Khái niệm phủ định biện chứng trong triết học Mác – LêNin với việc phân tích đổi mới kinh tế ở Việt Nam

§Æt vÊn ®Ò D­íi ngän cê l·nh ®¹o tµi t×nh cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam quang vinh vµ B¸c Hå vÜ ®¹i nh©n d©n ta ®· tõng ®¸nh b¹i 2 ®Õ quèc hïng m¹nh nhÊt thÕ giíi: §Õ quèc Ph¸p vµ ®Õ quèc Mü. Ngµy nay trong c«ng cuéc x©y dùng kinh tÕ ®Êt n­íc, §¶ng l¹i l·nh ®¹o nh©n d©n ®i hÕt tõ thµnh c«ng nµy ®Õn thµnh c«ng kh¸c, mang l¹i sù ®æi thay tõng ngµy tõng giê cho nÒn kinh tÕ ViÖt Nam còng nh­ mang l¹i søc sèng míi cho nh©n d©n c¶ n­íc. Tuy r»ng tr­íc ®©y chóng ta ®· duy tr× kinh tÕ bao cÊp, viÖc ®ã lµm trÝ tuÖ nÒn kinh tÕ, thÕ nh­ng §¶ng ta ®· nhanh chãng n¾m b¾t t×nh thÕ vµ ®· vËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c – Lªnin vµo t×nh h×nh míi, thêi ®¹i míi, §¶ng ta ®· chñ tr­¬ng chuyÓn tõ kinh tÕ bao cÊp sang kinh tÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n­íc vµo n¨m 1986 c«ng cuéc ®æi míi ®· ®­a n­íc ta tho¸t khái khñng ho¶ng trÇm träng sang ph¸t triÓn nhanh. Tõ mét n­íc ph¶i nhËp khÈu g¹o trong nh÷ng n¨m ®Çu gi¶i phãng ®Êt n­íc, ®Õn nay, ViÖt Nam ®· trë thµnh mét trong 3 n­íc xuÊt khÈu g¹o hµng ®Çu thÕ giíi sau Mü vµ Th¸i Lan. Quan hÖ th­¬ng m¹i cña n­íc ta còng ngµy cµng ®­îc më réng víi chñ tr­¬ng “ViÖt Nam muèn lµm b¹n víi tÊt c¶ c¸c n­íc trªn thÕ giíi ”. N­íc ta ®· gia nhËp ASEAN, AFTA... vµ s¾p tíi ViÖt Nam mong muèn ®­îc gia nhËp WTO – tæ chøc th­¬ng m¹i thÕ giíi vµ ®Õn khi ®ã th× nÒn kinh tÕ cña ViÖt Nam sÏ cã nh÷ng b­íc tiÕn míi, høa hÑn mét sù t¨ng tr­ëng cao. Kh«ng chØ trong lÜnh vùc th­¬ng m¹i mµ trong nh÷ng ngµnh khoa khäc c¬ b¶n còng dÇn dÇn ®­îc ®Çu t­ thÝch ®¸ng h¬n vµ cã sù chó ý h¬n cña Nhµ n­íc, b»ng chøng lµ ng©n s¸ch Nhµ n­íc cho nh÷ng ngµnh nµy ®· t¨ng lªn ®¸ng kÓ so víi nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 90. Trong qu¸ tr×nh l·nh d¹o ®Êt n­íc ®Ó thùc hiÖn môc tiªu “D©n giÇu n­íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, v¨n minh” tiªn lªn CNXH §¶ng ta ®· kiªn ®Þnh ®­êng lèi l·nh ®¹o, kÕ thõa vµ ph¸t huy chñ nghÜa M¸c – Lªnin vµ biÕt ¸p dông thùc tiÔn phÐp biÖn chøng cña M¸c mét c¸ch linh ho¹t trong nh÷ng ®­êng lèi, ®Þnh h­íng, chÝnh s¸ch ho¹ch ®Þnh ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi trong n­íc. PhÐp phñ ®Þnh biÖn chøng víi hai ®Æc tr­ng c¬ b¶n lµ tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan vµ tÝnh kÕ thõa ®­îc thÓ hiÖn râ trong qu¸ tr×nh ®æi míi nÒn kinh tÕ ë ViÖt Nam. §ã lµ sù ra ®êi cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n­íc phñ ®Þnh l¹i nÒn kinh tÕ tËp trung quan liªu bao cÊp ®· kh«ng cßn phï hîp trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH ë ViÖt Nam qua nh÷ng thµnh tùu mµ nã mang l¹i ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng M¸c – Lªnin lu«n lµ nÒn t¶ng v÷ng ch¾c, lµ kim chØ nam dÉn ®­êng. NhËn thøc ®­îc tÇm quan träng cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng M¸c – Lªnin ®Æc biÖt lµ phÐp phñ ®Þnh biÖn chøng ®èi víi c«ng cuéc ®æi míi kinh tÕ cña ViÖt Nam mµ bé m«n triÕt häc M¸c – LªNin ®· n©ng lªn thµnh mét ®Ò tµi nghiªn cøu khoa khäc cho sinh viªn, do ®ã em chän ®Ò tµi “Kh¸i niÖm phñ ®Þnh biÖn chøng trong triÕt häc M¸c – LªNin víi viÖc ph©n tÝch ®æi míi kinh tÕ ë ViÖt Nam ” ®Ó nghiªn cøu. Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®Ò tµi, em rÊt vui khi ®­îc tiÕp xóc víi nh÷ng lý luËn c¬ b¶n cÇn thiÕt vµ rÊt vui møng khi ®ù¬c n©ng cao kiÕn thøc qua viÖc nghiªn cøu. Tuy nhiªn, v× ®©y lµ lÇn ®Çu tiªn thö søc víi mét ®Ò tµi võa mang tÝnh lý luËn, võa mang tÝnh thùc tiÔn cao nªn em kh«ng tr¸nh khái sai sãt, em mong c¸c thÇy c« th«ng c¶m vµ gióp ®ì em trong qu¸ tr×nh hoµn thiÖn t­ duy vµ kiÕn thøc cña m×nh. Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n thÇy gi¸o ®· tËn t×nh cung cÊp phÇn lín kiÕn thøc vµ ph­¬ng ph¸p ®Ó em hoµn thµnh bµi tiÓu luËn nµy. Hµ Néi, ngµy th¸ng n¨m 2002 b. néi dung PhÇnI: Néi dung lý luËn I. Kh¸i niÖm phñ ®Þnh biÖn chøng: 1. §Þnh nghÜa phñ ®Þnh biÖn chøng. ThÕ giíi vËt chÊt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng. Mét d¹ng nµo ®ã cña vËt chÊt ®­îc sinh ra, tån t¹i, råi mÊt ®i ®­îc thay thÕ b»ng mét d¹ng vËt chÊt kh¸c. TriÕt häc M¸c sinh ra, tån t¹i, råi mÊt ®i ®­îc thay thÕ b»ng mét d¹ng vÒ chÊt, sù ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp dÉn tíi m©u thuÉn ®­îc gi¶i quyÕt, sù vËt cò mÊt ®i vµ sù vËt míi ra ®êi. TriÕt häc goÞ sù thay thÕ ®ã lµ sù phñ ®Þnh. Phñ ®Þnh bao gåm phñ ®Þnh siªu h×nh vµ phñ ®Þnh biÖn chøng. Tr¸i víi phñ ®Þnh siªu h×nh lµm chÊm døt sù ph¸t triÓn th× phñ ®Þnh biÖn chøng l¹i t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn hay mét thay ®æi nµo ®ã lµm cho sù vËt ph¸t triÓn. ë ®©y ta chØ nghiªn cøu vÒ phñ ®Þnh biÖn chøng lµ h×nh thøc gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn néi t¹i cña b¶n th©n sù vËt bÞ phñ ®Þnh sù phñ ®Þnh mµ mçi sù thay thÕ chuyÓn ho¸ lµm thµnh mét m¾t kh©u trong sîi d©y xÝch ph¸t triÓn cña hiÖn thùc vµ cña t­ duy. Tõ nh÷ng sù nhËn ®Þnh trªn chñ nghÜa duy vËt ®· ®­a ra kh¸i niÖm: Phñ ®Þnh biÖn chøng lµ qu¸ tr×nh tù th©n vËn ®éng phñ ®Þnh, tù th©n ph¸t triÓn, lµ m¾t kh©u trªn con ®­êng dÉn tíi sù ra ®êi cña c¸i míi, tiÕn bé h¬n so víi c¸i bÞ phñ ®Þnh. 2. §Æc ®iÓm cña phñ ®Þnh biÖn chøng. - TÝnh kh¸ch quan: Nh÷ng ng­êi theo quan ®iÓm siªu h×nh coi phñ ®Þnh lµ do nh÷ng nguyªn nh©n bªn ngoµi ®­a l¹i, xem sù vËt vµ hiÖn t­îng lµ nh÷ng c¸i c« lËp, t¸ch rêi nhau. Ph­¬ng ph¸p biÖn chøng kh¼ng ®Þnh c¸i míi ra ®êi thay thÕ c¸i cò n»m ngay trong b¶n th©n sù vËt, nã lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng m©u thuÉn ®­îc gi¶i quyÕt trong b¶n th©n mçi sù vËt. Khi ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò nµy, chóng ta l­u ý r»ng, mçi sù vËt cã ph­¬ng thøc phñ ®Þnh biÖn chøng riªng, do ®ã mµ cã sù ph¸t triÓn. Sù phñ ®Þnh lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña quy luËt m©u thuÉn vµ quy luËt l­îng chÊt trong ®ã m©u thuÉn míi phñ ®Þnh m©u thuÉn cò, chÊt míi thay thÕ chÊt cò vµ xuÊt ph¸t tõ xu h­íng vËn ®éng cña sù vËt hiÖn t­îng, tõ chÝnh trong néi lùc cña sù vËt. VÝ dô: CNXH phñ ®Þnh CNTB lµ kÕt qu¶ cña viÖc gi¶i quyÕt m©u thuÉn c¬ b¶n, kh¸ch quan, vèn cã trong lßng x· héi t­ b¶n, m©u thuÉn gi÷a tÝnh chÊt x· héi ho¸ cña lùc l­îng s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt chiÕm h÷u t­ nh©n TBCN vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt ®­îc biÓu hiÖn vÒ hoc thuyÕt khoa khäc ngµy cµng ph¸t triÓn lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh phñ ®Þnh cña nh÷ng tri thøc ®óng ®¾n, s©u s¾c ®èi víi nh÷ng tri thøc sai lÇm hoÆc kÐm s©u s¾c, kh«ng ®Çy ®ñ. - TÝnh kÕ thõa: KÕ thõa lµ viÖc c¸i míi ra ®êi tõ c¸i gi÷ l¹i trong ®ã nh÷ng yÕu tè tÝch cùc tiÕn bé tõ c¸i cò c¶i t¹o ®i cho phï hîp. Phñ ®Þnh biÖn chøng lµ kÕt qu¶ cña sù tù th©n ph¸t triÓn trªn c¬ së gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn vèn cã cña c¸c sù vËt vµ hiÖn t­îng, cho nªn c¸i míi ra ®êi kh«ng thÓ lµ mét sù phñ ®Þnh tuyÖt ®èi, phñ ®Þnh, s¹ch tr¬n, ®o¹n tuyÖt siªu h×nh ®èi víi c¸i cò, mµ lµ mét sù phñ ®Þnh cã kÕ thõa. §Ó dÉn tíi sù ra ®êi cña c¸i míi, qu¸ tr×nh phñ ®Þnh biÖn chøng bao hµm trong ®ã nh©n tè gi÷ l¹i nh÷ng néi dung tÝch cùc cña c¸i phñ ®Þnh. Phñ ®Þnh biÖn chøng, do vËy, lµ sù phñ ®Þnh mang tÝnh kÕ thõa. Víi ý nghÜa nh­ vËy, phñ ®Þnh ®ång thêi lµ kh¼ng ®Þnh, diÔn ®¹t t­ t­ëng ®ã, LªNin viÕt: “Kh«ng ph¶i sù phñ ®Þnh s¹ch tr¬, kh«ng ph¶i sù phñ ®Þnh kh«ng suy nghÜ, kh«ng ph¶i sù phñ ®Þnh hoµi nghi, kh«ng ph¶i sù do dù, còng kh«ng ph¶i sù nghi ngê lµ c¸i ®Æc tr­ng vµ c¸i b¶n chÊt trong phÐp biÖn chøng... mµ l¹i sù phñ ®Þnh coi nh­ lµ vßng kh©u cña liªn hÖ, vßng kh©u cña sù ph¸t triÓn, víi sù duy tr× c¸i kh¼ng ®Þnh”. Gi¸ trÞ cña sù kÕ thõa biÖn chøng ®­îc quy ®Þnh bëi vai trß cña nã trong sù ra ®êi cña c¸i mÊt. Kh«ng cã c¸i míi nµo l¹i ra ®êi tõ h­ v«, nhê viÖc gi÷ l¹i nh©n tè tÝch cùc cña c¸i phñ ®Þnh mµ c¸i míi cã tiÒn ®Ò cho sù xuÊt hiÖn cña m×nh. C¸i qu¸ khø kh«ng biÕn ®æi ®i mµ kh«ng ®Ó l¹i mét dÊu vÕt nµo trong dßng ch¶y v« tËn cña thêi gian. ThËt ra, nã ®· tham gia vµo viÖc t¹o ra c¸i hiÖn t¹i, nã t¹o thµnh mèi liªn hÖ sèng ®éng trong thêi gian. Mét trong nh÷ng h×nh thøc quan träng cña c¸i ®­îc kÕ thõa trong ®ßi sèng x· héi lµ truyÒn thèng. TruyÒn thèng lµ c¸i chøa ®ùng trong b¶n th©n m×nh nh÷ng n¨ng lùc to lín ®Ó t¹o ra c¸i míi. Song, ngay c¶ ®èi víi nh©n tè tÝch cùc cña c¸i phñ ®inh ®­îc gi÷ l¹i, nã vÉn ®­îc duy tr× d­íi líp läc bá. Thùc chÊt cña sù ph¸t triÓn lµ sù biÕn ®æi, mµ gia ®o¹n sau cßn b¶o tån tÊt c¶ nh÷ng g× tÝch cùc ®· ®­îc t¹o ra ë giai ®o¹n tr­íc ch¼ng h¹n trong khi phñ ®Þnh. Chñ nghÜa t­ b¶n víi t­ c¸ch lµ mét chÕ ®é lçi thêi chñ nghÜa x· héi còng kÕ thõa toµn bé nh÷ng thµnh qu¶ cña sù ph¸t triÓn tiÕn bé x· héi ®· ®¹t ®­îc trong chñ nghÜa t­ b¶n, song, nh÷ng yÕu tè ®­îc gi÷ l¹i ®ã còng ph¶i ®­îc c¶i t¹o, ®ù¬c biÕn ®æi trªn c¬ së nh÷ng nguyªn t¾c cña chñ nghÜa x· héi ®Ó trë thµnh nh÷ng yÕu tè néi t¹i cña CNXH. Trong qu¸ tr×nh ®æi míi hiÖn nay, chóng ta ph¶i biÕt kÕ thõa nh÷ng di s¶n tÝch cùc cña d©n téc còng nh­ cña thÕ giíi. Nh­ng cã lóc, cã n¬i ®· coi nhÑ viÖc khai th¸c vèn quý b¸u cña d©n téc, cã quan ®iÓm phñ ®Þnh s¹ch tr¬n. Ng­îc l¹i cã lóc cã n¬i l¹i phôc håi c¶ nh÷ng phong tôc tËp qu¸n ®· lçi thêi, kh«ng biÕt ®øng trªn yªu cÇu míi cña c¸ch m¹ng mµ c¶i biÕn vµ sö dông nh÷ng vèn cò ®ã cho phñ hîp. 3. So s¸nh phñ ®Þnh biÖn chøng víi phñ ®Þnh siªu h×nh ®Ó thÊy nguyªn nh©n, ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn lµ g×. §èi lËp víi quan ®iÓm biÖn chøng, nh÷ng ng­êi theo quan ®iÓm siªu h×nh coi phñ ®Þnh lµ sù xo¸ bá hoµn toµn c¸i cò lµ chÊm døt sù liªn hÖ, sù vËn ®éng, sù ph¸t triÓn cña b¶n th©n sù vËt. Do ®ã quan ®iÓm siªu h×nh kh«ng thÊy ®­îc tiÒn ®Ò cña sù n¶y sinh ra c¸i míi. MÆt kh¸c, khi nãi ®Õn kÕ thõa, th× hä l¹i hiÓu kÕ thõa mét c¸ch nguyªn xi, kh«ng phª ph¸n, kh«ng c¶i tiÕn c¶i t¹o chóng hoÆc l¾p ghÐp c¸c yÕu tè cña c¸i cò vµo c¸i míi mét c¸ch ®¬n gi¶n, m¸y mãc. Nh÷ng ng­êi thuéc “Ph¸i v¨n ho¸ v« s¶n” ë Nga ®Çu nh÷ng n¨m c¸ch m¹ng cã th¸i ®é phñ ®Þnh s¹ch tr¬n nÒn v¨n ho¸ qu¸ khø. Theo hä nÒn v¨n ho¸ v« s¶n kh«ng cã liªn quan g× víi nÒn v¨n ho¸ tr­íc hä chñ tr­¬ng x©y dùng l¹i tõ ®Çu nÒn v¨n ho¸ míi cña giai cÊp v« s¶n. §©y lµ quan ®iÓm siªu