Hình thái kinh tế – Xã hội với những giá trị khoa học

Lêi më ®Çu Lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi lµ lý luËn c¬ b¶n vµ gi÷ mét vÞ trÝ hÕt søc quan träng cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö do K.Marx x©y dùng nªn. Lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ®· ®­îc thõa nhËn lµ lý luËn khoa häc vµ lµ ph­¬ng ph¸p luËn c¬ b¶n trong viÖc nghiªn cøu lÜnh vùc häc. Nhê cã lý luËn hÝnh thaÝ kinh tÕ – x· héi, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö x· héi häc K. Marx ®· chØ râ nguån gèc, ®éng lùc bªn trong, néi t¹i cña sù ph¸t triÓn x· héi, chØ râ ®­îc b¶n chÊt cña tõng chÕ ®é x· héi. Nh­ vËy qua lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi gióp chóng ta nghiªn cøu mét c¸ch ®óng ®¾n vµ khoa häc vËn hµnh cña x· héi trong mçi giai ®o¹n nhÊt ®Þnh. Nh­ng ngµy nay, ®øng tr­íc nh÷ng sù kiÖn lín nh­ sù sôp ®æ cña c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa ë §«ng ¢u, ®Æc biÖt lµ Liªn X« - ngän cê ®Çu cña chñ nghÜa x· héi, lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi bÞ phª ph¸n tõ rÊt nhiÒu phÝa sù phª ph¸n kh«ng chØ tõ phÝa ®èi lËp cña chñ nghÜa Marx- Lªnin mµ cßn c¶ mét sè ng­êi ®· tõng ®i theo con ®­êng cña chñ nghÜa Marx – Lªnin. Nãi chung hä cho r»ng: lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi ®· lçi thêi, l¹c hËu kh«ng thÓ ¸p dông vµo ®iÒu kiÖn hiÖn nay mµ ph¶i thay thÕ b»ng mét lý luËn kh¸c. Tr­íc t×nh h×nh ®ã buéc chóng ta lµm râ thùc chÊt cña lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi vµ gi¸ trÞ vÒ mÆt khoa häc, tÝnh thêi ®¹i cña nã lµ rÊt cÇn thiÕt ; vÒ thùc tiÔn n­íc ta ®ang trong qu¸ tr×nh x©y dùng ®Êt n­íc theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa. Trong qu¸ tr×nh ®ã rÊt nhiÒu vÊn ®Ò khã kh¨n ®­îc ®Æt ra ®ßi hái ph¶i nghiªn cøu gi¶i quyÕt. §Ó gãp phÇn lµm râ h¬n vÒ lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi víi nh÷ng gi¸ trÞ khoa häc cña nã, em xin cã mét vµi ph©n tÝch vÒ vÊn ®Ò trªn nh»m hiÓu thªm vÒ tÝnh ®óng ®¾n cña nã. PhÇn I Néi dung cña h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi Kh¸i niÖm. H×nh th¸i kinh tÕ – x· héi lµ mét ph¹m trï cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö dïng ®Ó chØ x· héi ë tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn lÞch sö nhÊt ®Þnh, víi nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt cña nã thÝch øng víi lùc l­îng s¶n xuÊt ë mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh vµ víi mét kiÕn tróc th­îng tÇng ®­îc x©y dùng lªn trªn nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt ®ã. KÕt cÊu vµ chøc n¨ng cña c¸c yÕu tè cÊu thµnh h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi. X· héi kh«ng ph¶i lµ tæng sè nh÷ng hiÖn t­îng, sù kiÖn rêi r¹c nh÷ng c¸ nh©n riªng lÎ. X· héi lµ mét chØnh thÓ toµn vÑn cã c¬ cÊu phøc t¹p. Trong ®ã cã nh÷ng mÆt c¬ b¶n nhÊt lµ lùc l­îng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt vµ kiÕn tróc th­îng tÇng. Mçi mÆt cã vai trß nhÊt ®Þnh vµ t¸c ®éng ®Õn mÆt kh¸c t¹o nªn sù vËn ®éng cña c¬ thÓ x· héi. ChÝnh tÝnh toµn vÑn cña nã ®­îc ph¶n ¸nh b»ng kh¸i niÖm h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi. Lùc l­îng s¶n xuÊt lµ nÒn t¶ng vËt chÊt kü thuËt cña mçi h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña mçi h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi xÐt ®Õn cïng lµ do lùc l­îng s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh. Lùc