Hành vi lệch chuẩn

và làm tổn hại đến an ninh trật tự xã hội. Ví dụ: nạn bạo lực, hiếp dâm, trộm cắp… - Những hành vi lệch chuẩn có thể để lại hậu quả nặng nề như tham nhũng, lợi dụng chức quyền, bè cánh…gây tổn hại về kinh tế xã hội và gây hậu quả tâm lý như khủng hoảng niềm tin của nhân dân vào chính quyền, làm suy yếu kỷ cương, trật tự xã hội. - Hành vi lệch chuẩn như nghiện hút, mại dâm, ngoại tình…vừa gây hậu quả trực tiếp vừa gây hậu quả gián tiếp. Một mặt nó làm băng hoại giá trị đạo đức xã hội, mặt khác nó nêu gương xấu cho thế hệ trẻ. Những hành vi lệch chuẩn làm suy bại thuần phong mỹ tục của xã hội, đồng thời nó là cái nôi nảy sinh ra các tệ nạn xã hội, gây ra bệnh tật làm suy thoái giống nòi. - Tóm lại, hành vi lệch chuẩn gây hậu quả xấu cho cá nhân, gia đình và cộng đồng. Mức độ sai lệch hành vi khác nhau để lại hậu quả ở mức độ khác nhau. Hậu quả của mức độ hành vi sai lệch chuẩn mực có thể thiệt hại về kinh tế, mất trật tự an ninh xã hội, làm suy thoái nhân cách con người, làm đồi bại thuần phong mỹ tục xã hội, làm tổn thương con người cả về thể xác lẫn tâm hồn. Do vậy, tăng cường giáo dục, uốn nắn, tuyên truyền phổ biến thường xuyên để con người có hành vi phù hợp với chuẩn mực xã hội là điều vô cùng quan trọng. - Nội dung tuyên truyền giáo dục nhằm ngăn ngừa các hành vi lệch chuẩn gồm các nội dung sau: T[Type text] Tài liệu phát - Hành vi lệch chuẩn SDRC - CFSI  Thứ nhất: Cung cấp cho các thành viên trong cộng đồng xã hội hệ thống các chuẩn mực bằng nhiều hình thức khác nhau.  Thứ hai: Hình thành cho cộng đồng có thói quen phê phán, đấu tranh với hành vi lệch chuẩn.  Thứ ba: tăng cường việc hướng dẫn hành vi cho các cá nhân trong xã hội, đặc biệt coi trọng các thành viên mới của cộng đồng, chăm lo giáo dục thế hệ trẻ một cách chu đáo. III. HÀNH VI LỆCH CHUẨN VÀ TỘI PHẠM Trong phần này, chúng ta sẽ lấy chủ đề “tội phạm” như một trường hợp điển cứu về tương quan của hành vi lệch chuẩn và vấn đề xã hội. 1. Hành vi tội phạm và tội phạm - Một trong hành vi lệch chuẩn là hành vi tội phạm (criminal behavior). Hành vi tội phạm là “hành vi bị luật pháp cấm đoán và là đối tượng bị trừng phạt chính thức khi thực hiện” (Landis, 1989: 434). Tội phạm (crime) là phá vỡ luật lệ. Tội phạm là một trong những vấn đề xã hội khi luật lệ được nhìn như chuẩn mực thiết yếu của xã hội bị xâm phạm. - Có ba loại tội phạm như sau. Thứ nhất, tội phạm xâm phạm hay đe dọa đến con người. Thứ hai, tội phạm xâm phạm tài sản của con người. Hậu quả của hai loại tội phạm này là có nạn nhân của tội phạm và diễn ra ở mức độ nặng nề (felonies). Mỗi một xã hội đều thiết lập một danh sách những tội phạm nặng. Tuy nhiên, có loại tội phạm thứ ba là loại tội phạm không có nạn nhân (victimless crimes). Đó là những tội phạm phá vỡ luật lệ nhưng không tạo ra nạn nhân, ngoài việc nạn nhân cũng chính là người phạm tội. Ví dụ: những người nghiện rượu, nghiện ma túy hay đam mê cờ bạc. (Macionis, 2003: 140 và Landis, 1989: 402) 2. Khi nào tội phạm chuyển từ hành vi lệch chuẩn sang vấn đề xã hội? - Khi quy mô của hành vi tội phạm (crime rate) xảy ra ở mức độ lớn, tội phạm chuyển từ hành vi lệch chuẩn ở phạm vi cá nhân sang phạm vi vấn T[Type text] Tài liệu phát - Hành vi lệch chuẩn SDRC - CFSI đề xã hội. Do đó, thống kê tội phạm (criminal statistics) là một công cụ quan trọng trong việc nghiên cứu tội phạm như một vấn đề xã hội. - Một trong những hình thức kiểm soát xã hội về tội phạm là “hệ thống tư pháp hình sự” (The criminal Justice system) bao gồm: cảnh sát, tòa án, nhà giam và nhà tù. Hệ thống tư pháp hình sự nhằm ngăn chặn vấn đề xã hội về tội phạm. Tuy nhiên, khi hệ thống tư pháp hình sự đã bị tha hóa và thất bại trong chức năng kiểm soát xã hội của mình, đến lượt nó, hệ thống tư pháp hình sự trở thành một vấn đề xã hội. IV. HÀNH VI LỆCH CHUẨN VÀ KIỂM SOÁT XÃ HỘI (SOCIAL CONTROL) 1. Kiểm soát xã hội - Tiến trình xã hội hóa cho phép cá nhân học hỏi và thủ đắc các giá trị và chuẩn mực xã hội; nhờ đó, cá nhân thực hiện được vai trò xã hội của mình theo như sự mong đợi của xã hội. Chúng ta đã đề cập tới chế tài xã hội như là một sự cưỡng chế cá nhân phải thực hiện các chuẩn mực xã hội. Hơn nữa, để duy trì sự cân bằng và ổn định trong xã hội, những cơ chế kiểm soát nhằm điều tiết những hành vi lệch chuẩn trong xã hội phải được đặt ra như một yêu cầu tất yếu. - Kiểm soát xã hội là “những tiến trình, dù được hoạch định hay không được hoạch định, giúp con người tuân thủ các chuẩn mực tập thể” (Landis, 1989: 404). Mục tiêu của kiểm soát xã hội là đưa các thành viên trong xã hội tuân theo những chuẩn mực xã hội do văn hóa qui định. - Có bốn hình thức chuẩn mực xã hội như sau: giá trị, phong tục, đạo đức và luật pháp (Hòa, 1995: 83-4). Chúng ta đã nói tới phong tục và luật pháp khi đề cập tới mức độ của các chuẩn mực văn hóa. Giá trị, như đã nói tới, là “những ý kiến tổng quát hay những niềm tin của con người về những cách hành xử thích hợp và được chấp nhận, đâu là những cách hành xử không thích hợp và không được chấp nhận” (Landis, 1989: 70- 1). Đạo đức là “biểu thị của sự đúng sai trong hành vi” (Hòa, 1995: 83). 2. Phân loại kiểm soát xã hội: Kiểm soát xã hội có thể được phân loại như sau (Hòa, 1985: 85-6): T[Type text] Tài liệu phát - Hành vi lệch chuẩn SDRC - CFSI - Kiểm soát nội tâm: con người chấp nhận và nội tâm hóa các chuẩn mực để nhận biết cái đúng – cái sai, cái thích hợp – cái không thích hợp của hành vi. Sự nội tâm hóa các chuẩn mực này trở thành lương tâm và hệ thống đạo đức khiến con người tự cảm thấy áy náy hay hổ thẹn khi làm những hành vi sai trái. - Kiểm soát bên ngoài: khi kiểm soát bên trong không thành công, con người cần được kiểm soát từ bên ngoài. Kiểm soát bên ngoài là luật lệ và luật pháp (rules and laws) được xã hội áp dụng. Kiểm soát bên ngoài chính là chế tài (sanction) có tính tiêu cực (trừng phạt) hay tính tích cực (phần thưởng). Kiểm soát bên ngoài có thể được thể hiện ra nơi cơ chế không chính thức và chính thức.  Kiểm soát xã hội không chính thức tồn tại nơi các nhóm sơ cấp như gia đình, nhóm bạn bè, nhóm làm việc. Kiểm soát này biểu hiện ở sự chế giễu, xa lánh, cách ly, khinh bỉ, trừng phạt hay đe dọa.  