Giáo trình Chương 1- Chủ nghĩa duy vật biện chứng

với quá trình phản xạ có điều kiện ở động vật cấp cao có hệ thần kinh trung ương. Sự phản ánh tâm lý ở động vật cấp cao sẽ chuyển hóa thành phản ánh ý thức của con người, khi vượn chuyển hóa thành người. + Bộ não người và ý thức. Bộ não của con người hiện đại là sản phẩm tiến hóa lâu dài về mặt sinh vật - xã hội, và có cấu tạo phức tạp bao gồm 15 - 17 tỷ tế bào thần kinh có khả năng thu nhận, truyền dẫn điều khiển toàn bộ hoạt động của cơ thể trong quan hệ với thế giới xung quanh. Về mặt nguyên tắc ý thức của con người chỉ xuất hiện khi có sự tác động của hiện thực khách quan vào bộ não người. Năng lực phản ánh của ý thức là năng lực hoạt động của bộ não. Không thể tách ý thức ra khỏi sự hoạt động của bộ não người. Nhưng ý thức chỉ là một thuộc tính của bộ não người, nó không đồng nhất với chính bộ não người. - Nguồn gốc xã hội Sự hình thành và phát triển của con người và ý thức không chỉ là một quá trình lịch sử tự nhiên mà còn là một quá trình lịch sử xã hội. Trong quá trình đó, sản xuất vật chất thông qua lao động được coi là nguồn gốc trực tiếp cho sự hình thành, phát triển ngôn ngữ và ý thức con người. + Lao động là hoạt động có ý thức, mục đích, có phương pháp của con người làm biến đổi hiện thực khách quan, nhằm đáp ứng những nhu cầu của con người. Lao động không chỉ là nguồn gốc trực tiếp hình thành bản thân con người, mà còn hoàn thiện khả năng phản ánh của bộ não con người. Về vấn đề này, Ăngghen khẳng định: “Hàng chục vạn năm - thời gian này trong lịch sử trái đất cũng tương đương như một giây đồng hồ trong một đời người - đã trôi qua, truớc khi xã hội loài người xuất hiện từ đàn vượn leo trèo trên cây... giữa đàn vuợn và xã hội loài người có sự khác nhau đặc biệt gì? Đó là lao động... Lao động bắt đầu cùng với việc chế tạo ra công cụ”[2]. Lao động của con người làm cho giới tự nhiên bộc lộ những thuộc tính, những qui luật vận động và khi tác động vào giác quan của con người thì sinh ra ý thức. + Sự xuất hiện ngôn ngữ trong quá trình lao động đã trở thành phương tiện vật chất để đáp ứng những nhu cầu khách quan về quan hệ giao tiếp, trao đổi những kinh nghiệm và tình cảm, v.v... Ngôn ngữ là vỏ vật chất của tư duy, là hiện thực trực tiếp của tư tưởng, là yếu tố quan trọng để phát triển tâm lý, tư duy của con người. Ăngghen cho rằng: “Trước hết là lao động; sau lao động và đồng thời với lao động là ngôn ngữ; đó là hai sức kích thích chủ yếu đã ảnh hưởng đến bộ óc của con vượn, làm cho bộ óc đó dần dần biến chuyển thành bộ óc của con người”[3]. Quá trình hình thành phát triển của ngôn ngữ cũng lá quá trình hình thành và phát triển của ý thức con người. Xét về hình thức ngôn ngữ bao gồm ngôn ngữ hành vi, ký hiệu, tiếng nói, chữ viết và hệ thống ký hiệu khoa học. Nhờ ngôn ngữ, kinh nghiệm và sự hiểu biết của con người mới được hình thành, vận động và phát triển, đồng thời nó trở thành phương tiện trao đổi về mặt xã hội và trở thành phương tiện, công cụ của ý thức. b. Bản chất của ý thức - Bản chất của ý thức là sự phản ánh mang tính tích cực, năng động và sáng tạo. Bởi vì, nhận thức của con người là một nhu cầu khách quan, nhu cầu về nghiên cứu và sự giải thích tất cả những gì xảy ra trong hiện thực, về sự nắm bắt và vận dụng các qui luật khách