h×nh xem ph¸t triÓn chØ lµ sù ph¸t triÓn t¨ng lªn hay gi¶m ®i thuÇn tuý vÒ l­¬ng, kh«ng cã sù thay ®æi vÒ chÊt. TÊt c¶ tÝnh mu«n vÏ vÒ chÊt bÊt biÕn trong toµn bé qu¸ tr×nh tån t¹i cña nã. Sù ph¸t triÓn chØ lµ thay ®æi sè l­îng cña tõng lo¹i ®ang cã, kh«ng cã sù n¶y sinh nh÷ng lo¹i míi víi nh÷ng tÝnh quy ®Þnh míi vÒ chÊt, cã thay ®æi vÒ chÊt ch¨ng n÷a th× ®ã còng chØ diÔn ra theo mét vßng trßn khÐp kÝn. Quan ®iÓm siªu h×nh vÒ sù ph¸t triÓn còng xem sù ph¸t triÓn nh­ lµ mét qu¸ tr×nh tiÕn lªn liªn tôc, kh«ng cã nh÷ng b­íc quanh co phøc t¹p. Nh­ vËy, viÖc thõa nhËn hay kh«ng thõa nhËn sù ph¸t triÓn vÉn kh«ng ®ñ c¨n cø ®Ó ph©n biÖt mét quan ®iÓm biÖn chøng víi mét quan ®iÓm siªu h×nh. §iÒu chñ yÕu ®Ó ph©n ®Þnh hai quan ®iÓm ®ã lµ ph¶i lµm râ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn diÔn ra nh­ thÕ nµo. trong quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng, ph¸t triÓn lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh vËn ®éng tiÕn lªn tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ kÐm hoµn thiÖn ®Õn hoµn thiÖn h¬n. Theo quan ®iÓm ®ã, ph¸t triÓn lµ mét tr­êng hép ®Æc biÖt cña sù vËn ®éng. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn sÏ n¶y sinh nh÷ng tÝnh quy ®Þnh míi cao h¬n vÒ chÊt, nhê vËy, lµm t¨ng c­êng tÝnh phøc t¹p cña sù vËt vµ cña sù liªn hÖ, lµm cho c¶ c¬ cÊu tæ chøc, ph­¬ng thøc tån t¹i vµ vËn ®éng cña sù vËt cïng chøc n¨ng vèn cã cña nã ngµy cµng hoµn thiÖn h¬n. Trong quan ®iÓm biÖn chøng, sù ph¸t triÓn lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh thay ®æi vÒ l­îng dÉn tíi sù thay ®æi vÒ chÊt, sù ph¸t triÓn diÔn ra theo ®­êng xoay tr«n èc, nghÜa lµ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn d­êng nh­ cã sù quay trë l¹i ®iÓm xuÊt ph¸t, nh­ng trªn c¬ së míi cao h¬n. Víi ®Æc ®iÓm nh­ vËy, phñ ®Þnh biÖn chøng kh«ng chØ lµ nh©n tè kh¾c phôc c¸i cò, mµ cßn lµ g¾n liÒn c¸i cò víi c¸i míi, c¸i kh¼ng ®Þnh víi c¸i phñ ®Þnh. Phñ ®Þnh biÖn chøng trë thµnh vßng kh©u tÊt yÕu cña sù liªn hÖ vµ sù ph¸t triÓn. II. TÝnh ®Æc thï cña phñ ®Þnh biÖn chøng víi ®æi míi trong lÜnh vùc kinh tÕ x· héi. NÒn kinh tÕ x· héi nµo còng cã nh÷ng khuyÕt tËt, nh÷ng m©u thuÉn tån t¹i trong lßng nã, vµ mét x· héi mµ lu«n gi÷ mét kiÓu tæ chøc s¶n xuÊt, ph­¬ng thøc s¶n xuÊt th× ch¾c ch¾n sÏ kh«ng thÓ tiÕn lªn ®­îc. V× vËy nÒn s¶n xuÊt ph¶i lu«n ®­îc ®æi míi phï hîp víi phÐp phñ ®Þnh biÖn chøng. NÒn s¶n xuÊt lçi thêi, kh«ng cßn n¨ng ®éng n÷a sÏ ®­îc thay thÕ bëi nÒn s¶n xuÊt tiÕn bé, n¨ng ®éng vµ ph¸t triÓn h¬n phï hîp víi thêi ®¹i. C«ng cô s¶n xuÊt b»ng c¬ khÝ ra ®êi thay thÕ c«ng cô s¶n xuÊt b»ng lao ®éng thñ c«ng lµ mét tÊt yÕu. §Õn l­ît nã s¶n xuÊt tù ®ång ho¸ ra ®êi thay thÕ c«ng cô b»ng c¬ khÝ cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt còng lµ mét tÊt yÕu. Nguyªn nh©n cña qu¸ tr×nh thay thÕ nµy lµ do nh÷ng ®éng lùc tù th©n cña nÒn s¶n xuÊt x· héi quy ®Þnh, do nh÷ng nhu cÇu kh«ng ngõng biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña con ng­êi. Sù thay thÕ ®ã kh«ng ph¶i lµ vøt bá, phñ ®Þnh s¹ch tr¬n ph­¬ng thøc s¶n xuÊt cò mµ chóng vÉn ®ù¬c gi÷ l¹i, tån t¹i song song víi ph­¬ng thøc s¶n xuÊt míi vµ trë thµnh c¸c ngµnh, c¸c ph­¬ng thøc s¶n xuÊt truyÒn thèng ®«i khi chóng rÊt cÇn ®èi víi nÒn kinh tÕ cña mét sè n­íc. PhÇn II: PhÐp phñ ®Þnh biÖn chøng ®èi víi qu¸ tr×nh ®æi míi kinh tÕ ViÖt Nam I. TÝnh kh¸ch quan tÊt yÕu cña sù ra ®êi nÒn kinh tÕ hh cã sù qu¶n lý cña Nhµ n­íc, phñ ®Þnh l¹i nÒn kinh tÕ tËp trung quan liªu bao cÊp ®· kh«ng cßn phï hîp trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH ë ViÖt Nam. 1. Nh÷ng tån t¹i vµ bÊt cËp cña nÒn kinh tÕ tËp trung quan liªu bao cÊp tù cung tù cÊp ë ViÖt Nam. Sau kh¸ng chiÕn th¾ng lîi, dùa vµo kinh nghiÖm cña c¸c n­íc XHCN, ®Êt n­íc ta b¾t ®Çu x©y dùng m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung dùa trªn h×nh thøc së h÷u c«ng céng vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt. Víi sù næ lùc cña nh©n d©n ta vµ sù gióp ®ì tËn t×nh cña c¸c n­íc XHCN kh¸c m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ ®· ph¸t huy ®ù¬c tÝnh ­u viÖt cña nã, tõ mét nÒn kinh tÕ l¹c hËu vµ ph©n t¸n, b»ng c«ng cô kÕ ho¹ch ho¸ Nhµ n­íc ®· tËp trung vµo tay m×nh mét lùc l­îng vËt chÊt quan träng vÒ ®Êt ®ai, tµi s¶n vµ tiÒn b¹c ®Ó æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ. NÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ trong thêi kú ®Çu thùc hiÖn ë n­íc ta ®· tá ra phñ ®Þnh, nã ®· t¹o ra mét b­íc chuyÓn biÕn quan träng vÒ mÆt kinh tÕ x· héi. §ång thêi nã còng thÝch hîp víi nÒn kinh tÕ thêi chiÕn vµ ®ãng vai trß quan träng viÖc t¹o ra chiÕn th¾ng vÜ ®¹i cña d©n téc. Nã ®· cho phÐp §¶ng vµ Nhµ n­íc huy ®éng ë møc ®é cao nhÊt søc ng­êi vµ søc cña cho tiÒn tuyÕn. Nh­ng sai gi¶i phãng MiÒn Nam, bøc tranh toµn c¶nh vÒ hiÖn tr¹ng kinh tÕ ®· cã nhiÒu thay ®ái to lín. Trong mét nÒn kinh tÕ cïng mét lóc tån t¹i c¶ 3 lo¹i h×nh kinh tÕ tù cÊp, tù tóc, nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung vµ nÒn kinh tÕ hh. §ã lµ thùc tÕ kh¸ch quan tån t¹i sau n¨m 1975 nh­ng chóng ta vÉn tiÕp tôc chñ tr­¬ng x©y dùng kinh tÕ chØ huy nh­ ë MiÒn B¾c tr­íc ®©y. Do c¸c quan hÖ kinh tÕ ®· thay ®æi rÊt nhiÒu, viÖc ¸p dông c¬ chÕ qu¶n lý cò vµo ®iÒu kiÖn nÒn kinh tÕ ®· thay ®æi lµm xuÊt hiÖn hµng lo¹t c¸c hiÖn t­îng tiªu cùc. Trong nÒn kinh tÕ tËp trung quan liªu bao cÊp cã sù ph©n phèi mét c¸ch m¹nh mÏ mäi s¶n phÈm lao ®éng, gi¸ c¶ th× bÞ Ên ®Þnh tr­íc theo nh÷ng chØ tiªu cña Nhµ n­íc, ®iÒu nµy dÉn ®Õn viÖc nh÷ng quy luËt kinh tÕ kh¸ch quan nh­ quy luËt gi¸ c¶, quy luËt cung cÇu, quy luËt gi¸ trÞ bÞ vi ph¹m nghiªm träng, lµm cho t×nh h×nh l­u th«ng tiÒn tÖ, gi¸ c¶ bÞ vi ph¹m nghiªm träng, lµm cho t×nh h×nh l­u th«ng tiÒn tÖ , gi¸ c¶ kh«ng kiÓm so¸t ®­îc, ®Æc biÖt lµ trong nh÷ng n¨m 80, l¹m ph¸t cña n­íc ta ®· lªn ®Õn 3 con sè lµm cho ®êi sèng nh©n d©n v« cïng khã kh¨n vµ t×nh h×nh kinh tÕ n­íc ta l©m vµo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng. NÒn s¶n xuÊt kÐm ph¸t triÓn ®­îc sù b¶o hé cña Nhµ n­íc l¹i cµng trë nªn tr× trÖ. Bé m¸y qu¶n lý doanh nghiÖp kh«ng hiÖu qu¶, cång kÒnh, cã nhiÒu cÊp trung gian vµ kh«ng n¨ng ®éng, phong c¸ch th× cöa quyÒn d­íi chÝnh s¸ch bï lç cña Nhµ n­íc ngµy cµng kh«ng ®em l¹i bÊt cø mét hiÖu qu¶ kinh tÕ nµo. §ång thêi do chñ quan cøng nh¾c kh«ng c©n nh¾c tíi sù phñ hîp cña c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ, chóng ta ®· kh«ng qu¶n lý cã hiÖu qu¶ c¸c nguån tµi nguyªn s¶n xuÊt cña ®Êt n­íc, tr¸i l¹i ®· dÉn tíi viÖc sö dông l·ng phÝ mét c¸ch nghiªm träng c¸c nguån tµi nguyªn ®ã. Tµi nguyªn thiªn nhiªn bÞ ph¸ ho¹i, m«i tr­êng bÞ « nhiÔm, s¶n xuÊt kÐm hiÖu qu¶, Nhµ n­íc thùc hiÖn bao cÊp trµn lan. Nh÷ng viÖc ®ã g©y ra rÊt nhiÒu hËu qu¶ xÊu cho nÒn kinh tÕ, sù t¨ng tr­ëng kinh tÕ gÆp nhiÒu khã kh¨n, s¶n phÈm trë nªn khan hiÕm, ng©n s¸ch bÞ th©m hôt nÆng nÒn, thu nhËp tõ nÒn