nh h­ëng ®Õn l­îng bøc x¹ mÆt trêi, ¶nh h­ëng cña vïng nói, ®é cao so mÆt biÓn cã thÓ t¸c dông trùc tiÕp ®Õn l­îng n­íc r¬i, nh­ng sù ph©n phèi l¹i cña ®Þa h×nh ®èi víi n­íc chñ yÕu biÓu hiÖn ë ph­¬ng thøc di chuyÓn sau khi n­íc ®Õn mÆt ®Êt. §é s©u vµ tÝnh thÊm mÆt ®Êt mµ n­íc khèng chÕ lµ tù do ch¶y ®i hay gi÷ l¹i mét thêi gian ë bç; vÞ trÝ ®Þa h×nh c¶nh quan ( ch©n, s­ên, ®Ønh nói hoÆc b·i s«ng ) ¶nh h­ëng rÊt nhiÒu ®Õn t×nh h×nh n­íc cña lËp ®Þa. §Æc tr­ng ®Êt ¶nh h­ëng cµng nhiÒu ®Õn sù trao ®æi n­íc vµ dinh d­ìng trong ®Êt, vµ mét sè thuéc tÝnh lËp ®Þa quan träng ®­îc m« t¶ tõ khÝ hËu vµ lËp ®Þa. ®Êt vïng nói t¸c dông cña ®Þa h×nh ®Õn sinh tr­ëng ph¸t triÓn cña c©y rõng l¹i cùc kú quan träng, cïng m«t khu vùc nói, do ®Þa thÕ kh¸c nhau ph©n bè th¼ng ®øng cña thôc b× rÊt kh¸c nhau,trogn ph¹m vi mét khu vùc ®é cao so mÆt biÓn lµm thay ®æi l­îng bèc h¬i, l­îng m­a, ®é Èm ®Êt tõ ®ã ¶nh h­ëng ®Õn dé ph× cña ®Êt tÝnh h×nh sinh tr­ëng thùuc b× hoÆc ph¸t sinh lo¹i h×nh thùuc b×. §Æc ®iÓm ®Þa h×nh côc bé lµ: (1) Nh©n tè sinh th¸i æn ®Þnh, trùc quan dÔ x¸c ®Þnh (2) Th­êng liªn quan víi ®é cao sinh tr­ëng, ®Þa h×nh h¬i thay ®æi chót Ýt sinh tr­ëng c©y rõng ®· thÓ hiÖn râ nÐt. (3) Mçi mét nh©n tè ®Þa h×nh côc bé ( h­íng dèc, ®é dèc…) ®Òu ph¶n ¸nh ®Æc tr­ng tæ hîp cña mét sè nh©n tè sinh th¸i trùc tiÕp ( tiÓu khÝ hËu,®Êt ®ai, thùc b×) . HiÖn nay nh÷ng ng­êi lµm c«ng t¸c lËp ®Þa rõng trong ngoµi n­íc ®Òu dïng ®Þa h×nh ®Ó ph©n chia kiÓu lËp ®Þa vµ x©y d­ng mét m« h×nh håi quy víi sinh tr­ëng c©y rõng, ®¸nh gi¸ chÊt l­äng lËp ®Þa. 3.1.3.§Êt ®ai §Êt bao gåm lo¹i ®Êt, ®é dµy tÇng ®Êt, chÊt ®Êt, dinh d­ìng trong ®Êt, mïn ®Êt, pH ®Êt, ®é x©m thùc cña ®Êt, hµm l­îng sãi trong c¸c líp ®Êt, hµm l­îng muèi trong ®Êt, thµnh phÇn vµ lo¹i d¸ mх§Êt lµ gi¸ thÓ sinh tr­ëng c©y rõng lµ nhan tã c¬ b¶n cña lËp ®Þa rõng. B¶n th©n nh©n tè ®Êt chÞu ¶nh h­ëng cña nhiÒu nhan tè vÒ khÝ hËu, ®Þa chÊt, ®Þa h×nh, h×nh