quan. Tính năng động và sáng tạo của ý thức là quá trình cải biến các đối tượng vật chất đã được di chuyển vào bộ não con người, thành cái tinh thần, cái khách thể tinh thần. Quá trình ý thức là quá trình thống nhất 3 mặt sau: Một là, trao đổi thông tin giữa chủ thể và đối tượng phản ánh. Sự trao đổi này có tính hai chiều, có định hướng và chọn lọc các thông tin cần thiết. Hai là, mô hình hoá đối tượng trong tư duy dưới dạng hình ảnh tinh thần. Đây là quá trình mã hoá các đối tượng vật chất thành các ý tưởng tinh thần phi vật chất. Ba là, chuyển mô hình từ tư duy ra hiện thực khách quan, tức là quá trình hiện thực hoá tư tưởng, thông qua hoạt động thực tiễn chuyển hoá tư tưởng thành thực tại, hoặc vật chất hoá tư tưởng của con người dưới dạng vật chất ngoài hiện thực. Trong giai đoạn này con người lựa chọn những phương pháp, phương tiện, công cụ để tác động vào hiện thực khách quan nhằm thực hiện mục đích của mình. c. Kết cấu của ý thức rất phức tạp, bao gồm nhiều yếu tố. Có thể phân chia kết cấu đó thành nhiều cấp độ khác nhau: Tri thức, tình cảm, niềm tin, lý trí, ý chí ... và tự ý thức, tiềm thức và vô thức. - Tri thức, tình cảm, niềm tin, ý chí v.v... Cấp độ này nghiên cứu ý thức thông qua các tính chất, trình độ phản ánh của nó về thế giới khách quan được thể hiện ở tri thức, tình cảm, niềm tin, ý chí trong tính hiện thực của hoạt động tinh thần con người. Trong đó tri thức là yếu tố quan trọng nhất. + Tri thức là kết quả của quá trình con người nhận thức thế giới, là sự phản ánh thế giới khách quan. Tri thức bao gồm tri thức về tự nhiên, xã hội, con người ... dưới nhiều hình thức và cấp độ khác nhau như tri thức cảm tính - tri thức lý tính; tri thức kinh nghiệm - tri thức lý luận; tri thức tiền khoa học - tri thức khoa học. + Tình cảm là sự rung động cảm xúc của con người trước sự tác động của hiện thực khách quan được thể hiện thông qua các trạng thái hoạt động tâm lý của con người dưới nhiều hình thức khác nhau như tình cảm chính trị, pháp quyền, đạo đức, khoa học tôn giáo và thẩm mỹ. Trong đó, tình cảm khoa học, đạo đức là tình cảm bậc cao phản ánh hệ gia trị: Chân – Thiện – Mỹ của con người. + Tri thức kết hợp với tình cảm hình thành niềm tin, ý chí của con người. Niềm tin và ý chí trở thành sức mạnh bản chất con người trong quá trình nhận thức và vận dụng các qui luật khách quan để khẳng định vai trò của tri thức khoa học. - Tự ý thức, tiềm thức và vô thức Cấp độ này nghiên cứu ý thức theo chiều sâu của thế giới nội tâm con người hay thường gọi là tầng sâu của ý thức được thể hiện ở tự ý thức, tiềm thức và vô thức trong tính hiện thực của hoạt động tinh thần con người. + Tự ý thức là một yếu tố quan trọng của ý thức. Khi phản ánh hiện thực khách quan, con người tự phân biệt mình, đối lập mình với thế giới và nhận thức bản thân như một thực thể hoạt động có cảm giác, có tư duy, có hành vi đạo đức và vị trí xã hội. Tự ý thức là quá trình nhận thức về bản thân để có thể tự khẳng định, tự điều chỉnh hành vi hoạt động của cá nhân. Tự ý thức không chỉ thể hiện thông qua giao tiếp mà còn thể hiện qua gía trị văn hóa của xã hội. Cho nên, tự ý thức không chỉ là tự ý thức cá nhân mà còn ý thức của một giai cấp, một tập đoàn xã hội hoặc của xã hội + Tiềm thức là những hoạt động tâm lý tự động diễn ra bên ngoài