l­îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn qua c¸c h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi nèi tiÕp nhau tõ thÊp lªn cao thÓ hiÖn tÝnh liªn tôc trong sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi. Quan hÖ s¶n xuÊt – quan hÖ gi÷a ng­êi vµ ng­êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt – lµ nh÷ng quan hÖ c¬ b¶n, ban ®Çu vµ quyÕt ®Þnh tÊt c¶ mèi quan hÖ x· héi kh¸c, kh«ng cã mèi quan hÖ ®ã th× kh«ng thµnh x· héi vµ quy luËt x· héi. Mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi l¹i cã mét kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt cña nã t­¬ng øng víi tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Quan hÖ s¶n xuÊt, ®ã lµ tiªu chuÈn kh¸ch quan ®Ó ph©n biÖt x· héi cô thÓ nµy víi x· héi cô thÓ kh¸c, ®ång thêi tiªu biÓu cho mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña lÞch sö. Nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt lµ bé x­¬ng cña ¬ thÓ x· héi hîp thµnh c¬ së h¹ tÇng. Trªn c¬ së nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt ®ã h×nh thµnh nªn nh÷ng quan ®iÓm vÒ chÝnh trÞ, ph¸p lý, ®¹o ®øc, triÕt häc v.v...vµ nh÷ng thiÕt chÕ t­¬ng øng hîp thµnh kiÕn tróc th­îng tÇng x· héi mµ chøc n¨ng x· héi cña nã lµ b¶o vÖ, duy tr× vµ ph¸t triÓn c¬ s¬ h¹ tÇng sinh ra nã. Ngoµi nh÷ng mÆt c¬ b¶n cña x· héi ®· ®Ò cËp ë trªn – lùc l­îng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt vµ kiÕn tróc th­îng tÇng – th× cßn cã nh÷ng quan hÖ d©n téc quan hÖ gia ®×nh vµ c¸c sinh ho¹t x· héi kh¸c. Sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn. LÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi ®· tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n nèi tiÕp nhau tõ thÊp ®Õn cao. T­¬ng øng víi mçi giai ®o¹n lµ mét h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi. Sù vËn ®éng thay thÕ nhau cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi trong lÞch sö ®Òu do t¸c ®éng cña quy luËt kh¸ch quan, ®ã lµ qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn cña x· héi. Marx viÕt : “T«i coi sù ph¸t triÓn cña nh÷ng h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn ”. C¸c mÆt c¬ b¶n hîp thµnh mét h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi: lùc l­îng s¶n xuÊt quan hÖ s¶n xuÊt vµ kiÕn tróc th­îng tÇng kh«ng t¸ch rêi nhau, mµ liªn hÖ biÖn chøng víi nhau h×nh thµnh nªn nh÷ng quy luËt phæ biÕn cña x· héi. §ã lµ quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt, quy luËt c¬ së h¹ tÇng quyÕt ®Þnh kiÕn tróc th­îng tÇng vµ c¸c quy luËt x· héi kh¸c. ChÝnh do t¸c ®éng cña quy luËt kh¸ch quan ®ã, mµ c¸c h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi vËn ®éng vµ ph¸t triÓn thay thÕ nhau tõ thÊp lªn cao trong lÞch sö nh­ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn kh«ng phô thuéc vµo ý trÝ, nguyÖn väng chñ quan cña con ng­êi. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö tù nhiªn cña x· héi cã nguån gèc s©u xa ë sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Nh÷ng lùc l­îng s¶n xuÊt ®­îc t¹o ra b»ng n¨ng thùc tiÔn cña con ng­êi xong kh«ng ph¶i con ng­êi lµm ra theo ý muèn chñ quan. B¶n th©n n¨ng lùc thùc tiÔn cña con ng­êi còng bÞ quy ®Þnh bëi nhiÒu ®iÒu kiÖn kh¸ch quan nhÊt ®Þnh. Ng­¬× ta lµm ra lùc l­îng s¶n xuÊt cña m×nh dùa trªn nh÷ng lùc l­îng s¶n xuÊt ®· ®¹t ®­îc trong mét h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi ®· cã s½n do thÕ hÖ tr­íc t¹o ra. ChÝnh tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt ®· quy ®Þnh mét c¸ch kh¸ch quan tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é quan hÖ s¶n xuÊt, do ®ã, xÐt ®Õn cïng lùc l­îng s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi nh­ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn. Trong c¸c quy luËt kh¸ch quan chi phèi sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi th× quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt cã vai trß quyÕt ®Þnh nhÊt. Lùc l­îng s¶n xuÊt, mét mÆt cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt, lµ yÕu tè b¶o ®¶m tÝnh kÕ thõa trong sù ph¸t triÓn lªn cña x· héi quy ®Þnh khuynh h­íng ph¸t triÓn tõ thÊp. Quan hÖ s¶n xuÊt lµ mÆt thø hai cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt biÓu hiÖn tÝnh gi¸n ®o¹n trong sù ph¸t triÓn cñ lÞch sö. Nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt lçi thêi ®­îc xo¸ bá vµ ®­îc thay thÕ b»ng nh÷ng kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt míi cao h¬n vµ h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi míi cao h¬n ra ®êi. Nh­ vËy, sù xuÊt hiÖn, sù ph¸t triÓn cña h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi, sù chuyÓn biÕn tõ h×nh th¸i ®ã lªn h×nh th¸i cao h¬n ®­îc gi¶i thÝch tr­íc hÕt b»ng sù t¸c ®éng cña quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Quy luËt ®ã lµ khuynh h­íng tù t×m ®­êng cho m×nh trong sù ph¸t triÓn thay thÕ c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Nghiªn cøu con ®­êng tæng qu¸t cña sù ph¸t triÓn lÞch sö ®­îc quy ®Þnh bëi quy luËt chung cña sù vËn ®éng cña nÒn s¶n xuÊt vËt chÊt chóng ta nh×n thÊy logic cña lÞch sö thÕ giíi. V¹ch ra con ®­êng tæng qu¸t cña lÞch sö, ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ gi¶i thÝch ®­îc râ rµng sù ph¸t triÓn x· héi trong mçi thêi ®iÓm cña qu¸ tr×nh lÞch sö. LÞch sö cô thÓ v« cïng phong phó, cã hµng lo¹t nh÷ng yÕu tè lµm cho qu¸ tr×nh lÞch sö ®a d¹ng vµ th­êng xuyªn biÕn ®æi, kh«ng thÓ xem xÐt qu¸ tr×nh lÞch sö nh­ mét ®­êng th¼ng. Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, nh©n tè quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh lÞch sö, xÐt ®Õn cïng lµ nÒn s¶n xuÊt ®êi sèng hiÖn thùc. Nh­ng nh©n tè kinh tÕ kh«ng ph¶i lµ nh©n tè duy nhÊt quyÕt ®Þnh c¸c nh©n tè kh¸c nhau cña kiÕn tróc th­îng tÇng ®Òu cã ¶nh h­ëng ®Õn qu¸ tr×nh lÞch sö. NÕu kh«ng tÝnh ®Õn sù t¸c ®éng lÉn nhau cña c¸c nh©n tè ®ã th× kh«ng thÊy hµng lo¹t nh÷ng sù ngÉu nhiªn mµ tÝnh tÊt yÕu kinh tÕ xuyªn qua ®Ó tù v¹ch ra ®­êng ®i cho m×nh. V× vËy ®Ó hiÓu lÞch sö cô thÓ th× cÇn thiÕt ph¶i tÝnh ®Õn tÊt c¶ c¸c nh©n tè b¶n chÊt cã tham gia trong qu¸ tr×nh t¸c ®éng lÉn nhau ®ã. Cã nhiÒu ngyuªn nh©n lµm cho qu¸ tr×nh chung cña lÞch thÕ giíi cã tÝnh ®a d¹ng: ®iÒu kiÖn cña m«i tr­êng ®Þa lý cã ¶nh h­ëng nhÊt ®Þnh ®Õn sù ph¸t triÓn x· héi. §Æc biÖt ë buæi ban ®Çu cña sù ph¸t triÓn x· héi, thh× ®iÒu kiÖn cu¶ m«i tr­êng ®Þa lý lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n quy ®Þnh qu¸ tr×nh kh«ng ®ång ®Òu cña lÞch sö thÕ giíi, cã d©n téc ®i lªn, cã d©n téc tr× trÖ l¹c hËu. Còng kh«ng thÓ kh«ng tÝnh ®Õn sù t¸c ®éng cña nh÷ng yÕu tè nh­ nhµ n­íc, tÝnh ®éc ®¸o cña nÒn v¨n ho¸ cña truyÒn thèng cña hÖ t­ t­ëng vµ t©m lý x· héi v.v...