Giáo trình Phương pháp dạy học chuyên ngành Kỹ thuật (Phần 2) - Nguyễn Văn Tuấn

thành kỹ năng kỹ xảo. 1.2.2. Xét theo các khâu của quá trình dạy học Quá trình dạy học nói chung và quá trình dạy kỹ thuật nói riêng được thực hiện qua các khâu. Mỗi khâu đảm nhiệm một chức năng nhất định nhằm đạt tới mục tiêu dạy học. Phương tiện dạy học được sử dụng vào các khâu dạy học nhằm thực hiện các chức năng của các khâu đó. Như vậy phương tiện dạy học gồm các chức năng sau đây: (1) Đề xuất và gây ý thức về nhiệm vụ học tập, kích thích động cơ học tập. Mỗi một giờ dạy học hay một đoạn bài học giáo viên đều phải bắt đầu bằng gây động cơ học tập để nhằm gây sự chú ý và tạo động cơ học tập của học sinh trong quá trình tiếp thu bài mới như: - Khơi dậy những kinh nghiệm và kiến thức của học sinh. 145 - Tạo tình huống có vấn đề. - Gây cảm xúc và tầm quan trọng của nội dung bài học đối với hoạt động nghề nghiệp của học sinh. - Tạo mâu thuẫn với những gì học sinh đã biết... Phương tiện dạy học được giáo viên sử dụng để thực hiện chức năng này có thể là: Phim, ảnh, video clip, hay một thí nghiệm (2) Tổ chức, điều khiển học sinh lĩnh hội tri thức và kỹ năng mới Mục tiêu dạy học phần lớn được triển khai thông qua khâu này. Phương tiện dạy học được sử dụng trong khâu này làm chức năng trực quan (thông tin) và điều khiển quá trình lĩnh hội cuả học sinh. Nội dung của phương tiện bao gồm nhiều thông tin khác nhau như: Sự chuyển động, hình ảnh, âm thanh, chữ viết hoặc tổng hợp. Phương tiện dạy học sử dụng trong khâu này có thể là: phim đèn chiếu; vật thật, mô hình; tranh ảnh; chương trình dạy học Mutilmedia; phim các loại; phiếu thông tin, phiếu giao bài... (3) Tổ chức, điều khiển học sinh củng cố và hoàn thiện kiến thức, kỹ năng (rèn kĩ năng, kĩ xảo) Kiến thức và kĩ năng học sinh vừa lĩnh hội được ở trong khâu trước phải được củng cố, hệ thống hóa và phải được luyện tập. Củng cố có thể là cho học sinh giải quyết những bài tập với độ khó và phức tạp tăng dần (uốn nắn những sai lệch trong việc hiểu tri thức, các thao tác tư duy hay thao tác chân tay); vận dụng tri thức giải thích những hiện tượng, giải quyết những vấn đề thực tiễn đề ra một cách vừa sức. Phương tiện dạy học cho khâu này thường là phiếu giao bài, hoặc chương trình dạy học theo kiểu hỏi - trả lời, máy luyện tập (4) Tổ chức, điều khiển, kiểm tra, đánh giá việc nắm vững tri thức, kĩ năng, kĩ xảo ở học sinh Kết hợp nhiều hình thức kiểm tra, đánh giá, đảm bảo những nguyên tắc kiểm tra, đánh giá; bồi dưỡng ý thức năng lực tự kiểm tra, đánh giá ở học 146 sinh. Các hình thức kiểm tra gồm kiểm tra miệng, kiểm tra viết, kiểm tra thực hành và test. Với chức năng kiểm tra, phương tiện dạy học được sử dụng là phiếu kiểm tra, phần mềm kiểm tra, máy kiểm tra. 1.3. Phân loại của phương tiện dạy học Có rất nhiều cách phân loại khác nhau sau đây là một số cách: (1) Phân loại theo các kênh thu nhận thông tin của con người: - Phương tiện nghe: băng âm, CD âm. - Phương tiện nhìn: - Loại hai chiều (chữ viết và hình ảnh): phim Slide (dias), phim miếng trong, bảng viết, sách giáo khoa, tranh, ảnh , - Loại ba chiều: mô hình phỏng tạo, mô hình chức năng, mô hình lắp ghép, mô hình cấu trúc, vật thật - Phương tiện nghe nhìn: phim dạy học, video clip (2) Phân loại theo dấu hiệu cụ thể - trừu tượng của phương tiện Tháp quá trình phát triển kinh nghiệm của Bruner19 và tháp kính nghiệm của Dale20 phương tiện dạy học được phân thành 4 nhóm là: - Nhóm phương tiện ký hiệu - Nhóm phương tiện biểu tượng - Nhóm phương tiện giả cách - Nhóm phương tiện thật 19 BRUNER, J.S.: Learning Through Experience and Learning Through Media. In: Olson, Media and Symbols. The 73rd Yearbook of the NSSE, I, Chikago (1974), trang 120-150 20 FLECHSIG, Karl-Heinz: Was ist Multimedialität? In: LEARNTEC ´94 (Beck, U.; Sommer, W. (Hrsg.). Tagungsband Europ. Kongreß für Bildungstechnologie. NXB Springer (1995), S. 85 - 94 147 Bảng 13. Phân loại phương tiện dạy học theo dấu hiệu cụ thể - trừu tượng của phương tiện Nhóm phương tiện DH Tính chất của phương tiện dạy học Các phương tiện dạy học cụ thể Nhóm phương tiện ký hiệu Ngôn ngữ bài thuyết trình, thảo luận Nhìn: sách giáo khoa, phiếu dạy học Trình bày đồ họa Lược đồ, sơ đồ, bản vẽ, tranh treo tường Nhóm phương tiện biểu tượng Phương tiện âm thanh Băng ghi âm, đài, CD Hình ảnh tỉnh Phim đèn chiếu, giấy trong Hình ảnh tỉnh & âm thanh Trưng bày âm thanh-hình ảnh Phương tiện Video-Audio Phim, băng video (chiếu, phát) Video trực tiếp Máy quay video (ghi, phát) Nhóm phương tiện giả cách Trình diễn, biểu diễn Máy móc, các bước làm việc, sản phẩm công việc Mô phỏng Nghiên cứu theo trường hợp, trò chơi đóng vai, trò chơi lập kế hoạch Nhóm phương tiện thật Kinh nghiệm trực tiếp Đối tượng thật, làm thật TƯỢNG CỤ THỂ 148 Hình 29. Tháp kinh nghiệm của DALE (3) Phân loại theo mức độ điều khiển sự học tập của học sinh - Phương tiện trung tính: các phương tiện không có chức năng điều khiển. Phần lớn loại này có chức năng trình bày trực quan nội dung dạy học là chính như: bảng biểu, sơ đồ, đồ thị, hình ảnh Phương tiện dạy học trung tính phần lớn là dễ chế tạo và sử dụng. Qu trình hình thành kinh nghiệm: - Khái quát trừu tượng – kinh nghiệm trừu tượng - Hình thành biểu tượng trực quan – kinh nghiệm biệu tượng - Hoạt động gián tiếp – kinh nghiệm gián tiếp chữ viết tiếng nĩiKí hiệu Ký hiệu Sơ đồ Phim kết hợp với âm thanh Ảnh đ (Film, Animation, ...) Biểu tượng Ảnh tỉnh (Foto, Grafik, ...) Mô phỏng (Modelle) Thí nghiệm Giả cách Đóng vai Tham quan Đối tượng thật thật (đối tượng, quá trình, ...) Mức độ kinh nghiệm thu được 149 - Phương tiện chức năng đặc biệt: Các phương tiện dạy học đảm nhiệm các chức năng sư phạm nhất định trong quá trình dạy học như phương tiện dạy học gây động cơ học tập, phương tiện dạy học củng cố, kiểm tra đánh giáo học sinh, phương tiện thí nghiệm... - Phương tiện điều khiển việc tự học (chương trình tự học): Phương tiện điều khiển tự học là phương tiện điều khiển việc học của học sinh. Nó bao hàm tất cả