sự kiểm soát của chủ thể, song lại có liên quan trực tiếp đến các hoạt động tâm lý đang diễn ra dưới sự kiểm soát của chủ thể. Về thực chất, tiềm thức là những tri thức mà chủ thể đã có (bằng cách trực tiếp hoặc gián tiếp nắm bắt chúng) nhưng gần như cái bản năng, kỹ năng nằm trong tầng sâu ý thức dưới dạng tiềm tàng và có thể gây ra các hoạt động tâm lý - nhận thức mà chủ thể không cần kiểm soát chúng một cách trực tiếp. + Vô thức là một hiện tượng tâm lý có liên quan những hoạt động xảy ra ở ngoài phạm vi của lý trí hoặc chưa được con người ý thức đến. Nói một cách khác, vô thức là những trạng thái tâm lý ở chiều sâu, điều chỉnh sự suy nghĩ, hành vi, thái độ ứng xử của con người mà chưa có sự tham gia của lý trí. Vô thức biểu hiện nhiều hiện tượng như bản năng ham muốn, giấc mơ, bị thôi miên, mặc cảm, sự lỡ lời, nói nhịu, trực giác v.v... Vô thức giúp cho con người tránh được những tình trạng căng thẳng thần kinh không cần thiết bởi một lý do nào đó và nhờ nó mà những chuẩn mực con người đặt ra được giải quyết một cách tự nhiên mà không có sự khiêm cưỡng thái hoá, bất cập. 3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức a. Cơ sở lý luận Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, Lênin cho rằng: Vật chất là thực tại khách quan, nghĩa là tất cả những gì có thuộc tính tồn tại khách quan không phụ thuộc vào ý thức của con người, độc lập với ý thức của con người. Vật chất tồn tại khách quan là tồn tại dưới dạng các sự vật, hiện tượng, hệ thống vật chất và mối liên hệ giữa chúng trong một chỉnh thể thống nhất là thế giới vật chất. Xét theo tính hệ thống, thế giới vật chất bao gồm: thế giới vật chất vô cơ, hữu cơ và vật chất dưới dạng xã hội. Vật chất trong hoạt động thực tiễn xã hội là điều kiện hoàn cảnh vật chất (khách quan), hoạt động vật chất của xã hội và các qui luật khách quan vốn có của đời sống vật chất xã hội. Ý thức là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ não người, hoặc là “hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan”. Ý thức không phải là vật chất, mà chỉ là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ não người. Ý thức có nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội. Khác với vật chất là cái tồn tại khách quan, sự tồn tại của ý thức là sự tồn tại chủ quan và có khả năng phản ánh tồn tại khách quan. Ý thức trong hoạt động thực tiển là đời sống tinh thần, nhân tố tinh thần (nhân tố chủ quan) như tình cảm, ý chí, tư tưởng, tri thức, v.v… b. Nội dung Thứ nhất, xuất phát từ quan điểm cho rằng vật chất có trước quyết định ý thức, ý thức, tinh thần là cái có sau, cái phụ thuộc vật chất. Cho nên, toàn bộ hoạt động tinh thần đều là sự phản ánh hiện thực khách quan và bị qui định bởi hoạt động hoạt động vật chất của con người. Trong hoạt động tinh thần của con người nói chung, kể cả ý thức cá nhân hay ý thức xã hội hoặc đường lối chủ trương chính sách của một nhà nước v.v... cũng phải dựa trên cơ sở hiện thực khách quan, thì mới có thể làm cho khả năng khách quan trở thành hiện thực. Tự thân nó, ý thức tư tưởng của con người không thể thực hiện được sự biến đổi nào trong hiện thực, nếu nó không thông qua các nhân tố vật chất, bởi “chỉ có lực lượng vật chất đánh bại bởi một lực lượng vật chất mà thôi”. Điều này cũng sẽ đúng ngay cả khi