Khát vọng vươn tới hài hoà - Những nét cơ bản trong tư duy châu á qua ví dụ về đạo lý Ấn Độ và Trung Hoa

cho thuyết biện chứng „Toàn vẹn ñôi ñường“. Bức tranh cụ thể về Thống nhất trong ña dạng là một bức hình về cội rễ mà từ ñó vô số cành nhánh (mo) trổ ra. ða dạng xuất thân từ ðơn dạng, trong khi ðơn dạng phát triển thành ða dạng. Bộ rễ không cao hơn, không tốt hơn cành lá, cho dù nó là nguồn gốc của các cành lá. Trong tư duy Trung Hoa, bộ rễ không gây ra hình tượng mang tính ưu thế sản sinh ra cái phụ, cái kế tiếp, cái ña dạng. Mà là cái tổng thể nằm trong trung ñiểm, nghĩa là bộ rễ tách ra thành gốc cây và các cành nhánh. Không có rễ thì không có cành. Nhưng ngược lại cũng ñúng: bộ rễ nào không phát triển thêm cành thì có nghĩa là chết rồi. Ý chủ ñạo trong các ñọan văn cổ nhất của Zhuangzi (trước tác cổ nhất của Lão giáo từ thế kỷ 4-2 trước Công nguyên) cũng dõi theo một sự thống nhất bất biến nhưng luôn thể hiện trong số nhiều. Trong bức tranh về một cơn gió thổi qua mọi ñịa hình, nhưng lúc thì là một cơn gió thoảng, khi lại là trận cuồng phong, gợi cho ta suy tưởng về mối tương quan giữa Thống nhất và ða dạng. Bao giờ cũng chỉ là một sự thống nhất với nhiều hình vẻ thể hiện, và mặc dù mang vẻ ña nguyên nó không mất tính thống nhất. Các chương sau của sách này, làn gió thoảng ñược liên tưởng qua sức mạnh nguyên thủy tạo ra mọi sự sống của ñạo Lão. Hệ quả của cách giải thích này là, mặc dù có nhiều khác biệt nhưng vẫn tồn tại một sự bình ñẳng, bởi vì trong bản chất mọi vật ñều sinh ra từ một lực nguyên thủy. Cái kia, do vậy, sẽ là cái khác của cái này, do vậy chỉ là tương ñối. Cái bình ñẳng là cơ sở của mọi cái khác biệt, và ngược lại, cái khác biệt bị xóa bỏ trong cái bình ñẳng. Tâm ñiểm trống rỗng: những hình ảnh của nguyên lý bình ñẳng trong Lão giáo Tư duy biện chứng nằm trong bản chất của triết học Trung Hoa, ñiều ñó cũng ñược phản ánh trong thế giới hình ảnh của Lão giáo. Hành ñộng trong Thụ ñộng, dùng Nhu và Nhược ñể chiến thắng Cương và Hùng, ñó là hai trong những luận cứ quen thuộc nhất của Lão giáo phản ánh bản chất phụ thuộc lẫn nhau giữa cái Này và cái Kia và vượt qua mọi ñối nghịch bằng sự Thống nhất 11 nằm ngay trong sự ñối nghịch ñó. Hình ảnh chiếc bánh xe ñặc biệt dễ hiểu: „30 nan hoa gặp nhau ở trục giữa. Khoảng trống giữa chúng là nguyên nhân tại sao chiếc xe vận hành ñược“ ðối với Lão giáo, chiếc bánh xe là thể hiện hoàn hảo sự tương phùng của các ñối nghịch. Trục bánh xe và nan hoa là các cấu thành của bánh xe, chỉ cùng phối hợp với nhau thì chúng mới có ý nghĩa. Tâm ñiểm của bánh xe là trục, là tâm ñiểm trống rỗng. Nó ñứng yên và ñấy bánh xe lăn. Trong khi có nhiều nan hoa, thì ở trung tâm là một sự thống nhất: trống rỗng, lặng im, tĩnh tại. Trung tâm và Ngoại vi, Thống nhất và ða dạng, ðộng và Tĩnh, ñó là các cặp ñối nhau kinh ñiển thể hiện trong nan hoa và trục cũng như mất tính ñối nghịch ở ñó. ðể ñảm bảo cho hoạt ñộng trơn tru của bánh xe, cần có sự phối hợp hoàn hảo của các ñối nghịch, trong ñó cái Này cần thiết và không thể