®èi víi tiÕn tr×nh lÞch sö. §iÒu quan träng trong lÞch sö lµ sù ¶nh h­ëng lÉn nhau gi÷a c¸c d©n téc. Sù ¶nh h­ëng ®ã cã thÓ diÔn ra d­íi nh÷ng h×nh thøc rÊt kh¸c nhau tö chiÕn tranh vµ c­íp ®o¹t ®Õn viÖc trao ®æi hµng ho¸ vµ giao l­u v¨n ho¸. Nã cã thÓ ®­îc thùc hiÖn trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi tõ kinh tÕ, khoa häc – kü thuËt ®Õn hÖ t­ t­ëng. Trong ®iÒu kiÖn cña thêi ®¹i ngµy nay, cã nh÷ng n­íc ph¸t triÓn kü thuËt r¸t nhanh chãng, nhê n¾m v÷ng vµ sö dông nh÷ng thµnh tùu khoa häc- kü thuËt cña c¸c n­íc kh¸c. ¶nh h­ëng cña ý thøc hÖ ®· cã mét ý nghÜa l¬n lao trong lÞch sö. Kh«ng thÓ hiÓu ®­îc tÝnh ®éc ®¸o cña c¸c n­íc riªng biÖt nÕu kh«ng tÝnh ®Õn sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu cña sù ph¸t triÓn lÞch sö thÕ giíi mét d©n téc nµy tiÕn lªn phÝa tr­íc, mét sè d©n téc kh¸c l¹i ngõng trÖ, mét sè n­íc do hµng lo¹t nh÷ng nguyªn nh©n cô thÓ l¹i bá qua mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nµo ®ã. §iÒu ®ã chøng tá lµ sù kÕ tôc thay thÕ c¸c h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi kh«ng gièng nhau ë tÊt c¶ c¸c d©n téc. Tuy nhiªn, trong toµn bé tÝnh ®a d¹ng cña lÞch sö cña c¸c d©n téc kh¸c nhau th× trong mçi thêi kú lÞch sö cô thÓ vÉn cã khuynh h­íng chñ ®¹o nhÊt ®Þnh cña sù ph¸t triÓn x· héi. §Ó x¸c ®Þnh ®Æc tr­ng cña giai ®o¹n nµy hay giai ®o¹n kh¸c cña lÞch sö thÕ giíi phï hîp víi khuynh h­íng lÞch sö chñ ®¹o, ®ã lµ kh¸i niÖm thêi ®¹i lÞch sö. Kh¸i niÖm thêi ®¹i lÞch sö cã thÓ g¾n liÒn víi thêi gian mµ mét h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi nhÊt ®Þnh thèng trÞ. ThÝ dô, khi chóng ta nãi vÒ thêi ®¹i x· héi chiÕm h÷u n« lÖ hay thêi ®¹i phong kiÕn lµ g¾n chóng vµo thêi gian mµ nh÷ng h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi ®ã thèng trÞ. Kh¸i niÖm thêi ®¹i còng cã thÓ g¾n víi nh÷ng giai ®o¹n nhÊt ®Þnh cña mét h×nh th¸i kinh tÕ-x· héi nhÊt ®Þnh. §Ó v¹ch râ ®­îc xu h­íng cña thêi ®¹i, theo Lªnin, cÇn ph¶i kh¼ng ®Þnh xem giai cÊp nµo lµ trung t©m cña thêi ®¹i, quy ®Þnh néi dung chñ yÕu cña thêi ®¹i ®ã. Kh¸c víi kh¸i niÖm h×nh th¸i kinh tÕ-x· héi x¸c ®Þnh ®Æc tr­ng cña mét b­íc ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña x· héi, kh¸i niÖm thêi ®¹i lÞch sö thÓ hiÖn tÝnh nhiÒu vÎ cña c¸c qu¸ tr×nh ®ang diÔn ra trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh ë mét giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh. Trong cïng mét thêi ®¹i, ë cïng mét bé phËn kh¸c nhau cña nh©n lo¹i cïng tån t¹i nh÷ng h×nh th¸i kinh tÕ-x· héi kh¸c nhau. Trong cïng mét thêi ®¹i cã nh÷ng bé phËn, nh÷ng phong trµo hoÆc tiÕn lªn phÝa tr­íc, hoÆc tho¸i l­u, hoÆc ®i lÖch theo mét h­íng nµo ®ã. Cuèi cïng, kh¸i niÖm thêi ®¹i g¾n liÒn víi sù qu¸ ®é tõ mét h×nh th¸i kinh tÕ, x· héi nµy sang mét h×nh th¸i kinh tÕ x· héi kh¸c. ThÝ dô, qu¸ ®é tõ chñ nghÜa phong kiÕn sang chñ nghÜa t­ b¶n ®­îc gäi lµ thêi ®¹i phôc h­ng, thêi ®¹i c¸ch m¹ng t­ s¶n. Gi¸ n¨m 1996 t­¬ng ®­¬ng víi 80% tæng gi¸ trÞ c¸c kho¶n ®Çu t­ nµy vµo Th¸i Lan tr¸i víi nh÷ng nhËn ®Þnh th«ng th­êng vÒ chñ nghÜa t­ b¶n, nhµ n­íc t­ b¶n ®ãng vai trß quan träng trong sù ph¸t triÓn kinh tÕ vµ ®iÒu chØnh sù vËn ®éng cña nÒn s¶n xuÊt x· héi mµ nhiªï khi víi sù nç lùc tíi møc quyÕt liÖt cña nã. C¸c n­íc t­ b¶n ®· v­ît qua nhiÒu cuéc khñng ho¶ng d÷ déi. Nh­ng vÊn ®Ò ®Æt ra lµ, liÖu víi tÊt c¶ sù t¨ng tr­ëng vµ vËn ®éng trªn ®©y cã trë thµnh chiÒu h­íng ph¸t triÓn v÷ng bÒn vµ cã kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña chñ nghÜa t­ b¶n hay kh«ng? Víi môc ®Ých bÊt di bÊt dÞch lµ ch¹y theo lîi nhuËn, quy luËt tuyÖt ®èi cña chñ nghÜa t­ b¶n mµ K. Marx ®· ph¸t triÓn – quy luËt s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ - vÉn ®ang chi phèi toµn bé c¬ chÕ vËn hµnh cña nã, chñ nghÜa t­ b¶n, kh«ng bao giê t¹o ®­îc sù æn ®Þnh l©u dµi cho nÒn kinh tÕ. Ngay c¶ khi cã mét bÒ ngoµi phÇn vÞnh th× nguy c¬ khñng ho¶ng vÉn tiÒm tµng vµ s½n sµng bïng lªn ngay trong lßng nã. §©y lµ cuéc khñng ho¶ng cña c¶ hÖ thèng chø kh«ng ph¶i chØ mét vµi n­íc trong hÖ thèng. Dï cã vai trß khèng chÕ vÒ kinh tÕ, song c¸c n­íc t­ b¶n chñ nghÜa vÉn lu«n bÞ lÖ thuéc vµo nh÷ng yÕu tè bªn ngoµi, th­êng xuyªn vÊp ph¶i sù ph¶n kh¸ng cña vïng “ngo¹i vi” §iÓn h×nh lµ có rèc dÇu löa sau cuéc chiÕn tranh vïng vÞnh. LiÖu chñ nghÜa t­ b¶n cã thÓ tù do, mÆc søc lµm m­a lµm giã vµ liÖu cßn lµm chuyÖn nµy ®­îc bao l©u n÷a trªn c¸c ®Þa bµn h¶i ngo¹i? Ng­êi ta cßn thÊy sù c¹nh tranh tµn khèc theo quy luËt cña mét nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng tù do vµ ch¹y theo lîi nhuËn hÕt søc rèi ren vµ phøc t¹p. Ngµy cµng næi lªn trong chñ nghÜa t­ ban nh÷ng ®èi s¸ch nh»m lo¹i trõ nhau, vµ do ®ã nã tiÒm tµng mét t×nh thÕ kh«ng æn ®Þnh. Ch¼ng h¹n, ngay nh÷ng n¨m 1994 vµ 1995, chóng ta chøng kiÕn sù giµnh dËt vÞ trÝ hµng ®Çu trong quan hÖ tiÒn tÖ quèc tÕ gi÷a ®ång Yªn (NhËt) vµ ®ång ®«la (Mü), cïng víi cuéc chiÕn th­¬ng m¹i gi÷a EU vµ Mü vÒ chuèi ®· thÓ hiÖn sù c¹nh tranh gay g¾t gi÷a c¸c c­êng quèc t­ b¶n chñ nghÜa khi ngÊm ngÇm, lóc c«ng khai ®· ®Èy c¹nh tranh b¸o sù khèc liÖt míi. Tuy nhiªn nh÷ng m©u thuÉn nµy cña c¸c n­íc t­ b¶n chñ nghÜa kh«ng cßn ®­îc ®em ra gi¶i quyÕt b»ng nh÷ng cuéc chiÕn tranh ®Ém m¸u mµ b©y giê chóng ®· ®­îc gi¶i quyÕt b»ng sù nh­îng bé lÉn nhau nh­ng nh÷ng m©u thuÉn cña c¸c n­íc nµy vÉn kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®­îc. Dï kh«ng phñ nhËn c¶i vÖ bÒ ngoµi phÇn vÞnh cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ cïng nh÷ng mãn lîi nhuËn khæng lå cña chñ nghÜa t­ b¶n nh­ ng kh«ng ai kh«ng thÊy mét cuéc khñng ho¶ng v¨n ho¸ s©u s¾c, kh«ng lèi tho¸t trong x· héi t­ b¶n hiÖn ®¹i. Næi bËt lªn ®©y c¸i l« gÝc sinh lîi tµi chÝnh lÊn ¸n c¶ phóc lîi con ng­êi. B¶n th©n con ng­êi kh«ng cßn lµ ®èi t­îng phôc vô s¶n xuÊt mµ d­êng nh­ bÞ quy vÒ mét bé phËn cña lùc l­îng s¶n xuÊt vµ chØ nh­ vËy (quy luËt Taylor. Tõ ®ã, v¨n ho¸ bÞ th­¬ng m¹i lÊn ¸t c«ng viÖc ®µo t¹o gi¸o dôc con ng­êi trë nªn quÌ quÆt, vô lîi nh­ kiÓu chÕ t¹o ra ng­êi m¸y chø kh«gn ph¶i nh»m môc ®Ých h×nh thµnh nh÷ng con ng­êi víi tÊt c¶ sù ph¸t triÓn phong phó cña nã. Ngay c¶ nh÷ng sinh ho¹t cao cÊp cña con ng­êi (s¸ng t¹o nghÖ thuËt, v¨n ho¸) còng bÞ chi phèi tíi møc ®ång nhÊt víi c«ng nghÖ, víi th­¬ng m¹i, ®i tíi huû diÖt cã tÝnh con ng­êi còng v× c¸i l«gÝc sinh lîi cña chñ nghÜa t­ b¶n mµ m«i tr­êng sinh th¸i bÞ x©m ph¹m tµn tÖ vµ ë c¸i vïng “ngo¹i vi” m«i tr­êng còng bÞ t­íc ®o¹t vµ bÞ bãc lét tíi møc khã t­ëng t­îng næi. MÆt kh¸c, chñ nghÜa t­ b¶n vÉn kh«ng gi¶i quyÕt ®­îc c¸c tÖ n¹n cè h÷u cña nã, nhÊt lµ n¹n thÊt nghiÖp vµ nÕu tÖ ph©n biÖt chñng téc vèn lµ ung nhät cña x· héi hiÖn ®¹i, chñ nghÜa t­ b¶n kh«ng t×m c¸ch tiªu diÖt nã, mµ t¸i l¹i trong nhiÒu lóc nhiÒu n¬i nã vÉn dïng ®Ó phôc vô cho quyÒn lîi vÞ kû cña giai cÊp t­ s¶n. Ngay c¶ quyÒn b×nh ®¼ng cña phô n÷ vÉn ®ang l©m vµo t×nh tr¹ng tåi tÖ nhÊt, ®Æc biÖt lµ ë c¸c lÜnh vùc tiÒn c«ng, viÖc lµm vµ c¸c quan hÖ x· héi vµ c¸c ®iÒu kiÖn sinh ho¹t. Mét t×nh tr¹ng n÷a lµ sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt nhÊt lµ c¸c ph­¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng hiÖn ®¹i vèn lµ s¶n phÈm cña v¨n