các khâu của quá trình dạy học từ khâu gây động cơ đến khâu kiểm tra đánh giá ví dụ như một chương trình dạy học Mutilmedia (đa phương tiện sử dụng trong máy tính). Loại này có thể là ngoại điều khiển (theo chương trình đã lập sẵn) hoặc nội điều khiển (học sinh tự điều khiển) Trong thực tế xu hướng phát triển phương tiện dạy học, loại phương tiện này đang dược phát triển mạnh, đặc biệt cho E-Learning. Theo lý thuyết hành vi (học theo phạm xạ có điều kiện) của Pawlow, Skinner thì máy dạy học đã ra đời (khoảng 1926 - 1927). Chương trình chạy trên máy là chương trình chạy bằng cơ theo cấu trúc là tuyến tính. Từ khoảng 1954 đến cuối thập niên 1970, theo thuyết Kybernetik (Điều khiển) của Cube chương trình dạy học được phát triển dần lên thành chương trình theo cấu trúc mặt phẳng (hay còn gọi là cấu trúc rẽ nhánh) . Khoảng vào đầu thập niên 80 do có sự phát triển mạnh về máy tính chương trình dạy học đã phát triển thành cấu trúc 3 chiều (không gian) như siêu văn bản (Hypertext). Ở loại tuyến tính và rẽ nhánh quá trình học tập của học sinh phần lớn là ngoại điều khiển còn loại 3 chiều là tự điều khiển của học sinh. Bảng 14. Các quan điểm và lý thuyết về phát triển chương trình dạy học 1926/1927 1954-1970 1980 Coi trọng hoạt động tâm lý học tâp Coi trọng việc khách thể hoá hoạt động dạy Coi trọng khách thể hoá điều kiện dạy và học Học bằng chương trình đã lập sẵn Dạy học bằng chương trình Dạy học bằng môi trường phương tiện học tập (hỗ trợ của chương trình máy vi 150 tinh Máy dạy học Máy dạy học và tài liệu học tập được thiết kế theo dạng chương trình hoá Môi trường phương tiện học tập tương tác Lý thuyết hành vi của Pawlow và Skiner Lý thuyết điều kiển Kybernetik của Frank v. Cube Lý thuyết nhận thức của Gagne và Piaget (4) Phân loại theo hình thức lưu trữ Phương tiện dạy học theo nghĩa hẹp được giới hạn là các phương tiện chưa đựng nội dung dạy học. Các phương tiện loại này chứa đựng một nội dung thông tin và được lưu giữ trên giá mang thông tin. Nội dung thông tin gồm hai loại là tương tự và loại số. Như vậy căn cứ vào hình thức lưu trữ thông tin nội dung của phương tiện thì phương tiện dạy học gồm hai loại như sơ đồ sau: Hình 30. Phân loại phương tiện theo hình thức lưu trữ (5) Phân loại theo mức độ hỗ trợ của các phương tiện kỹ thuật dạy học - Các phương tiện dạy học phi kỹ thuật (không có sử dụng máy móc thiết bị để trình chiếu, khuếch đại): bảng viết, sách giáo khoa, phiếu dạy học, tranh ảnh. PTDH tương tự (analog) PTDH số (digital) Đa phương tiện Phương tiện kỹ thuật Tương tác Liên kết 151 - Các phương tiện dạy học có sử dụng phương tiện kỹ thuật dạy học (có máy móc, dụng cụ hỗ trợ cho việc chế tạo và sử dụng): Phim trong, phim Slide, phim dạy học, băng ghi âm. (6) Phân loại theo nhóm vật chất và phi vật chất Căn cứ theo tính chất của phương tiện dạy học là vật chất hay vật chất, người ta phân loại như hình sau: 2. Phương tiện nhìn 2.1. Phạm vi sử dụng của phương tiện nhìn Sự tiếp thu thông tin qua nhìn tốt hơn qua nghe