Kiểm soát xã hội chính thức tồn tại trong một số thiết chế xã hội và một vài cơ quan trọng yếu như cơ quan cảnh sát, tòa án, nhà tù, trung tâm cải tạo… kiểm soát xã hội này cần có một cơ chế điều luật kèm theo. Trong đó, các điều luật, các chuẩn mực xã hội được viết thành văn bản kèm theo những hình phạt tương ứng cho những người vi phạm. V. THẢO LUẬN NHÓM (Có thể là các trường hợp điển cứu, các câu chuyện minh họa, các bài tập trắc nghiệm…) - Thảo luận nhóm về một số giá trị sống và chuẩn mực xã hội của văn hóa Việt Nam để xem thử giá trị của chúng còn thích hợp với thời nay và xã hội Việt Nam hiện nay không. - Thảo luận nhóm về các vấn đề thời sự hiện nay dưới hai khía cạnh hành vi lệch chuẩn và vấn đề xã hội: sống thử trước hôn nhân, đồng tính, tự tử, xâm phạm tình dục trẻ em, sự sùng bái thần tượng của tuổi “teen”, đua xe … T[Type text] Tài liệu phát - Hành vi lệch chuẩn SDRC - CFSI Tóm tắt ý chính - Vấn đề xã hội “là những hoàn cảnh (conditions) có tính xã hội được tạo ra khiến làm nguy hại bất cứ thành phần nào của quần thể dân số và là những hành động và hoàn cảnh xâm phạm tới những chuẩn mực và giá trị của xã hội”. - Hành vi tội phạm “là hành vi bị luật pháp cấm đoán và là đối tượng bị trừng phạt chính thức khi thực hiện”. - Kiểm soát xã hội “là những tiến trình, dù được hoạch định hay không được hoạch định, giúp con người tuân thủ các chuẩn mực tập thể”. - Có bốn hình thức chuẩn mực xã hội như sau: giá trị, phong tục, đạo đức và luật pháp. T[Type text] Tài liệu phát - Hành vi lệch chuẩn SDRC - CFSI Bài 4: CÔNG TÁC XÃ HỘI VÀ HÀNH VI LỆCH CHUẨN I. KHÁI QUÁT: Nói tới hành vi lệch chuẩn và các vấn đề xã hội là nói tới các hành vi có tác động tiêu cực nơi chính cá nhân và trong xã hội. Chính yếu tố tiêu cực này dẫn tới vấn đề chủ thể con người của các hành vi này cần được chữa trị, để giúp họ thay đổi hành vi như xã hội mong đợi và chấp nhận. Cùng với nhiều ngành trị liệu khác như y khoa, tham vấn tâm lý; CTXH cá nhân và CTXH nhóm đều có mục tiêu trị liệu: giúp các cá nhân và các nhóm thay đổi hành vi (Lâm, 2006: 25; An, CTXH cá nhân, 2006: 94). Do đó, hành vi lệch chuẩn cũng như các vấn đề xã hội đều là đối tượng nghiên cứu và giải quyết của CTXH cá nhân và CTXH nhóm. Hiểu rõ bản chất của hành vi lệch chuẩn và vấn đề xã hội trong viễn tượng của lý thuyết môi trường hệ thống có thể giúp nhân viên CTXH thực hiện công việc của mình có hiệu quả hơn. Đồng thời, nhân viên CTXH cũng cần hiểu rõ những chế tài và kiểm soát xã hội để có thể can thiệp vào hành vi lệch chuẩn cũng như những vấn đề xã hội. Bài học này sẽ đưa ra một hướng đề nghị về việc trị liệu hành vi lệch chuẩn và vấn đề xã hội như một sự áp dụng CTXH (applied social work). II. ĐỊNH HƯỚNG TRỊ LIỆU NHẤN MẠNH TRÊN MÔI TRƯỜNG XÃ HỘI Qua việc trình bày ở các bài học trước đây, chúng ta thấy rằng lý thuyết môi trường hệ thống đòi hỏi chúng ta phải có cái nhìn toàn diện và đầy đủ về con người: đó là con người trong lịch sử cuộc sống và trong bối cảnh sống. Lý thuyết này đưa ra một hướng trị liệu điều chỉnh hành vi cá nhân dựa trên điều chỉnh hoặc thay đổi môi trường sống của cá nhân trong CTXH thực hành6. Kế tiếp, nguồn gốc của hành vi lệch chuẩn là ở cấu trúc xã hội 7. Bên cạnh đó, một thành tố của vấn đề xã hội cũng thuộc về hoàn cảnh khách quan: những hoàn cảnh, điều 6 Bài 1, mục I 7 Bài 2, mục III.1 T[Type text] Tài liệu phát - Hành vi lệch chuẩn SDRC - CFSI kiện trong đó vấn đề xã hội nảy sinh 8 . Như vậy, lý thuyết môi trường hệ thống giúp giải thích các hành vi con người (ở bình diện cá