kinh tÕ kh«ng ®ñ tiªu dïng, tÝch luü hµng n¨m hÇu nh­ kh«ng cã vèn ®Çu t­ chñ yÕu vµo vay vµ viÖn trî cña n­íc ngoµi. §Õn cuèi nh÷ng n¨m 80, gi¸ c¶ leo thang, khñng ho¶ng kinh tÕ ®i liÒu víi l¹m ph¸t cao ®· lµm cho ®êi sèng nh©n d©n bÞ gi¶m sót thËm chÝ mét sè ®Þa ph­¬ng n¹n ®ãi ®ang r×nh rËp. Nguyªn nh©n s©u xa vÒ sù xuy tho¸i nÒn kinh tÕ ë n­íc ta lµ do ®· ¸p dông dËp khu«n mét m« h×nh kinh tÕ ch­a thÝch hîp vµ kÐm hiÖu qu¶. Tr­íc sù suy tho¸i kinh tÕ nghiªm träng nh­ trªn, thªm vµo ®ã viÖn trî n­íc ngoµi bÞ gi¶m sót ®· ®Æt nÒn kinh tÕ n­íc ta víi sù bøc b¸ch ®ßi hái ph¶i ®æi míi. §æi míi ®Ó tho¸t khái khñng ho¶ng vµ ph¸t triÓn ®i lªn. 2. Sù ra ®êi cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn cã sù qu¶n lý cña Nhµ n­íc lµ mét xu h­íng ph¸t triÓn tÊt yÕu kh¸ch quan. Tr­íc nh÷ng tån t¹i vµ bÊt cËp trªn cña nÒn kinh tÕ chØ huy, t¹i §¹i héi §¶ng VI (1986) ®· chñ ch­¬ng ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn vµ thùc hiÖn h¹ch to¸n kinh doanh XHCN. §Õn §¹i h«i §¶ng VII §¶ng ta x¸c ®Þnh râ viÖc ®æi míi c¬ chÕ kinh tÕ ë n­íc ta lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan vµ trªn thùc tÕ ®· diÔn ra ë ®ã, tøc lµ chuyÓn nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung sang nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n­íc theo ®Þnh h­íng XHCN. §©y lµ mét sù thay ®æi vÒ nhËn thøc cã ý nghÜa rÊt quan träng trong lý luËn còng nh­ trong thùc tÕ l·nh ®¹o cña §¶ng trªn mÆt trËn lµm kinh tÕ. XÐt d­íi gãc ®é triÕt häc, viÖc chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng lµ ®óng ®¾n vµ phï hîp víi quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh vµ xu thÕ cña thêi ®¹i. Thø nhÊt, nÕu kh«ng thay ®æi c¬ chÕ kinh tÕ vÉn gi÷ c¬ chÕ kinh tÕ cò th× kh«ng thÓ nµo cã ®ñ s¶n phÈm ®Ó tiªu dïng chø ch­a muèn nãi ®Õn tÝch luü vèn ®Ó më réng s¶n xuÊt. Thùc tÕ nh÷ng n¨m cuèi cña thËp kû 80 ®· chØ râ ®­îc thùc hiÖn c¬ chÕ kinh tÕ cò cho dï chóng ta liªn tôc ®æi míi hoµn thiÖn c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ nh­ng hiÖu qu¶ ®¹t ®­îc cña nÌn s¶n xuÊt x· héi rÊt thÊp s¶n xuÊt kh«ng ®¸p øng ®­îc nhu cÇu tiªu dïng x· héi tÝch luü hÇu nh­ kh«ng cã ®«i khi cßn ¨n lµm vµo c¶ vãn vay n­íc ngoµi. Thø hai, do ®Æc tr­ng cña nÒn kinh tÕ tËp trung cßn rÊt cøng nh¾c nªn nã chØ cã t¸c dông thóc ®Èy t¨ng tr­ëng kinh tÕ trong giai ®o¹n ng¾n vµ chØ cã t¸c dông ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ theo chiÒu réng. NÒn kinh tÕ chØ huy ë n­íc ta tån t¹i qu¸ dµi do ®ã nã kh«ng nh÷ng kh«ng cã t¸c dông ®¸ng kÓ trong viÖc thóc ®Èy ph¸t triÓn s¶n xuÊt mµ nã cßn s¶n sinh ra nhiÒu hiÖn t­îng tiªu cùc lµm gi¶m n¨ng suÊt chÊt l­îng vµ hiÖu qu¶ s¶n xuÊt. Thø ba, xÐt vÒ nh÷ng nh©n tè cña kinh tÕ thÞ tr­êng. VÒ vÊn ®Ò nµy cã rÊt nhª×u ý kiÕn ®¸nh gi¸ kh¸c nhau. NhiÒu ý kiÕn cho r»ng thÞ tr­êng n­íc ta lµ thÞ tr­êng míi h×nh thµnh cßn non yÕu vµ lµ thÞ tr­êng s¬ khai. Thùc tÕ thÞ tr­êng ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®­îc nh÷ng møc ph¸t triÓn kh¸c nhau ë hÇu hÕt c¸c ®« thÞ vµ c¸c vïng ®ång b»ng ven biÓn. ThÞ tr­êng trong n­íc ®· ®­îc th«ng suèt vµ v­¬n tíi nh÷ng vïng hÎo l¸nh xa x«i vµ ®ang ®­îc më réng víi thÞ tr­êng quèc tÕ. Nh­ng thÞ tr­êng ë n­íc ta ph¸t triÓn ch­a ®ång bé, cßn thiÕu h¼n thÞ tr­êng c¸c yÕu tè s¶n xuÊt nh­ thÞ tr­êng lao ®éng, thÞ tr­êng vèn vµ thÞ tr­êng ®Êt ®ai vµ vÒ c¬ b¶n vÉn lµ thÞ tr­êng tù do, møc ®é can thiÖp cña Nhµ n­íc cßn