và lưu giữ lại được khoảng 30 %. Để truyền thụ các nội dung dạy học được dễ dàng, có nhiều nội dung cần phải được giới thiệu với học sinh bằng vật thật, sự việc thật. Nhưng trong thực tế nhiều vật thật quá lớn, quá nhỏ, quá đắt tiền, quá dơ bẩn, quá nguy hiểm, khó đến gần, xảy ra quá nhanh... Trong những trường hợp đó, biện pháp tốt nhất cho thầy giáo 1à sử dụng một mô hình hay tranh, ảnh. Đôi khi đồ vật có sẵn và có thể mang đến lớp được nhưng do đặc tính PHƯƠNG TIỆN DẠY HỌC Phương tiện vật chất Phương tiện điều khiển Đa phươn g tiện Phương tiện đọc Sách GK, Phiếu làm việc, Văn bản đọc Phương tiện nghe nhìn Băng DVD, Truyền hình, Biểu diễn nghe nhìn Phương tiện nghe Băng nhạc, Máy quay đĩa, Radio Phương tiện trực quan (nhìn) Tran h, sơ đồ, hiện thựcVẽ bảng, Phim đèn chiếu, Bản trong, Bản đồ Tái dựng hiện thực Mô hình Mô phỏng hiện thực Mô phỏng: công ty, phân xưởng, văn phòng Hiện thực nguyê n bản Sản phẩm máy móc Tham quan Phương tiện phi vật chất Lời nói Giao viên, Học sinh, Chuyê n gia Hình 31. Phân loại phương tiện dạy học theo tính chất 152 của nó không thể trình bày được rõ ràng (ví dụ, nó bị che khuất bởi một vật khác ) nên có thể sử dụng các biện pháp tình diễn khác, vừa thực tế vừa có lợi cho học sinh hơn . Có sự vật có thể không tồn tại hay tồn tại ở dạng không thể quan sát được. Lúc đó giáo viên chỉ có thể giới thiệu nó dưới dạng hiệu quả của nó. Ví dụ, tác dụng của dòng điện lên cơ thể con người, thầy giáo không thể cho dòng diện chạy vào người hay một sinh vật cụ thể nào mà chỉ có thể trình bày qua các hình vẽ mô tả cảnh người bị điện giật. Ngày nay, có thể nói chúng ta đang ở trong một xã hội nhìn, một xã hội mà trừ lúc ngủ, con người luôn luôn nhìn thấy và học được bao điều mớ lạ. Chương trình TV phát suốt ngày; báo chí tập san đủ loại thông tin tràn ngập trên các sạp bán báo, trong hiệu sách; các tranh quảng cáo, panô, áp phích lớn nhỏ được trưng lên khắp nơi, các biển báo giao thông đủ loại trên khắp nẻo đường, bắt người ta phải nhìn và ghi nhớ một điều gì. Và ngay trên trang phục của con người bây giờ cũng có các hình vẽ hay cả một bức tranh phong cảnh và cả trên internet Bởi vậy, có ba 1í đo chính mà phương tiện nbìn được sử dụng trong dạy học là: - Có sự bất lợi khi dùng vật thật. - Phương tiện nhìn có thể giải thích các nguyên 1í tốt hơn. - Khi mà vật thật xuất hiện ở những thời điểm khó quan sát hay thực tế không thể nhìn thấy được. Bởi vì tính hiệu quả cao của phương tiện nhìn nên việc thiết kế và sử dụng có hiệu quả phương tiện nhìn trong dạy học 1à vấn đề đặc biệt quan trọng cần được nghiên cứu một cách cẩn thận. 2.2. Chức năng của phương tiện nhìn Chức năng chính của phương tiện nhìn 1à một phương tiện truyền thông trình bày sự việc cụ thể hơn 1à nói và viết. Lời nói luôn luôn biến hóa, lời nói và chữ viết không thể nào giống như vật mà chúng muốn mô tả. Phương 153 tiện nhìn 1à một phương tiện tượng hình, thường 1à nó giống như vật mà nó muốn mô tả và có các chức năng sau: - Thúc đẩy, lôi cuốn