thiếu ñối với cái Kia và ngược lại cũng thế. Xuất phát từ cái trống rỗng của trung ñiểm, không có tiêu chí ðÚNG hay SAI ñể theo ñó mà ñánh giá nữa. Cái gì cũng có chỗ ñứng bình ñẳng của mình. Lão giáo mong ñợi ở người lãnh ñạo thông thái rằng ông ta - từ bình diện „số 0“ tại trung ñiểm - hướng sự chú ý bình ñẳng của mình tới tất cả, không hề có sự khác biệt nào, vì người lãnh ñạo ñó thấu hiểu tính tương ñối của các ñối nghịch sẽ bị triệt tiêu trong thống nhất. Không thể nhận ñịnh kiểu ðÚNG hay SAI. ðÚNG ñối với người này, biết ñâu lại là SAI ñối với người khác. Sống theo nhân bản - những khía cạnh của tư duy Khổng tử Sự bình ñẳng ñã miêu tả trong Lão giáo – tin rằng cái Này bổ sung tương tác cho cái Kia – là một lý tưởng xã hội không tưởng, nó phân lập thực tiễn với cấu trúc của các quan hệ thứ bậc, tuy nhiên có tham vọng ñược thực thi. Thực tế thì thường là „bình ñẳng không là bình ñẳng“ (tham khảo thêm Xunzi 9:96 dựa vào das Buch der Urkunden). Không bỏ qua thực tế là có sự bất bình ñẳng xã hội, ñạo Khổng tập trung vào tư tưởng của tương quan, ñể nhấn mạnh nguyên tắc bình ñẳng của mọi người. Thí dụ như Xunzi ñã ñưa ra dự kiến gắn liền sự bất bình ñẳng xã hội có thật với thời ñiểm bình ñẳng ở một hình thức mà sự bình ñẳng vượt lên mọi bất bình ñẳng, tốt nhất nên ñịnh nghĩa là bình ñẳng về cơ hội. 12 Sự bình ñẳng không va chạm với sự bất bình ñẳng, bởi vì việc phân bổ vai trò khác nhau nói cho cùng là có lợi cho phúc lợi của tất cả, vì nó ñảm bảo cho guồng máy hoạt ñộng trơn tru. Thông qua một kiểu khế ước xã hội, luận cứ vụ lợi cho công cộng công nhận sự bất bình ñẳng là nguyên tắc cấu trúc của trật tự xã hội, trong ñó có nêu rằng mỗi một vị trí trong xã hội gắn liền với các nghĩa vụ nhất ñịnh – trong cấu trúc thứ bậc ñó, ai ở cao hơn thì phải có nhiều trách nhiệm và gương mẫu hơn những ai ở bậc dưới. Qua ñó giải thích ñược, tại sao nhà vua phải có mức ñạo ñức cao nhất, trong ñó bao gồm cả trí thông minh và tầm nhìn ñể ñối xử một cách công bằng với mọi người. Trong các ñức tính của một người tốt - luận văn Trung Hoa cổ ñại thường lấy nhà vua làm ví dụ - bao gồm chủ yếu là: lương thiện, xét ñoán công bằng - thông qua cách lui về tầm nhìn „số 0“ của trung ñiểm trống rỗng và ñánh giá con người không dựa vào vị thế của họ. Khổng tử ñịnh nghĩa con người cao cả, thông thái và tốt là người cho ñứa con trai có khả năng của mình một chức vụ, và cho kẻ thù của mình nhiệm vụ mà hắn có trình ñộ ñảm ñương.. Trong trung tâm của ñạo lý Khổng tử là ñạo ñức nhân cách ren (NHÂN). So với chữ NHÂN thì tất cả các ñạo ñức khác ñều thấp hơn. Ví dụ như xin (TÍN), gong (LỊCH), he (HÀI HÒA) còn ñứng dưới ren, kể cả yong (DŨNG), zhi (TRÍ) và ning (TINH THÔNG). Mọi ñạo ñức ñều chỉ thông qua ren mới có ý nghĩa. ðặc trưng cho tầm ý nghĩa của ren là, chữ NHÂN ám chỉ tình yêu con người, không dính dáng ñến vị thế xã hội hoặc hạn chế vào xuất xứ từ quần thể nào (ví dụ: thân quyến). Chữ NHÂN ñược áp dụng cho tất cả mọi người chứ không ñòi hỏi ngoại lực. Qua ñó, tư duy Khổng tử ñặt con người