thµnh sù kh¸c biÖt vÒ ®Êt trogn c¸c khu vùc ®Þa lý kh¸c nhau, mµ ®Êt kh¸c nhau quyÕt ®Þnh sù ph©n bè vµ tiÒm lùc sinh tr­ëng cña loµi c©y kh¸c nhau. Khi ®¸nh gi¸ tiÒm lùc s¶n xuÊt trång rõng vµ nh÷ng biÑn ph¸p kü thuËt trång rõng nãi chugn ®Òu kh«ng t¸ch rêi ph©n rÝch ®iÒu kiÖn ®Êt. §Ó lµm râ kÕt cÊu ®Êt vµ ph©n tÝch c¸c mÉu ®Êt vÒ tÝnh chÊt lý ho¸, th­êng th­êng ph¶i ®µo ®Êt ë ®é s©u nhÊt ®Þnh, song sè mÉu qua snhiÒu Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm) 10 sÏ t¨ng l­îng c«ng viÖc vµ chi phÝ lín, lÊy mÉu qu¸ Ýt sÏ khã d¹i biÓu cho t×nh h×nh thùuc tÕ. Cho nªn, trong thùc tÕ th­êng lÊy nh©n tè n­íc h÷u hiÖu trong ®Êt ®Ó lµm nh©n tè ph¸n ®o¸n ®¸nh gi¸ chñ yÕu, nÕu nh­ ®¸ vµ ®Êt thÞt s©u qu¸ , hä quyÕt ®Þnh ph©n tÝch chÊt ®Êt ë ®é s©u cña tÇng rÔ ¶nh h­ëng ®Õn sù tÝch n­íc ë tÇng ®ã. Dinh d­ìng trong ®Êt xem ra tÝnh quan träng kh«ng cao l¾m. Dï mét sè nh©n tè khã x¸c ®Þnh, nh­ng lµm c¬ së nghiªn cøu, vÒ nh©n tè ®Êt-lËp ®Þa cã t¸c dôg quan träng ®èi víi sinh tr­ëng c©y rõng vµ tÝen hµnh x¸c ®Þnh l­¬ng lín, c«ng t¸c nµy lµ th­êng thÊy nhÊt. Ngoµi ra quan hÖ ®Êt víi c¸c nh©n tè m«i tr­êng kh¸c nh­ ®é dµy tÇng ®Êt vµ ®Þa h×nh,chÊt mïn vµ thùc b×, pH vµ m¹ch n­íc ngÇm thÓ hiÖn kh¸ râ nÐt. Do nh©n tè ®Êt cã mét sè ®Æc tÝnh: (1) cã t¸c dông khèng chÕ cña n­íc, ph©n, kh«ng khÝ, nhiÖt (2) lien quan víi ®é cao (3) dÔ x¸c ®Þnh (4) tÝnh tæng hîp m¹nh, nã ph¶n ¸nh toµn diÖn dÕn kh«ng gian sinh tr­ëng bé rÔ vµ ®é ph×. Cho nªn, mèi quan hÖ gi÷a nh©n tè ®Êt vµ sinh tr­ëng c©y rõng ®­îc nhiÒu nhµ khoa häc trong vµ ngoµi n­íc nghiªn cøu kh¸ réng r·i. NhiÒu ng­êi nghien cøu lËp ®Þa n­íc ngoµi ®Òu lÊy ®Êt lµ chÝnh, ph©n lo¹i lËp ®Þa NhËt B¶n vÉn lÊy ®Êt lµm c¬ së, ë Trugn Quèc ngµoi ®Êt b×nh nguyen ra, nãi chugn kh«ng chØ dïng nh©n tè ®Êt ®¬n thuÇn ®Ó d¸nh gi¸ chÊt l­îng lËp ®Þa, mµ kÕt hîp víi nh©n tè ®Þa h×nh ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l­îng lËp ®Þa, tiÕn hµnh