sự chú ý của học sinh: Phương tiện nhìn có tác dụng thúc đẩy việc học tập của học sinh, làm tăng thêm sự thích thú khi theo dõi bài học. Chúng có tác động lôi cuốn và kéo dài sự chú ý, tạo ra sự xúc động. Chúng có thể nhấn mạnh các nội dung quan trọng bằng các hình thức biểu diễn và màu sắc đặc biệt. - Đơn giản hóa: Phương tiện nhìn có thể đơn giản hóa các thông tin phức tạp và làm cho học sinh dễ hiểu, dễ nhớ. Phương tiện nhìn có thể minh họa, làm rõ hơn cấu tạo của các vật thể không thể nhìn thấy được. - Giải thích: Phương tiện nhìn còn có chức năng giải thích cấu tạo, nguyên lý; giải thích quan hệ giữa các phần tử hay khái niệm nghiên cứu. 2.3. Các loại phương tiện nhìn 2.3.1. Phương tiện nhìn tĩnh không gian hai chiều Phương tiện nhìn có nhiều cách phân loại khác nhau, người tao có thể phân loại theo khả năng chuyền động của nó như động - tĩnh; qua chiếu và không qua chiếu; không gian hai chiều và ba chiều. Phương tiện nhìn tĩnh không gian hai chiều có thể chia làm ba loại: hiện thực, tương tự và cấu trúc mà nó có thể là dùng để chiếu hoặc không tùy hình thức sử dụng. Nếu dùng để chiếu thì người ta thiết kế nó lên phim đèn chiếu, slide hoặc giấy thường để chiếu trên máy phản quang. Nếu dùng để không chiếu thì người ta có thể thiết kế thành tranh treo tường... - Phương tiện nhìn hiện thực 1à các phương tiện được trình bày giống vật thật trong một không gian tạo cảm giác ba chiều nhu tranh vẽ, ảnh thật. - Phương tiện nhìn tương tự chuyển tải một nội dung nào đó thông qua hình tương tự, ví dụ hình cấu trúc các mạng tinh thể kim loại... - Phương tiện nhìn cấu trúc là phương tiện mô tã các mối quan hệ của các thành phần nội dung ví dụ lưu đồ, đồ thị, sơ đồ, biểu đồ... Một số phương tiện nhìn cấu trúc: 154 Biểu đồ là một loại hình vẽ trình bày các mối quan hệ tóm tắt giữa hai hoặc nhiều đại lượng có liên quan. Biểu đồ có các dạng như: - Biểu đồ cấu trúc như cấu trúc hành chính của cơ quan - Biểu đồ phân loại - Biểu đồ chỉ thời gian - Biểu đồ bảng Đồ thị trình bày mối quan hệ giữa các yếu tố bằng số liệu và nêu lên xu hướng phát triến của các mối quan hệ đó. Các biểu đố bảng có thể chuyển thành dạng đồ thị và nó dễ quan sát hơn. Đồ thị cá các dạng sau đây: - Đồ thị dạng đường - Đồ thị dạng thanh - cột - Đồ thị dạng bánh tròn chia độ % 2.3.2. Các phương tiện nhìn không gian ba chiều Phương tiện nhìn không gian ba chiều gồm vật thật và mô hình. Vật thật 1à những máy móc, bộ phận, chi tiết thật có thể làm việc được trong thực tế sản xuất. Để hộ trợ cho việc trực quan của học sinh trong giờ học việc giới thiệu những vật thật được xem là những biện pháp có hiệu quả cao. Tính chất đặc trưng của loại phương tiện này 1à xác thực và nguyên bản. Có thể liệt kê vào loại phương tiện dạy học này các thiết bị thí nghiệm, trang thiết bị của xưởng trường (dụng cụ, máy móc thiết bị) vật liệu, mẫu các chi tiết riêng biệt, bộ sưu tập khoáng sản, sinh vật, quặng mỏ, bộ mẫu thực vật.. Trong quá trình dạy, nêu ưu tiên sử dụng các vật thực kết