minh- v¨n ho¸ th× kh«ng hiÕm n¬i ®· ®­îc sö dông ®Ó chèng l¹i v¨n ho¸, v¨n minh v× môc ®Ých th­¬ng m¹i. Ng­êi ta còng lÇm t­ëng vÒ lßng tõ thiÖn cña c¸c chÝnh quyÒn t­ s¶n vµ giíi chñ khi thÊy ®©u ®ã ë hä cã nh÷ng c¶i c¸ch vÒ mÆt phóc lîi, nh­ng kú thùc ®ã lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng cuéc ®Êu tranh ngµy cµng cã ý thøc cña giai cÊp c«ng nh©n, th­êng lµ do c¸c chÝnh ®¶ng c¸nh t¶ lµm nßng cèt vµ h¬n n÷a ®ã chÝnh lµ ®iÒu mµ giai cÊp t­ s¶n b¾t buéc ph¶i lµm ®Ó b¶o vÖ lîi Ých l©u dµi cña hä. NÕu trªn c¸c lÜnh vùc kinh tÕ – x· héi, chñ nghÜa t­ b¶n hiÖn ®¹i lu«n t×m ®ñ c¸ch ®Ó ®iÒu chØnh vµ thÝch nghi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn míi nh»m v­ît qua nh÷ng cuéc khñng ho¶ng, t×m con ®­êng ph¸t triÓn, th× trong lÜnh vùc chÝnh trÞ còng vËy. Bµi häc lÞch sö cho thÊy, vÊn ®Ò lín nhÊt ®èi víi c¸c nhµ n­íc t­ s¶n lµ ng¨n chÆn ®­îc c¸c c¬n b·o t¸p c¸ch m¹ng th­êng ph¸t sinh do sù bÊt m·n cao ®é cña giai cÊp c«ng nh©n, hoÆc tiÕp theo nh÷ng thêi kú hçn lo¹n cña x· héi, mµ trong ®ã giai cÊp t­ s¶n x©u xÐ lÉn nhau ®Ó bßn rót x­¬ng tuû cña nh©n d©n lao ®éng. Giai cÊp t­ s¶n ®· vµ ®ang cè g¾ng xoa dÞu m©u thuÉn c¬ b¶n nµy b»ng mäi thñ ®o¹n. mét khi quyÒn lîi vÞ kû cña giai cÊp t­ s¶n bÞ ®ông ch¹m th× kÓ c¶ chñ nghÜa t­ b¶n nhµ n­íc hay c¸c mÆt trËn liªn minh d­íi c¸c tªn gäi kh¸c nhau, cuèi cïng ®Òu tan vì. Râ rµng vÊn ®Ò kh«ng thÓ ®­îc gi¶i quyÕt nÕu nh­ m©u thuÉn c¬ b¶n Êy kh«ng ®­îc gi¶i quyÕt. Trong t×nh h×nh ®ã chñ nghÜa t­ b¶n c¶i l­¬ng l¹i xuÊt ®Çu lé diÖn. NhiÒu chÝnh trÞ gia, häc gi¶ t­ s¶n th­êng nªu ra chiªu bµi x· héi sÏ biÕn ®æi vÒ c¬ b¶n kh«ng ph¶i b»ng ®Êu tranh c¸ch m¹ng mµ b»ng sù chuyÓn biÕn dÇn nhËn thøc vµ lßng ch¾c Èn cña giai cÊp t­ s¶n, sè kh¸c th× rªu rao vÒ c¸c kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn gi÷a t­ b¶n vµ lao ®éng n»m ngay trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô s¶n xuÊt. NghÜa lµ, theo hä cÇn ph¶i tiÕn hµnh “cuéc c¶i c¸ch trÝ tuÖ vµ ®¹o ®øc” ngay tr­íc khi giµnh ®­îc chÝnh quyÒn tõ giai cÊp t­ s¶n. tÊt c¶ chØ lµ mÞ d©n bëi trong t×nh h×nh hiÖn nay mµ giai cÊp t­ s¶n ®ang lµm ra søc cñng cè lùc l­îng vµ s½n sµng tiªu diÖt bÊt cø mét sù ph¶n kh¸ng nµo hay mét ý ®å nµo ®ông tíi sù tån vong cña chÝnh quyÒn t­ s¶n. Ng­êi ta còng ®ang cè chÕ ®é tam quyÒn ph©n lËp vµ coi ®©y lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ®¶m b¶o cho nÒn d©n chñ chÝnh trÞ thËm chÝ ®Ó ®¶m b¶o cho chÝnh quyÒn t­ s¶n biÕn dÇn thµnh chÝnh quyÒn nh©n d©n trªn c¬ së nh÷ng yÕu tè c«ng lý cña ph¸p luËt vµ nh÷ng yÕu tè tù do d©n chñ cña nghÞ tr­êng. Ng­êi ta còng ®ang khuyÕch tr­¬ng vÒ chÕ ®é tam quyÒn ph©n lËp g¾n víi chÕ ®é ®a ®¶ng vèn lµ s¶n phÈm cña giai cÊp t­ s¶n cã t¸c dông ng¨n ngõa nã trë thµnh ph¸t xÝt ®éc tµi. Nh­ng thËt lµ v« lý nÕu chÝnh quyÒn t­ s¶n vµ chÕ ®é ®a ®¶ng mµ nã cho phÐp tån t¹i ®i ng­îc quyÒn lîi cña giai cÊp t­ s¶n. Thùc ra, Phi- ®en Cax- t¬ro nãi, c¸i ®a cùc vµ c¸i ph©n cùc mµ hä cæ vò khuyÕch tr­¬ng trªn kia, cuèi cïng còng chØ quy vÒ c¸i ®¬n cùc vµ ®éc t«n lµ quyÒn lîi cña giai cÊp t­ s¶n mµ th«i. Mü lµ mét vÝ dô ®iÎn h×nh. GÇn ®©y, ng­êi ta còng lu«n bµn luËn nhiÒu vÒ mét yÕu tè trong nÒn chÝnh trÞ cña c¸c n­íc chñ nghÜa t­ b¶n ph¸t triÓn lµ chÕ ®é x· héi d©n chñ ë mét sè n­íc tõng ®­îc coi lµ kiÓu mÉu chÝnh trÞ cho c¸c t­ b¶n. §óng lµ kh«ng ai phñ nhËn ®­îc mét sè thµnh tùu quan träng vÒ kinh tÕ – x· héi mµ c¸c n­íc nµy ®¹t ®­îc vµ mét thêi t¹o ra