tÊt thÊp, ch­a cã sù qu¶n lý chÆt chÏ sù hÖ thèng vµ liªn kÕt c¸c thÞ tr­êng mét c¸ch ®ång bé theo ph¸p luËt. Thø t­, xÐt vÒ mèi quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i ta thÊy nÒn kinh tÕ n­íc ta ®ang hoµ nhËp víi nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng thÕ giíi, sù giao l­u vÒ hµng ho¸, dÞch vô vµ ®Çu t­ trùc tiÕp cña n­íc ngoµi lµm cho sù vËn ®éng cña nÒn kinh tÕ n­íc ta gÇn gñi h¬n víi nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng thÕ giíi. T­¬ng quan gi¸ c¶ cña c¸c lo¹i hµng ho¸ quèc tÕ. Thø n¨m, xu h­íng chung ph¸t triÓn kinh tÕ cña thÕ giíi lµ sù ph¸t triÓn kinh tÕ cña mçi n­íc kh«ng thÓ t¸ch rêi víi sù ph¸t triÓn hoµ nhËp quèc tÕ, sù c¹nh tranh gi÷a c¸c quèc gia ®· lµm thay ®æi h¼n vÒ chÊt, kh«ng cßn lµ d©n sè ®«ng, vò khÝ nhiÒu, qu©n ®éi m¹nh mµ lµ tiÒn lùc kinh tÕ. Môc ®Ých cña c¸c quèc gia lµ t¹o ra ®­îc nhiÒu cña c¶i vËt chÊt trong quèc gia cña m×nh ®¹t tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ cao, ®êi sèng nh©n d©n ®­îc c¶i thiÖn, thÊt nghiÖp thÊp. TiÒm lùc kinh tÕ ®· trë thµnh th­íc ®o chñ yÕu vai trß vµ søc m¹nh cña mçi d©n téc lµ c«ng cô chñ yÕu ®Ó b¶o vÖ uy tÝn vµ duy tr× søc m¹nh cña c¸c §¶ng cÇm quyÒn. V× vËy chóng cÇn ph¶i ®æi míi ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ còng nh­ nh÷ng mÆt x· héi kh¸c ®Ó kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ cña §¶ng cña d©n téc m×nh trªn tr­êng quèc tÕ. Thø s¸u, sù vËn ®éng cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸ theo c¬ chÕ thÞ tr­êng kh«ng thÓ nµo gi¶i quyÕt ®­îc nh÷ng vÊn ®Ò do chÝnh c¬ chÕ vµ b¶n th©n ®êi sèng kinh tÕ- x· héi ®Æt ra. §ã lµ t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp l¹m ph¸t khñng ho¶ng, « nhiÔm m«i tr­êng, sù bïng næ d©n sè còng nh­ nh÷ng hiÖn t­îng x· héi kh¸c. nh÷ng t×nh tr¹ng vµ hiÖn t­îng trªn ë møc ®é kh¸c nhau trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp ®Òu cã t¸c dông ng­îc trë l¹i lµm c¶n trë sù ph¸t triÓn b×nh th­êng cña x· héi nãi chung vµ cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nãi riªng, v× vËy, sù t¸c ®éng cña Nhµ n­íc mét chñ thÓ cã kh¶ n¨ng nhËn thøc vµ vËn dông c¸c quy luËt kh¸ch quan vµo nÒn kinh tÕ lµ mét tÊt yÕu cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. Nh­ vËy, nh×n l¹i ta thÊy, ViÖt Nam trong thêi kú dµi tiÕn hµnh x©y dùng nÒn kinh tÕ c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, phñ ®Þnh “bµn tay v« h×nh” cña thÞ tr­êng, c¬ chÕ nµy ®· cã mét vai trß lÞch sö trong nh÷ng n¨m 1950-1979 vµ ®· cã t¸c dông ®¸ng kÓ trong viÖc tËp trung c¸c nguån lùc phôc vô cho sù nghiÖp x©y dùng c¬ së vËt chÊt kü thuËt cña chñ nghÜa x· héi vµ ®¸p øng nhu cÇu cña cuéc kh¸ng chiÕn gi¶i phãng d©n téc, thèng nhÊt ®Êt n­íc. Song c¬ chÕ nµy ®· ®­îc duy tr× qu¸ l©u, lµm cho tõ tËp trung ë møc cÇn thiÕt chuyÓn sang tËp trung cao ®é, ph¸t sinh quan liªu bao cÊp k×m h·m vµ c¶n trë sù ph¸t triÓn kinh tÕ trong thêi b×nh. §øng tr­íc yªu cÇu vµ nhiÖm vô míi, khi thay ®æi, ®ång thêi nhËn thøc s©u s¾c phÐp phñ ®Þnh biÖn chøng lµ c¸i míi sÏ tÊt yÕu kh¸ch quan ra ®êi thay thÕ cho c¸i cò kh«ng cßn phï hîp n÷a, v× vËy, trong §¹i héi lÇn thø IV cña §¶ng (1986), §¶ng vµ Nhµ n­íc ta ®· m¹nh d¹n ®­a ra ®­êng lèi ®æi míi, ®iÒu chØnh c¬ cÊu kinh tÕ ®Ó chuyÓn nÒn kinh tÕ tËp trung quan liªu bao cÊp sang nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn, c«ng nhËn sù tån t¹i cña thµnh phÇn kinh tÕ t­ nh©n vµ cã nh÷ng chÝnh s¸ch më réng hîp t¸c quèc tÕ nh»m ®­a nÒn kinh tÕ n­íc ta dÇn dÇn héi nhËp víi nÒn kinh tÕ thÕ giíi. Theo h­íng c¨n b¶n cña sù ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý ®· ®­îc ®¹i héi VI cña §¶ng x¸c ®Þnh vµ tiÕp tôc ®­îc §¹i héi VII §¶ng kh¼ng ®Þnh: “TiÕp tôc xo¸ bá c¬ chÕ tËp trung quan liªu bao cÊp, h×nh thµnh ®ång bé vµ vËn hµnh cã hiÖu qu¶ c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n­íc ”. 