ph©n lo¹i lËp ®Þa. Tãm l¹i nh©n tè ®Êt lµ mét c¨n cø quan träng ®Ó ph©n lo¹i vµ ®¸nh gi¸ lËp ®Þa. 3.1.4. Thuû v¨n Bao gåm ®é s©u vµ biÕn ®æi thêi tiÕt cña m¹ch n­íc ngÇm, ®é kho¸ng ho¸ vµ thµnh phÇn muèi cña m¹ch nø¬c ngÇm cã tÝch n­íc theo mïa vµ kÐo dµi hay kh«ng. §èi víi mét sè ®Êt trång rõng ®ång b»ng, thuû v¨n cã t¸c dông rÊt quan träng, theo nghiªn cøu cña Du Li (1995) m¹ch n­íc ngÇm cao, muèi ho¸ ®Êt nÆng, khèng chÕ n­íc ngÇm d©ng lªn lµ ®iÒu mÊu chèt cña c¶i t¹o ®Êt. Trong ph©n lo¹i lËp ®Þa vïng ®Êt dång b»ng nh©n tè thuû v¨n ®Æc biÖt lµ n­íc ngÇm trë thµnh mét trong nh÷ng nhan tè chñ yÕu cÇn ph¶i xem xÐt tíi. 3.2.Nh©n tè thùc b× Nh÷ng ®Æc tr­ng hÖ sinh th¸i, tæ thµnh loµi c©y chñ yÕu cña quÇn x·, ®é lín t­¬ng ®èi cña ®é nhiÒu lµ vËt chØ thÞ cña chÊt l­îng lËp ®Þa, t­ floai h×n rõng ®Õn c©y tÇng d­íi,tõ loµ c©y quµn x· ®Æc trugn cho ®Æc tÝnh sinh th¸i kh¸c nhau ®Õn nh÷ng loµi c©y kh«ng thµnh quÇn x· ®Òu ph¶n ¸nh ë møc ®é vµ tÇng thøu kh¸c nhau®Æc tr­ng m«i tr­êng sinh tr­ëng cña rõng. TÊt c¶ mäi lo¹i h×nh rõng hçn giao hay thuÇn loµi, l¸ kim hay l¸ réng, c©y th­êng xanh nhiÖt ®íi hay c©y m­ua mïa nhiÖt ®íi ®Òu t¹o nªn mét thµnh phÇn chñ yÕu cña c¶nh quan ®Þa lý, nh÷ng thùc b× ®ã th­êng yªu cÇu ®iÒu kiÑn thuû nhÖt kh¸c nhau, tõ ®o ph¶n ¸nh sù kh¸c Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm) 11 biÖt vÌ thùc b× cña c¸c ®ai khÝ hËu lín hµn ®íi, hµn «n ®íi, «n ®íi, «n ®íi Èm, ¸ nhiÖt ®íi, nhiÖt ®íi. Tï sù ph©n bè thùc vËt mµ nh×n, thßng ®á ph©n bã ë vïng hµn ®íi, th«gn dÇu ë vïng «n ®íi Èm, nh­ng th«ng ®u«i ngùa vµ sa méc l¹i lµ loµi c©y ¸ nhiÖt ®íi ­a nãng Èm. Nh÷ng vïng thùc b× ch­a bÞ ph¸ ho¹i nÆng, t×nh h×nh thùuc b× cã thÓ ph¶n ¸nh chÊt l­îng lËp ®Þa ®Æc biÖt lµ nh÷ng c©y chØ thÞ cã biªn ®é thÝch ­ng sinh th¸i hÑp, cµng thÊy râquy luËt tiÓu khÝ hËu, n­íc, ph©n cña ®Êt trång rõng, gióp chóng ta cã nhËn thøc s©u h¬n vÒ ®iÒu kiÖn lËp ®Þa, vÝ dô th«ng ®u«i ngùa, chÌ,së