c¸i ¶o t­ëng vÒ mét lèi tho¸t cho chñ nghÜa t­ b¶n lµ cã thÓ thay ®æi ®­îc hoµn toµn thùc tr¹ng mµ kh«ng thay ®æi thùc chÊt nh­ng hiÖn nay t×nh h×nh ®· kh«ng nh­ ng­êi ta mong muèn. Nh÷ng vÊn ®Ò cè h÷u cña chñ nghÜa t­ b¶n mét thêi ®­îc kho¶ lÊp nay l¹i næi lªn. Cuèi cïng nÕu quan s¸t mét c¸ch kh¸ch quan trªn b×nh diÖn c¸c mèi quan hÖ quèc tÕ, ng­êi ta kh«ng thÓ kh«ng thÊy râ sè phËn cña c¸c n­íc t­ b¶n ch­ nghÜa ph¸t triÓn nãi riªng vµ vËn mÖnh cña chñ nghÜa t­ b¶n nãi chung. Chñ nghÜa t­ b¶n kh«ng thÓ sö dông m·i nh÷ng biÖn ph¸p ®µn ¸p, khai th¸c hay lîi dông nh­ tr­íc ®©y ®èi víi c¸c n­íc thuéc thÕ giíi thø ba. VÞ trÝ vµ quyÒn lîi cña hä ë c¸c n­íc thø ba lu«n bÞ th¸ch thøc vµ ®e do¹. Nh÷ng mãn nî cò liÖu cã m·i lµ xÝch xiÒng ®èi víi c¸c n­íc thÕ giíi thø ba, khi ngµy cµng cã nhiÒu n­íc ®ßi xo¸ nî gi¶m nî hoÆc ho·n tr¶ nî v« thêi h¹n? vµ c¸c nhµ n­íc thÕ giíi thø ba liÖu cã cam chÞu m·i nh÷ng cuéc trao ®æi bÊt b×nh ®¼ng víi c¸c n­íc t­ b¶n trong khi hä kh«ng thiÕu c¬ héi cã lîi trong trao ®æi víi c¸c n­íc kh¸c vµ gi÷a hä v¬i nhau ? ®iÒu nµy ®· trùc tiÕp lµm lung lay ®Þa vÞ vµ chi phèi sè phËn cña chñ nghi· t­ b¶n. ThËm chÝ, ngay sau sù sôp ®æ cña nhñ nghÜa x· héi ë Liªn X« vµ §«ng ¢u, liÖu sù æn ®Þnh cña chñ nghÜa t­ b¶n cã ®ñ søc chøng tá chñ nghÜa t­ b¶n lµ con ®­êng ph¸t triÓn tèi ­u cña nh©n lo¹i ? kh«ng bëi v× chñ nghÜa t­ b¶n vÉn kh«ng tho¸t khái nh÷ng c¨n bÖnh “th©m c¨n cè ®Õ” cña nã, dï “mèi ®e do¹ céng s¶n” t­ëng nh­ nhÑ ®i. Chñ nghÜa t­ b¶n vÉn kh«ng kh¸t väng x©m ph¹m nÒn ®éc lËp cña c¸c quèc gia, trµ ®¹p quyÒn lîi tù do cña c¸c d©n téc b»ng ®ñ h×nh thøc can thiÖp vò trang th« b¹o cuéc chiÕn ë K«s«v« - hay ©m m­u diÔn biÕn hoµ b×nh víi nh÷ng cuéc chiÕn tranh nhung lôa kÝch ®éng vµ x« ®Èy c¸c n­íc vµo cuéc chÐm giÕt ®Ém m¸u ë kh¾p c¸c ch©u lôc.Vµ ng­êi ta còng ®ang chøng thùc khèi m©u thuÉn ngµy cµng lín vµ c¨ng th¼ng gi÷a c¸c n­íc t­ b¶n ph¸t triÓn trong cuéc x©u xÐ giµnh vÞ trÝ hµng ®Çu trong trËt tù thÕ giíi hiÖn nay, m©u thuÉn ®ã ®ang trë thµnh nguy c¬ ®e do¹ kh«ng nh÷ng chÝnh sè phËn hä mµ cßn c¶ nh©n lo¹i. §ã lµ b»ng chøng kh«ng g× chèi bá ®­îc. 2, L«gÝc tÊt yÕu “Sù vÜ ®¹i vµ tÝnh tÊt yÕu nhÊt thêi cña b¶n th©n chÕ ®é t­ s¶n” ®Õn chñ nghÜa x· héi. Râ rµng, chñ nghÜa t­ b¶n kh«ng ph¶i ®îi ®Õn ngµy nay, mµ c¸ch ®©y h¬n 200 n¨m, “trong qu¸ tr×nh thèng trÞ giai cÊp ch­a ®Çy mét thÕ kû, ®· t¹o ra nh÷ng lùc l­îng s¶n xuÊt nhiÒu h¬n vµ ®å sé h¬n, lùc l­îng s¶n xuÊt cña tÊt c¶ c¸c thÕ hÖ tr­íc hîp l¹i”, nh­ C.M¸c viÕt trong tuyªn ng«n cña §¶ng céng s¶n , vµ “giai cÊp t­ s¶n ®· ®ãng mét vai trß hÕt søc c¸ch m¹ng trong lÞch sö”. Ngµy nay, chñ nghÜa t­ b¶n ®· ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tùu to lín vÒ tin häc, tù ®éng ho¸, c«ng nghÖ sinh häc, vËt liÖu míi...Cïng víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc qu¶n lý cã thÓ nãi nh÷ng thµnh tùu Êy®· lµm thay ®æi lín n¨ng lùc ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña con ng­êi, ®em l¹i n¨ng suÊt lao ®éng vµ thu nhËp quèc d©n rÊt cao ë c¸c n­íc t­ b¶n ph¸t triÓn vµ n­íc c«ng nghiÖp míi. Nãi nh­ C.M¸c “sù vÜ ®¹i” ®ã lµ mét sù thËt. Chóng ta ghi nhËn mét c¸ch kh¸ch quan, tÊt c¶ nh÷ng b­íc ph¸t triÓn míi cña nã víi t­ c¸ch lµ nh÷ng thµnh tùu cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i ®ång thêi nh­ lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn còng thÕ quèc tÕ ®èi víi ho¹t ®éng cu¶ chóng ta. Nh­ng còng kh«ng v× thÕ. Mµ chóng ta l¹i