hợp với các phương tiện khác. Những vật thật có kích thước lớn, khối lượng lớn không thể dùng trực tiếp trên lớp học được thì sử dụng hình thức tham quan hoặc có thể bằng tranh ảnh hoặc các phương tiện dạy học khác. Việc tháo và lắp các vật thật trong lúc học thực tế giúp cho học sinh khả năng tìm hiểu cấu tạo và nguyên lý hoạt động của từng chi tiết và của toàn hệ thống. Trong các phòng học chuyên môn các cơ sở đào tạo nên trang bị bộ trí các mẫu vật liên 155 quan đến các chuyên môn. Một mặt làm chức năng trực quan cho học sinh, và mặt khác tạo điều kiện cho học sinh làm quen với các đồ vật thiết bị này Mô hình 1à loại phương tiện nhằm cung cấp những kinh nghiệm giả tạo, qua việc phản ánh cấu trúc không gian của đối tượng thực. Qua đó học sinh sẽ có được điều kiện để nghiên cứu bản chất của vật thật. Trong thực tế dạy học có những điều kiện hạn chế không thể sử dụng vật thực quá lớn, quá dơ bẩn, quá đắt tiền, quá nhỏ hoặc không tồn tại nữa hoặc nhằm các mục tiêu dạy học nhất định nào đó giáo viên có thể sử dụng mô hình. Giá trị của mô hình là có khả năng truyền đạt thông tin nội dung dạy học liên quan đến đối tượng vật thật đó. Tùy theo mục đích sử dụng mà mô hình được phân thành các loại sau: Mô hình tỉ lệ: đây 1à loại mô phỏng vật thật theo một tỷ lệ có thể 1à thu nhỏ hay phóng lớn theo một tỉ lệ nhất định nào đó, nhằm giúp cho học sinh hình dung được đối tượng thực. Mô hình giản hóa: là loại mô hình không cần đúng tỷ lệ, thường tạo thành một hình dạng tương đối giống vật thực dùng để trang bị cho học sinh hình ảnh khái quát chung về đối tượng nghiên cứu. Mô hinh cắt hay vật cắt: là loại mô hình có các bộ phận bị chặt bổ nhằm trình bày những cấu trúc bên trong của vật thể như động cơ các loại vv... Mô hình tháo lắp là loại mô hình bao gồm những thành phần tách rời ra được và có thể ráp lại như cũ, nhằm trình bày các mối liên hệ của bộ phận và toàn bộ hay các bộ phận với nhau và nó có thể dùng luyện kỹ năng tháo lắp. Mô hình phỏng tạo: đây 1à loại mô hình có thể trình sự chuyển động đặc trưng của vật thể, thường được kết hợp giữa một số vật thực và một số bộ phận được biến đổi dùng để nhấn mạnh những đặc điểm hoạt động của các bộ phận chính như mô hình trình bày hệ thống điện xe hơi... giúp học sinh quan sát được toàn cảnh tổng quát của sự vật hiện tượng. 156 3. Lựa chọn sử dụng phương tiện dạy học trong dạy kỹ thuật 3.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn Thông thường giáo viên khi chuẩn bị bài cũng đều có những chủ tâm lựa chọn sử dụng phương tiện dạy học hiện có của cơ sở để vận dụng đưa vào bài dạy. Việc lựa chọn phương tiện dạy học phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn phương tiện gồm nội điều kiện và ngoại điều kiện (xem hình dưới). (a) Nội điều kiện Nội điều kiện là các yếu tố tác động trực tiếp đến quá trình dạy học, mà trong đó phương tiện dạy học chịu sự tác động của nó như: mục tiêu, nội dung, chức năng, nhiệm vụ, phương pháp dạy học.. - Mục tiêu dạy học: Mục tiêu dạy