2. TÝnh kÕ thõa khi chuyÓn nÒn kinh tÕ tËp trung qua liªu bao cÊp sang nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n­íc ë ViÖt Nam. Tr­íc ®©y do chñ quan nãng véi muèn x©y dùng mét nÒn kinh tÕ thuÇn khiÕt XHCN, Nhµ n­íc ta ®· x©y dùng mät nÒn kinh tÕ ho¹t ®éng theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung cao ®é víi thµnh phÇn kinh tÕ quèc doanh vµ tËp thÓ lµ chñ yÕu mµ kh«ng chó ý tíi yÕu tè thÞ tr­êng, hµng ho¸ s¶n xuÊt ra ®­îc ®Þnh gi¸ s½n vµ kh«ng tu©n theo nh÷ng quy luËt cña thÞ tr­êng. Trªn thùc tÕ, c¬ chÕ kinh tÕ ®ã ®· lµ vËt c¶n ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ. Do ®ã nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn ra ®õi mang tÝnh kh¸ch quan nã lµ kÕt qu¶ cña gi¶i quyÕt m©u thuÉn tù cã cña nÒn kinh tÕ tù cung tù cÊp. Tuy nhiªn, khi chuyÓn sang nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn kh«ng cã nghÜa lµ phñ ®Þnh s¹ch tr¬n tÊt c¶ nh÷ng g× cña nÒn kinh tÕ cò mµ lµ mét sù chuyÓn ®æi cã tÝnh chÊt kÕ thõa, trªn c¬ së kh¾c phôc, söa ®æi nh÷ng tån t¹i, sai lÇm vèn cã vµ ph¸t huy nh÷ng mÆt tèt, mÆt tÝch cùc cña nã, ®iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn nh­ sau: Tr­íc hÕt ®ã lµ viÖc c«ng nhÊn sù tån t¹i cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c bªn c¹nh hai thµnh phÇn kinh tÕ quèc doanh vµ kinh tÕ tËp thÓ. X©y dùng nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn hiÖn nay ë ViÖt Nam gåm c¸c thµnh phÇn kinh tÕ: Thµnh phÇn kinh tÕ quèc doanh, thµnh phÇn kinh tÕ tËp thÓ, thµnh phÇn kinh tÕ c¸ thÓ, kinh tÕ t­ b¶n t­ nh©n..... Nh­ vËy mÆc dï ®· phñ ®Þnh lo¹i bá nh÷ng mÆt yÕu kÐm cña nÒn kinh tÕ cò nh­ng nÒn kinh tÕ míi ®· biÕt kÕ thõa nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña nÒn kinh tÕ tr­íc vµ ph¸t triÓn nã mét c¸ch toµn diÖn tèt h¬n. Hai thµnh phÇn kinh tÕ quèc doanh vµ thµnh phÇn kinh tÕ tËp thÓ vÉn gi÷ vai trß chñ ®¹o trong ®­êng lèi ph¸t triÓn kinh tÕ. Nh÷ng b­íc ®æi míi quan träng cña §¶ng cña Nhµ n­íc lµ viÖc thõa nhËn sù tån t¹i cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c nh­ kinh tÕ ­ b¶n t­ nh©n. Víi sù chuyÓn ®æi ®ã, ph©n c«ng lao ®éng x· héi víi t­ c¸ch lµ c¬ së kinh tÕ cña s¶n xuÊt hµng ho¸ ch¼ng nh÷ng kh«ng mÊt ®i, tr¸i l¹i ngµy cµng ph¸t triÓn c¶ vÒ chiÒu réng lÉn chiÒu s©u. ë n­íc ta ngµy cµng cã nhiÒu ngµnh nghÒ míi ra ®êi vµ ph¸t triÓn. bªn c¹nh nh÷ng ngµnh nghÒ míi ra ®êi vµ ph¸t triÓn ®ã, nh÷ng ngµnh nghÒ cæ truyÒn cã tiÕng kh«ng chØ trong n­íc mµ c¶ thÕ giíi, cã tiÒm n¨ng lín mµ tr­íc ®©y bÞ c¬ chÕ kinh tÕ cò lµm mai mét nay ®­îc phôc håi vµ ph¸t triÓn. Trong néi bé tõng khu vùc, tõng ngµnh, ®Þa ph­¬ng, ph©n c«ng lao ®éng ngµy cµng chi tiÕt h¬n. §iÒu ®ã ®­îc ph¶n ¸nh ë tÝnh phong phó, ®a d¹ng vµ chÊt l­îng cao h¬n cña s¶n phÈm lao ®éng ®­a ra trªn thÞ tr­êng. Sù chuyªn m«n ho¸ vµ hîp t¸c ho¸ lao ®éng ®· v­ît khái ph¹m vi quèc gia trë thµnh quèc tÕ. Cïng víi viÖc c«ng nhËn sù tån t¹i cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c nhau lµ sù