r¬i vµo ¶o väng nh­ mét sè ng­êi ®ang ra søc cè ®Õn møc “t« son tr¸t phÊn” cho chñ nghÜa t­ b¶n. MÆc dï chñ nghÜa t­ b¶n cã kh«ng Ýt ­u ®iÓm ®¹t trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi, nh­ng nã nhÊt ®Þnh kh«ng ph¶i lµ chÕ ®é cuèi cïng tèt ®Ñp mµ loµi ng­êi h»ng m¬ ­íc. Dï cho cã sù ®iÒu chØnh, thay h×nh ®æi d¹ng chñ nghÜa t­ b¶n vÉn kh«ng hÒ thay ®æi b¶n chÊt, kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®­îc m©u thuÉn gi÷a tÝnh chÊt x· héi ho¸ cña lùc l­îng s¶n xuÊt ngµy cµng cao víi viÖc chiÕn h÷u t­ b¶n chñ nghÜa vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt, vÉn kh«ng ®­îc gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a t­ b¶n vµ lao ®éng. Chñ nghÜa t­ b¶n vÉm t×m mäi thñ ®o¹n bãc lét ng­êi lao ®éng lµm thuª vµ kiÕm lîi nhuËn b»ng c¸ch bßn rót gÝa trÞ thÆng d­ ngµy cµng khñng khiÕp: tõ 211% (n¨m 1950) t¨ng vät lªn 300% (n¨m 1990). ThÕ t­¬ng ®èi æn ®Þnh cña nã vÉn kh«ng ®ñ che lÊp vµ xo¸ ®i nguy c¬ bÞ thay thÕ vÒ vËn mÖnh lÞch sö bÞ thay thÕ cña nãm, cho dï, nã cßn tiÒm tµng ph¸t triÓn song ®ã kh«ng ph¶i lµ biÖn ph¸p ®óng ®¾n cho sù ph¸t triÓn cña lÞch sö loµi ng­êi vµ cho dï nh­ ai ®ã nãi r»ng, ®Æc ®iÓm cña chñ nghÜa t­ b¶n lµ sèng b»ng th¸ch thøc cña chÝnh m×nh vµ b¶n chÊt cña nã lµ thÝch nghi vµ chuyÓn ho¸ ®Ó kh«ng ngõng ph¸t triÓn, th× luËn ®iÓm Êy vÉn kh«ng lµm thay ®æi thùc tÕ lµ: chñ nghÜa t­ b¶n kh«ng bao giê vµ ch­a bao giê gi¶i quyÕt ®­îc tËn gèc nh÷ng m©u thuÉn vµ nh÷ng cuéc khñng ho¶ng cña chÝnh nã. Chóng ta ®ang sèng trong thêi kú “lÞch sö ng¾n l¹i”. Ng­êi ta ®ang nãi nhiÒu ®Õn viÖc häc tËp chñ nghÜa t­ b¶n, thËm chÝ sau nh÷ng kinh nghiÖm ph¶i tr¶ gi¸ ®¾t cña c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi, ng­êi ta l¹i cã lóc tin r»ng cã thÓ t×m thÊy ë chñ nghÜa t­ b¶n nh÷ng lêi gi¶i ®¸p ®Çy ®ñ cho mäi vÊn ®Ò ch¼ng h¹n: m« h×nh Thôy §iÓn, ph­¬ng ph¸p qu¶n lý NhËt B¶n, nÒn d©n chñ Mü...th­êng ®­îc coi nh­ nh÷ng kiÓu mÉu. Nh÷ng kinh nghiÖm lÞch sö ®· sím chØ ra sai lÇm cña nhËn thøc lÖch l¹c mét chiÒu ®ã. §óng lµ c¸ch qu¶n lý kinh tÕ còng nh­ viÖc qu¶n lý x· héi cña chñ nghÜa t­ b¶n cã nh÷ng ®iÒu ®¸ng ®Ó häc tËp ®ã kh«ng ®­îc quªn nh÷ng d÷ kiÖn c¨n b¶n lµ môc tiªu mµ mçi x· héi ®Æt ra: c¬ së vËt chÊt vµ tinh thÇn nh÷ng c¬ cÊu truyÒn thèng cña tõng x· héi: ®iÒu kiÖn mäi mÆt ®­îc x¸c ®Þnh trong tõng giai ®o¹n lÞch sö. Bµn vÒ vÊn ®Ò nµy, nhµ kinh tÕ häc NhËt B¶n N«- ru – si –ma ®· viÕt trong t¸c phÈm næi tiÕng “ v× sao NhËt B¶n thµnh c«ng” r»ng “ Thµnh c«ng cña NhËt B¶n ®em sang Anh sÏ kh«ng ®¹t thµnh c«ng nh­ vËy, v× mét lý do ®¬n gi¶n ng­êi NhËt kh¸c ng­êi Anh”. H¼n lµ kh«ng hiÓu ®­îc ®iÒu ®¬n gi¶n Êy mµ gÇn ®©y cã ng­êi nh÷ng toan bµn tíi c¸i gäi lµ “ Kh¶ n¨ng tiÕn tíi chñ nghÜa x· héi cña b¶n th©n chñ nghÜa t­ b¶n” hay “ Nh÷ng m¬ ­íc cña chñ nghÜa x· héi th× chÝnh chñ nghÜa T­ b¶n sÏ thùc hiÖn”. Hä cÇn l­u ý r»ng, nh÷ng nguy c¬ cña chñ nghÜa t­ b¶n kh«ng nh÷ng vÉn cßn ®ã, mµ ngµy mét tiÒm tµng vµ nÆng nÒ h¬n n»m “ ngoµi vßng kiÓm so¸t cña chÝnh nã, trùc tiÕp ph­¬ng h¹i ®Õn ®êi sèng nh©n lo¹i. Nãi nh­ cè tæng thèng Ph¸p, «ng Ph. Mit t¬ r¨ng: “ Chñ nghÜa t­ b¶n thuÇn nhÊt gièng nh­ c¸nh rõng rËm, hÖ thèng x· héi nµy lu«n lµm n¶y sinh nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng míi. TÊt c¶ ®iÒu ®ã sÏ dÉn tíi c¸i g×?” Cuèi cïng ®iÒu ®ã sÏ dÉn tíi mét c©u hái: Víi b¶n chÊt vµ tiÒn ®å cña t­ b¶n nh­ vËy th× chÝnh nã sÏ ®i vÒ ®©u? c©u tr¶ lêi kh«ng thÓ kh¸c ®­îc lµ chñ nghÜa x· h