nhân, nhóm, tổ chức, cộng đồng) sai chức năng hoặc thích nghi không đúng trong môi trường xã hội. Từ đó, một hướng trị liệu được đưa ra nhấn mạnh trên môi trường xã hội của thân chủ (Miley et al, 1995: 28- 30; 40). Cần hiểu biết về thân chủ hiện tại, với những hành vi lệch chuẩn cần được chữa trị, như là “sản phẩm” của các môi trường xã hội mà họ đã trải qua được lớn lên. Việc hiểu biết về các môi trường sống quá khứ và hiện tại của thân chủ sẽ soi sáng cho nhân viên CTXH đề ra những hướng can thiệp và hướng chữa trị cho thân chủ. Nhân viên CTXH có thể tạo ra môi trường xã hội mới, hoặc cung ứng những kỹ năng sống mới, giúp thân chủ hội nhập và phát triển trong môi trường hiện tại của họ. Việc tìm hiểu môi trường xã hội hiện tại với những “gốc rễ” quá khứ của thân chủ là một tiến trình CTXH lâu dài trong việc tiếp xúc với thân chủ với một số kỹ năng CTXH như lắng nghe, quan sát, vấn đàm, mối quan hệ, vãng gia … Khi nhân viên CTXH hiểu biết về các môi trường sống trong quá khứ dẫn tới tình trạng hiện nay của thân chủ có những hành vi lệch chuẩn, họ sẽ có thái độ thông cảm với thân chủ. Một điều quan trọng giúp cho việc trị liệu có kết quả là thái độ của nhân viên CTXH. Đó là một thái độ không kết án và chấp nhận con người cũng như tôn trọng nhân phẩm của thân chủ. Thái độ không kết án con người của thân chủ là một trong những nguyên tắc CTXH thực hành (An, CTXH nhập môn, 2002: 61). III. TRỊ LIỆU CÁC HÀNH VI LỆCH CHUẨN NHẤN MẠNH TRÊN MÔI TRƯỜNG XÃ HỘI TRONG CÔNG TÁC XÃ HỘI CÁ NHÂN VÀ CÔNG TÁC XÃ HỘI NHÓM. 1. Chức năng của CTXH Chức năng của CTXH là “phòng ngừa, chữa trị, phục hồi và phát triển” để đưa thân chủ tái hội nhập vào cộng đồng (An, CTXH nhập môn, 2006:45-6). Tái hội nhập vào cộng đồng có nghĩa là hành xử theo mong ước của cộng đồng với tư cách là thành viên của cộng đồng đó. Để thực hiện các 8 Bài 3, mục II.1 T[Type text] Tài liệu phát - Hành vi lệch chuẩn SDRC - CFSI chức năng này, nhân viên CTXH làm việc với các cá nhân và với nhóm (nhóm tự giúp, gia đình trị liệu hay nhóm trị liệu). 2. Công tác trị liệu theo định hướng thay đổi môi trường xã hội - Việc trị liệu các hành vi lệch chuẩn nhấn mạnh trên môi trường dựa trên tiền đề sau đây. Hành vi hiện tại của thân chủ chính là kết quả của việc học hỏi trước đây kết hợp với những biến cố đương thời gây ra. Việc học hỏi này xảy ra trong tiến trình xã hội hóa trong môi trường xã hội của thân chủ (An, CTXH cá nhân, 2006: 102-5). Do đó, cải tạo hoặc thay đổi môi trường xã hội có thể giúp thân chủ thay đổi hành vi lệch chuẩn 9. - Sự thay đổi hành vi (sau khi đã thay đổi nhận thức) là kết quả của sự tương tác giữa thân chủ và môi trường xã hội. Môi trường xã hội đó bao gồm hoàn cảnh xã hội và các cá nhân và tổ chức xã hội. Sự tương tác này không được diễn ra một cách tự nhiên, nhưng dưới sự hoạch định và can thiệp của NVCTXH. - Môi trường xã hội có thể chia làm ba cấp độ như sau:  Cấp độ vĩ mô: cấp độ xã hội hay cấp độ cộng đồng với các các hệ thống là các tổ chức xã hội và chính quyền.  Cấp độ trung mô: với các hệ thống là các nhóm xã hội như nhóm tự giúp, nhóm trị liệu hay nhóm cùng hoàn cảnh.  