vào vị thế bình ñẳng tổng quát, chỉ vì họ là người, và vị thế này ñòi hỏi mối tương quan và ñối xử bình ñẳng bất kể chỗ ñứng trong xã hội. Nhân cách ñòi hỏi phải ñối xử với người khác, bất kể ñịa vị xã hội, như chính mình muốn ñược người khác ñối xử. ðem nhân cách ñến với người khác – ñó là một quy tắc giao tiếp luôn luôn ñúng mà con người ñáng ñược hưởng với tư cách con người. Nội dung: „Yêu người, ñem lợi cho tất cả, ñó là nhân cách“ (Zhuangzi 12:183). Thiện ý, chăm sóc, lòng tốt, nhân ñạo thuộc về nội dung của nhân cách ñáng ñể làm quy ñịnh ñạo lý nhằm xuyên suốt một cách công bằng mọi ý chí ñạo ñức, và làm ta cảm thông với khổ nạn và nghèo khó của người khác. 13 ðối xử với người khác như chính mình muốn ñược người khác ñối xử - ñó là nội dung của Các quy tắc vàng ñược nêu trong nhiều ñoạn trong trước tác của Khổng tử, kể cả về nghĩa tích cực lẫn tiêu cực: „Ra khỏi nhà, hãy xử sự như ñón chào một vị khách quý (...) cái gì tự mình không muốn, ñừng làm việc ñó với người khác. Về hình thức, người ta suy từ những nhu cầu riêng của mình ra nhu cầu của người khác, từ ñó suy ra rằng cái gì tốt cho mình thì cũng tốt ñối với người khác. ðiều logic này cho phép nhìn nhận các giá trị luân lý có chỗ ñứng vững chắc trong tư duy Trung Hoa, và các giá trị ấy hiển nhiên ñều tốt cho tất cả mọi người. Trong Các quy tắc vàng ẩn chứa một giá trị ñạo ñức tổng quát, thể hiện cái Tốt hay cái Xấu một cách rõ rệt. Người ta cũng tin rằng, tôi và người khác ñều cùng coi một sự việc là tốt (hoặc xấu), như vậy thì tiền ñề là con người có một cảm nhận về ñạo ñức không phụ thuộc vào vị thế, chỉ vì con người là con người. ðiều ñó có nghĩa là: mỗi người trong hoàn cảnh ấy sẽ cùng coi một sự việc là tốt (hoặc xấu) giống nhau, sẽ mong cái tốt (hoặc không mong cái xấu) cho người khác. Yêu cầu tương hỗ của Các quy tắc vàng dựa trên nền tảng của tầm nhìn thay ñổi (TÔI – ANH) cần ñược mở rộng thêm qua tầm nhìn của người khác. NGƯỜI KHÁC ấy xuất hiện, họ sẽ ñược nhận sự tôn trọng và thiện chí. Kết luận: Các tôn giáo phương ðông ñã tìm thấy ở lòng tin vào sự thống nhất trong ña dạng một hình tượng tư duy cho phép những cái khác biệt ñược tồn tại bên nhau. ða dạng làm phong phú thêm, sự khác biệt là cái khác biệt của chính mình và cũng chỉ là tương ñối, bởi vì ña dạng xuất thân từ thống nhất. Không có sự ñộc tôn „A hay B“, mà chỉ có „Cả A lẫn B“ tri giác ñược nhu cầu bổ sung của cái Này ñối với cái Kia và ngược lại. Với hình tượng tư duy của tính bổ sung - cả A lẫn B toàn vẹn ñôi ñường - cũng như triết học và thần học về sự hài hòa phát triển trên cơ sở ñó, cả ñạo Hindu lẫn những truyền thống Trung Hoa ñều ñưa một mô hình về tính ñộ lượng vào cuộc ñàm luận tôn giáo. Nó dạy ta kính trọng sự khác biệt, qua ñó góp phần vào cuộc chúng sống hoà bình giữa nhiều nền văn hóa có khác nhau nhưng cùng trong một thế giới duy nhất. 14 Các tôn giáo có thể ñưa ra một tiềm năng lớn về ñộ lượng và hòa bình, phải luôn nhớ ñến và thực thi ñiều ñó trong cuộc sống, ñể rốt cuộc ứng dụng thành công trong chính trị.