học (MĐDH) và lĩnh vực mục tiêu dạy học là một yếu tố có tính quyết định khi lựa chọn phương tiện dạy học. Ví dụ 1: MĐDH: Học sinh lắp đặt đảm bảo kỹ thuật máy bơm nhiên liệu. PTDH: trường hợp này cần phải có bơm thật. Ví dụ 2: MTDH: Học sinh giải thích được hoạt động của bơm nhiên liệu. PTDH: cần một mô hình cắt của bơm nhiên liệu. Phương tiện dạy học hiện có Quyết định Cải tiến, thiết kế chế tạo và thử nghiệm, bảo quản Lựa chọn, thử nghiệm, bảo quản Sử dụng Các yếu tố ảnh hưởng Các yếu tố ảnh hưởng Hình 32. Lựa chọn và triển khai chế tạo phương tiện dạy học 157 Ví dụ 3: MTDH: Học sinh giải thích được diễn biến áp lực trong hệ thống. PTDH: cần một hình vẽ. Các phương tiên dạy học là hình ảnh tĩnh, mô hình hay vật thật thích hợp cho lĩnh vực mục tiêu dạy học về lĩnh vực năng lực giải quyết vấn đề và năng lực tư duy (xem bảng dưới) Bảng 15. Phương tiện dạy học trong mối quan hệ với các lĩnh vực mục tiêu dạy học Loại phương tiện Ví dụ Lĩnh vực mục tiêu dạy học Năng lực sáng tạo, giải quyết vấn đề Năng lực tư duy Năng lực hợp tác, giao tiếp Chịu trách nhiệm Độc lập Từ, chữ viết Sách, giáo trình, phiếu thông tin Âm thanh Băng đĩa X Hình ảnh tĩnh Sơ đồ, đồ thị, biểu bảng XX X X Hình ảnh động Phim, video X X Mô hình Mô hình chức năng trên mặt phẳng cắt XX X X Vật thật Máy, chi tiết thật XX XX X X Các thiết bị thí nghiệm kỹ thuật Bộ thí nghiệm X X X X X - Nhiệm vụ, chức năng lý luận: Mỗi giai đoạn trong quá trình dạy học có một chức năng lý luận nhất định hay một nhiệm vụ nhất định. Tùy theo nhiệm vụ dạy học, giáo viên chọn phương tiện dạy học phù hợp (xem bảng sau). 158 Bảng 16. Mối quan hệ của phương tiện dạy học với chức năng của quá trình dạy học Các chức năng dạy học Các phương tiện dạy học Đặt vấn đề, gây động cơ, giao nhiệm vụ Bản vẽ kỹ thuật, mô hình, vật thật, phim video, tranh ảnh, phim đèn chiếu Thông tin về nhiệm vụ học tập Phiếu dạy học (bản vẽ, sơ đồ, đồ thị, biểu bảng, tranh ảnh, các thông tin) Thông tin, phân tích vấn đề Bản vẽ kỹ thuật, mô hình, vật thật, phim video, tranh ảnh, phim đèn chiếu + đồ thị, sơ đồ Trình bày giải thích mối quan hệ và sự phụ thuộc lẫn nhau Bản vẽ, tranh ảnh, đồ thị, bảng biểu, bảng ghim, phim đèn chiếu Giải quyết vấn đề Phiếu dạy học (học sinh tự điền): kế hoạch lao động – công nghệ - các phương tiện thí nghiệm Tổng hợp và sắp xếp các đề nghị từ phía học sinh Bảng ghim, bảng, phim chồng Luyện tập thực hành phương tiện dạy học là vật thực, hay các mô hình mô phỏng thực tập... Thực hiện hoạt động kỹ thuật Bản vẽ, bản kế hoạch công nghệ Thử nghiệm, kiểm tra, đánh giá kỹ thuật Thiết bị thí nghiệm, dụng cụ đo kiểm Củng cố, kiểm tra thành tích học tập Bảng ghim, bảng, phim đèn chiếu, tranh ảnh đồ thị, mô hình, vật thật; Phiếu kiểm tra, phiếu dạy học (học sinh tự xác định các nội dung và điền vào phiếu) - Phương pháp dạy học: Phương pháp dạy học là một yếu tố quan trọng luôn đươc xem xét khi lựa chọn phương tiện dạy học. Mỗi phương tiện dạy học đều có tính thích ứng phù hợp với một số phương pháp dạy học nhất định. Ví dụ: phim chồng lên nhau được sử dụng trong phương pháp kế thừa và phát triển. 