Cấp độ vi mô: các cá nhân và gia đình. - Định hướng trị liệu các hành vi lệch chuẩn nhấn mạnh trên môi trường xã hội có thể được thực hiện qua những bước đi sau đây:  Trong trường hợp môi trường xã hội lành mạnh (môi trường vĩ mô): nhân viên CTXH giúp chuyển trao các giá trị và chuẩn mực của văn hóa và xã hội để giúp thân chủ phát triển. Sự tiếp nhận những giá trị và chuẩn mực sẽ dẫn tới sự kiện thân chủ thay đổi nhận thức như là một tiền đề cần thiết cho sự thay đổi hành vi (trị liệu nhận thức, An, CTXH cá nhân, 2006: 98-9). Trong trường 9 Có thể nói đây là công việc thực hiện tiến trình “tái xã hội hóa” để giúp thân chủ thủ đắc lại những giá trị, chuẩn mực. Nhờ đó, thân chủ có thể thay đổi nhận thức và thay đổi hành vi. T[Type text] Tài liệu phát - Hành vi lệch chuẩn SDRC - CFSI hợp này, thân nhân có thể thay đổi hành vi qua tiến trình xã hội hóa trong môi trường lành mạnh: học biết và thủ đắc những giá trị và chuẩn mực của xã hội.  Trong trường hợp môi trường xã hội chưa hoặc không lành mạnh (môi trường vĩ mô): nhân viên CTXH cải tạo môi trường (ví dụ qua công tác biện hộ), hoặc chuyển thân chủ qua môi trường xã hội khác tích cực và lành mạnh hơn (ví dụ, chuyển trường cho các em học sinh cá biệt, khi trường cũ là một môi trường không thân thiện và tạo điều kiện cho các em sống băng nhóm). Như vậy, thân chủ sẽ hạn chế hoặc không tiếp xúc với những hành vi tiêu cực (theo lý thuyết sự kết hợp khác biệt). - Hơn nữa, nhân viên CTXH còn phải chủ động tạo ra các môi trường tích cực và lành mạnh (môi trường trung mô và vi mô) để giúp thân chủ phát triển trong môi trường đó trong việc tương tác với các cá nhân khác và với các nhóm. Như vậy, CTXH nhóm và CTXH cá nhân cần thiết lập các nhóm trị liệu, nhóm tự giúp và gia đình trị liệu (Lâm, 2006: 36, 38; An, CTXH cá nhân, 2006: 41) trong việc các chức năng “phòng ngừa, chữa trị, phục hồi và phát triển” của mình. - Cuối cùng, nhân viên CTXH cũng cần vận dụng những chế tài và kiểm soát xã hội trong cả ba môi trường vĩ mô, trung mô và vi mô trong những trường hợp cần thiết để hạn chế tác động tiêu cực của hành vi lệch chuẩn và vấn đề xã hội. Tóm tắt ý chính - Chức năng của CTXH là: phòng ngừa, chữa trị, phục hồi và phát triển. - Yếu tố tiêu cực của hành vi lệch chuẩn và vấn đề xã hội dẫn tới vấn đề chủ thể con người của các hành vi này cần được chữa trị, để giúp họ thay đổi hành vi như xã hội mong đợi và chấp nhận. - Lý thuyết môi trường hệ thống, nguồn gốc của hành vi lệch chuẩn trong cấu trúc xã hội và thành tố khách quan hoàn cảnh của vấn đề xã hội đưa tới một định hướng trị liệu về môi trường xã hội. T[Type text] Tài liệu phát - Hành vi lệch chuẩn SDRC - CFSI - Việc tương tác giữa thân chủ với trong các môi trường xã hội lành mạnh trong tiến trình xã hội hóa có tác dụng trị liệu giúp thân chủ thay đổi hành vi lệch chuẩn. IV. THẢO LUẬN NHÓM (Có thể là các trường hợp điển cứu, các câu chuyện minh họa, các bài tập trắc nghiệm…) - Trường hợp điển cứu: câu chuyện bà mẹ của Mạnh Tử ba lần chuyển nhà để Mạnh Tử được ở trong môi trường xã hội tốt nhất cho việc học tập và tu dưỡng. - Các nhóm thành viên tự do chọn các trường hợp điển cứu và câu chuyện minh họa để trình bày trước lớp. Việc trình bày cần cho thấy có sự áp dụng các kiến thức, kỹ năng và thái độ trong bài học vào CTXH. [Type text] Giáo án – Hành vi lệch chuẩn SDRC - CFSI