chØ thÞ ®Êt chua; hoµng liªn, hoa tiªu chØ thÞ ®¸t nhiÒu c·i, b¸ch tr¾c bach, nghiÕn phµn lín ë nói ®¸ v«i; x­¬ng rång chØ thÞ cho ®Êt nghÌo kiÖt vµ khÝ hËu kh« h¹n. Do lo¹i h×nh thùc b× rõng vµ ph©n bè loµi c©y ph¶n ¸nh tæng hîp ®iÒu kiÖn ®¹i khÝ hËu kh¸c nhau, cho nªn , trong ph©n lo¹i lËp ®Þa, chñ yÕu lµ ph©n vïng theo khu vùc. NhiÒu n­íc ch©u ¢u, Mü, Canada dïng thùc vËt vµ quÇn x· thùc vËt ®Ó ®¸nh gi¸ lËp ®Þa vµ lµm c¬ së ph©n lo¹i c¸c ®¬n vÞ lËp ®Þa. N­íc ta nhiÒu vïng thùc b× rõng bÞ ph¸ ho¹i nghiªm träng, dïng thùc vËt chØ thÞ ®Ó ®¸nh gi¸ lËp ®Þa sÏ cã nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. 3.3.Nh©n tè ho¹t ®éng con ng­êi HiÖn tr¹ng lÞch sö lîi dông ®Êt ph¶n ¸nh t¸c dông c¸c ho¹t ®éng cña con ng­êi ®èi víi c¸c nh©n tè lËp ®Þa. Nh­ng ho¹t ®éng kh«ng hîp lý cña con ng­êi nh­ nhÆt cµnh kh« l¸ rông trong ®Êt rõng, khai th¸c nghiªm träng n­íc ngÇm, lµm cho ®Êt bÞ tho¸i ho¸, ®Êt bÞ xãi mßn, gi¶m bít m¹ch n­íc ngÇm. Nh÷ng ho¹t ®éng trång rõng kh«ng theo quy ph¹m, kh«ng thÓ ph¸t huy ®­îc tiÒm lùc s¶n xuÊt cña ®Êt trång rõng. Nh÷ng biÑn ph¸p s¶n xuÊt cã tÝnh x©y dùng nh­ cµy bõa hîp lý, bãn ph©n hîp lý, t­íi n­íc lµm t¨ng ®é ph× ®¸t n©ng cao tÝnh n¨ng s¶n xuÊt cña ®Êt rõng trång. Do ho¹t ®éng cña con ng­êi th­êng cã nhiÒu biÕn ®æi, khã x¸c ®Þnh, trong phan lo¹i lËp ®Þa rõng, nãi chugn chØ ph©n tÝch ®­îc c¸c khÝa c¹nh kh¸c mµ kh«ng lµm nh©n tè tæ thµnh lo¹i h×nh ®iÒu kiÖn lËp ®Þa. 3.4. Nh©n tè chñ ®¹o lËp ®Þa rõng Trong khi ph©n lo¹i vµ ®¸nh gi¸ lËp ®Þa ph¶i nãi râ ý nghÜa vµ t¸c dông cña nh©n tè lËp ®Þa chñ yÕu. Do ®Þa h×nh n­íc ta rÊt phøc t¹p bÊt cø mét nhan tè ®Þa h×nh ®éc lËp nµo ®Òu kh«ng thÓ ph¶n ¸nh toµn diÖn ®Æc trung m«i tr­êng vµ ®¸nh gi¸ chÊt l­îng lËp dÞa chÝnh x¸c ®uùc, ph¶i ¸p dông rÊt nhiÒu ph­¬ng ph¸p tæng hî c¸c nh©n tè. Trong thùc tÕ c¸c nhan tè ¶nh h­ëng ®Õn lo¹i h×nh rõng vµ sinh tr­ëng rõng lµ rÊt nhiÒu vµ cã tinsh tæng hîp. Cho nªn c¸c nhan