ý thức của con người đã phản ánh đúng về hiện thực khách quan. Thứ hai, xuất phát từ quan điểm cho rằng ý thức là tính thứ hai phụ thuộc vào vật chất và con người có khả năng nhận thức được hiện thực khách quan. Cho nên, sự phản ánh của ý thức về hiện thực khách quan, không phải là sự phản ánh thụ động, đơn giản mà nó có tính tích cực, năng động và sáng tạo. Kết quả của sự phản ánh đúng về hiện thực bao giờ cũng có ý nghĩa định hướng cho hoạt động thực tiễn và ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả của hoạt động thực tiễn. Trong những điều kiện khách quan nhất định, ý thức của con người có thể giữ vai trò quyết định đến kết quả của hoạt động thực tiễn. Điều này có nghĩa là, ý thức, tư tưởng của con người với sự nhận biết đúng đắn và ý chí của mình, con nguời có thể phát huy được năng lực tối đa của các nhân tố vật chất và nhân tố tinh thần trong những điều kiện khách quan nhất định. Nhưng xét về quá trình lâu dài thì nhân tố vật chất bao giờ cũng giữ vai trò quyết định đối với nhân tố tinh thần. 4. Ý nghĩa phương pháp luận - Thứ nhất, trong hoạt động nhận thức phải bảo đảm nguyên tắc tính khách quan trong sự xem xét (xuất phát từ thực tế khách quan, tôn trọng hiện thực khách quan). Đây là nguyên tắc cơ bản của phương pháp nhận thức biện chứng duy vật. Nguyên tắc này đòi hỏi xem xét các sự vật, hiện tượng không xuất phát từ ý muốn chủ quan, mà phải xuất phát từ đối tượng trên cơ sở hiện thực khách quan vốn có để phản ánh đúng đắn và xây dựng mô hình lý luận phù hợp với đối tượng. Nguyên tắc tính khách quan của sự xem xét là hệ quả tất yếu của quan điểm duy vật mácxít, khi giải quyết mối quan hệ giữa vật chất - ý thức, giữa khách quan - chủ quan. Nguyên tắc này đòi hỏi chúng ta trong nhận thức và hành động phải xuất phát từ bản thân sự vật, từ hiện thực khách quan, phản ánh sự vật đúng với những gì vốn có của nó, không lấy ý muốn chủ quan của mình làm chính sách, không lấy ý chí chủ quan áp đặt cho thực tế, phải tôn trọng sự thật, tránh thái độ chủ quan nóng vội, phiến diện, định kiến. Yêu cầu của nguyên tắc tính khách quan còn đòi hỏi phải tôn trọng và hành động theo qui luật khách quan. - Thứ hai, phát huy tính năng động, sáng tạo của ý thức phát huy nhân tố con người (trong hoạt động thực tiễn xã hội). Nguyên tắc tính khách quan không những không bài trừ, mà trái lại còn đòi hỏi phải phát huy tính sáng tạo của ý thức. Ý thức không phải là sự phản ánh thụ động, đơn giản mà có tính tích cực, năng động và sáng tạo. Tính tích cực, năng động và sáng tạo của nhân tố tinh thần được thể hiện ngay từ khi con người xác định đối tượng, mục tiêu, phương hướng hoạt động cũng như việc lựa chọn cách thức, phương pháp thực hiện mục tiêu đã đề ra. Sức mạnh của ý thức còn tùy thuộc vào mức độ sự xâm nhập của tri thức khoa học vào hoạt động của quần chúng. Thực hiện nguyên tắc xuất phát từ thực tế khách quan, tôn trọng hiện thực khách quan và nguyên tắc phát huy tính năng động, sáng tạo của ý thức phát huy nhân tố con người một mặt phải thấy được vai trò quyết định của các nhân tố khách quan (vật chất) đối với nhân tố tinh thần (chủ quan); mặt khác phải phê phán bệnh chủ quan duy ý chí, chống chủ nghĩa kinh nghiệm, coi thường tri thức khoa học trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn xã hội.