159 Bảng 17. Phương tiện dạy học trong mối quan hệ với phương pháp dạy học và mục đích sư phạm Loại phương tiện dạy học Mục đích sư phạm Phương pháp dạy học Bảng ghim - Tổng hợp và sắp xếp các đề nghị ý kiến của học sinh - Trình bày các mối quan hệ Đàm thoại, thuyết trình, giải quyết vấn đề 4 bước, kế thừa phát triển Vật thật - Trình bày các mối quan hệ - Trình bày sáng tỏ về cấu tạo và nguyên lý hoạt động, phương pháp chế tạo - Đàm thoại - Thuyết trình - Làm mẫu Mô hình chức năng (phỏng tạo) - Trình bày những mối quan hệ - Làm sáng tỏ về cấu tạo, nguyên lý hoạt động - Đàm thoại - Mô hình 6 bước - Thuyết trình Phiếu dạy học Học sinh độc lập thu nhận thông tin và thực hiện hoạt động học tập Đàm thoại, mô hình phương pháp 6 bước Định hướng hoạt động Tài liệu khác, sách, giáo trình - Độc lập thu nhận thông tin - Tra tìm thông tin Mô hình phương pháp 6 bước Tranh, ảnh, hình (bản vẽ, đồ thị, biểu đồ) Trình bày cấu trúc, cấu tạo của hệ thống kỹ thuật Phân tích các mối quan hệ - Thuyết trình - Phương pháp 6 bước - Đàm thoại - Nội dung dạy học: Tùy theo nội dung bài học của bài mà giáo viên lựa chọn phương tiện phù hợp. Ví dụ: nội dung dạy học là một hiện tượng thì giáo viên có thể làm thí nghiệm cho học sinh thấy. - Thái độ và thói quen của giáo viên: Đây cũng là một yếu tố quan trọng. Trong quá trình dạy học, người thầy đóng vai trò vừa là người truyền thụ và là người tổ chức nhận thức. Nếu là người thầy không say sưa với công việc, không nhiệt tình thì dù cho phương tiện dạy học có thích hợp với mục tiêu và nội dung cũng như phương pháp dạy học thì hiệu quả sử dụng của phương tiện dạy học cũng rất thấp và thậm chí không được sử dụng. Thói quen và khả năng của giáo viên cũng ảnh hưởng đến việc sử dụng phương tiên dạy học. 160 (b) Ngoại điều kiện Ngoại điều kiện là những yếu tố điều kiện bên ngoài mối quan hệ của các thành tố của quá trình dạy học. Nó có thể thúc đẩy hay cản trở việc khai thác sử dụng và chế tạo phương tiện dạy học của giáo viên gồm điều kiện cơ sở vật chất kỹ thuật và sự quản lý. Hiện trạng thực tế của nhà trường cả về quản lý lẫn cơ sở vật chất là những yếu tố cản trở hay thúc đẩy việc sử dụng phương tiện dạy học. Có nhiều loại phương tiện dạy học hiện đại có hiệu quả cao trong dạy học nhưng không phải trường nào cũng đều có thể đủ khả năng tài chính và tổ chức để trang bị đầy đủ. Nhiều trường có trang bị rất nhiều máy chiếu và các phương tiện hiện đại khác nhưng không có những chính sách khuyến khích kích thích giáo viên sử dụng cho nên hiệu quả sử dụng phương tiện dạy học đó rất thấp và thập chí không có. Cơ sở vật chất cần thiết như thiết bị kỹ thuật, không gian phòng học cũng là những yếu tố ảnh hưởng đồng thời là điều kiện cần để giáo viên có thể quyết định lựa chọn sử dụng phương dạy học. Đặc biệt là giá thành, mục tiêu dạy học và các phương tiện hỗ trợ. Bảng 18. Mối quan hệ giữa các phương tiện - gi