Giáo trình Bồi dưỡng nghiệp vụ tư vấn học đường - Phần 2

khái niệm về tư vấn tâm lý. Sau đó, trong quá trình công tác ở một nhà trường nhất định, người đó khám phá ra những lý luận mà mình cho là thích hợp, đối với những sự sai khác của học sinh và cả những đổi thay bên trong tư vấn viên tâm lý đó. Họ từng bước hiểu biết chính mình. Tư vấn viên là một nhà tâm lý học ở mức độ nào đó về mặt lý thuyết trong môi trường làm việc cụ thể của mình, không thể lẫn lộn dù có nhiều kiểu tư vấn tâm lý như : tư vấn tâm lý phát triển (developmental counseling), tư vấn tâm lý nhân cách (behaviour counseling) …đồng thời phải là một cán bộ công tác xã hội, một nhà giáo dục hiểu biết sâu sắc các hiện tượng tâm lý, biết chọn lựa và sử dụng tổng hợp chiết trung mà không lẫn lộn các quan điểm học thuyết tâm lý khác nhau. 171 CHƯƠNG 10 MỘT SỐ LÝ THUYÊT́ VÊ ̀TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP 1. LÝ THUYẾT VỀ THẾ GIỚI NGHỀ NGHIỆP VÀ PHÂN LOẠI Nói đến hướng nghiệp và tư vấn hướng nghiệp phải nói đến thế giới nghề nghiệp, không thể hoạt động hướng nghiệp mà thiếu thông tin về thế giới nghề nghiệp, về tình hình thị trường lao động và nhu cầu nhân lực phát triển kinh tế xã hội của địa phương, vùng kinh tế, tình hình chung cả nước và thế giới. Thuật ngữ “Thế giới nghề nghiệp” thường được dùng để nói lên sự phong phú rộng lớn của số lượng nghề nghiệp. Như vậy, thế giới nghề nghiệp cũng như thế giới con người hết sức phức tạp, đa dạng và luôn biến động, sinh ra, phát triển, già cổi héo hon, rồi tiêu vong. Nghề nghiệp trong xã hội là kết quả của sự phân công lao động, hình thành từ khi loài người biết sử dụng công cụ lao động, đấu tranh sinh tồn với thiên nhiên và đồng loại. Xã hội loài người đã từng bước hình thành và ổn định nghề nghiệp, cuộc sống con người trở thành nề nếp, có nơi trở thành thứ bậc, giai cấp. Từ đó quy định nhiều kiểu loại nghề nghiệp, và kèm theo những quan điểm khinh trọng khác nhau, nhưng nhìn chung tất cả các nghề nghiệp đều cần thiết trong sự tiến hóa đi lên của xã hội loài người. Đối với người xưa, xã hội Đông phương khi nói đến “nghề” người ta thường liên hệ đến “nghiệp”. Nghiệp được hiểu là định mệnh, hình thành từ nhiều kiếp ở quá khứ, hoặc những gì hình thành tích lũy trong lâu dài do mình tạo nên như một nghiệp dĩ . Khi nền công nghiệp phát triển, nhất là vào thời đại chúng ta, công nghiệp đang phát triển với tốc độ vũ bão như hiện nay, sự phân công lao động càng tinh vi, phức tạp; số nghề trên thế giới càng tăng nhanh đến nỗi không ai ghi chép đầy đủ; dù các nước Anh, Mỹ... đã cố gắng xuất bản nhiều đợt từ điển nghề nghiệp nói về hàng chục vạn nghề. Ở Việt Nam, tác giả Nguyễn Tất Dong trong “Nghề nghiệp tương lai” (NXB- PN, 1978) đưa con số 15 000 nghề trong công nghiệp, 30.000- 40 000 nghề trong xã hội. Một sách hướng nghiệp khác, “Tuổi trẻ và nghề nghiệp” ( Đặng Danh Ánh. Tuổi trẻ và nghề nghiệp tập 1. NXB Công nhân kỹ thuật, Hà Nội 1985.) đưa ra con số 65 000 nghề, và có khoảng 400 nghề trong danh mục nghề đào tạo do Tổng cục Dạy nghề-Viện nghiên cứu khoa học dạy nghề xây dựng. Theo thống kê về dạy nghề, ở thành phố Hồ Chí Minh vào tháng 4/1991 có ít nhất 132 nghề đào tạo. 172 Theo danh mục nghề đào tạo 1985 có 396 nghề đào tạo, trong đó có 32 nghề diện rộng. Danh mục năm 1992 có 228 nghề đào tạo, trong đó có 65 nghề diện rộng. Ở các trường trung học chuyên nghiệp có khả năng đào tạo 123 nhóm nghề và 79 ngành đào tạo (quyết định số 3607- GDDT, ngày 29/8/1996). Từ những năm 90 đến nay, ngành nghề ngoài xã hội và trong đào tạo tiếp tục phát triển với tốc độ nhanh do sự phát triển kinh tế, do đầu tư nước ngoài vào các khu công nghiệp, khu chế xuất, mỗi nơi, mỗi vùng có những ngành nghề đặc biệt. Các tài liệu này rất có giá trị cho công tác hướng nghiệp. Những sách nói về các nghề trên thế giới rất nhiều , trong khi ở thành phố những loại sách này thì rất ít lại khó tìm. Nghề nghiệp là hoạt động thể hiện lý tưởng, ước mơ, hoài bảo của con người. Do đó khi chọn nghề, điều quan trọng trước tiên là phải biết xác định phương hướng chọn nghề và hướng phát triển đáp ứng thời đại CNH-HĐH trong hoàn cảnh đất nước. Nhu cầu nghề nghiệp hằng năm theo thông báo của cơ quan chức năng thường có nhiều thay đổi. Có khi nhằm những đợt huy động trọng điểm phụ vụ các công trình cấp thành phố, cấp quốc gia….nhất là trong thế giới nghề nghiệp của thời đại thông tin như ngày nay. Sự biến động ấy đòi hỏi người giáo viên tư vấn hướng nghiệp, các học sinh trung học phổ thông và phụ huynh học sinh phải hết sức nhạy cảm, và tinh tế để “bắt sóng” thông tin nghề nghiệp. Nghĩa là phải thường xuyên theo dõi thông tin thời sự kinh tế xã hội địa phương, và các vùng lân cận kể cả thông tin nước ngoài về nhu cầu nhân lực qua các phương tiện thông tin đại chúng. Thứ đến là tìm kiếm những thông tin nghề nghiệp của thế giới nghề nghiệp qua các nhân vật có uy tín trong cộng đồng mình sinh sống và tiếp xúc… Thế giới nghề nghiệp như tên gọi ám chỉ sự phát triển không ngừng của các dạng loại nghề nghiệp trong xã hội loài người. Trước sự đa dạng phức tạp đó, con người dù trưởng thành tới đâu cũng không khỏi hoang man, lo lắng khi phải chọn cho mình một nghề sinh sống trọn đời hay ít nhất một nghề có ý nghĩa phù hợp với năng lực và hoàn cảnh riêng tư của mình hiện nay trước ngưỡng cửa cuộc đời. Trước đây, mỗi lúc nói đến nghề nghiệp người ta thường chỉ hỏi một người thợ cả, một ông kỹ sư có kinh nghiệm nghề nghiệp mà thôi. Ngày nay, các nước Phương Tây kể cả Liên xô, từ cuối thế kỷ thứ 19, đầu thế kỷ 20, người ta đã nhờ đến các nhà tâm lý học. Vào thời này, các nhà tâm lý học đã đứng ra nhận nhiệm vụ phân loại thế giới nghề nghiệp theo tâm lý học với những ngành học mới phát triển, tâm lý học so sánh , tâm lý học nghề nghiệp và khoa chẩn đoán tâm lý qua các trắc nghiệm (test). 173 Trong thế giới nghề nghiệp thường phân biệt ý niệm: nghề và chuyên môn, nghề và ngành nghề, nghề và nghề diện rộng. Chuyên môn là một đơn vị nghiêp vụ, kỹ thuật chuyên sâu bao gồm một hệ thống thao tác tư duy và hành động một cách thuần thục, sử dụng sức mạnh thể chất và tinh thần của con người, tạo ra phương tiện tồn tại và phát triển. Nghề bao gồm nhiều nhóm chuyên môn gần nhau, ví dụ: nghề thầy thuốc bao gồm chuyên môn chữa bệnh tim, bệnh phổi, tai mũi họng... Cùng một nghề nhưng ở nhiều ngành kinh tế xã hội (KTXH), khoa học kỹ thuật (KHKT) khác nhau. Ví dụ : cũng làm kỹ thuật viên (KTV), có KTV quản trị mạng, KTV điện lạnh,... Khi nói nôm na : nghề điện lạnh, nghề vi tính .. thì chưa rõ, chưa nói lên đặc điểm con người phải làm việc, thao tác cơ bắp, thao tác trí tuệ, phạm trù quan hệ xã hội ở cấp độ nào, chức nghiệp trong ngành nghề đó ra sao?. (công nhân , kỹ thuật viên hay kỹ sư điện lạnh, vi tính viễn thông hay vi tính đồ hoạ . Tuy vậy, dù nói “ Tôi làm KTV vi tính” vẫn chưa đủ. Nếu nói đến ngành, không chỉ nói đến ngành khoa học kỹ thuật mà phải nói đến ngành kinh tế quốc dân nữa, tức là phải nói đầy đủ “ Tôi làm KTV vi tính bưu chính viễn thông, hay KTV vi tính đồ hoạ xây dựng, đồ họa mỹ thuật, thiết kế thời trang... “ mới có thể hình dung tương đối đầy đủ về một nghề cụ thể trong xã hội. Nghề diện rộng bao gồm các nhóm nghề có những kỹ năng cơ sơ, kỹ năng nghiệp vụ cũng như xu hướng tâm sinh lý gần giống nhau. Có nhiều cách hiểu nghề diện rộng tuỳ theo biên độ, mức độ rộng lớn của nhóm nghề quy định. Có thể rộng đến mức độ: một nhóm rộng bao gồm nhiều nhóm nghề diện rộng. Một số nhà tâm lý nghề nghiệp đã nghiên cứu sắp xếp các nghề có yêu cầu tâm sinh lý giống nhau vào một nhóm nghề và đi đến kết luận: “khả năng con người không chỉ phù hợp với một nghề mà phù hợp với một nhóm nghề.” Ví dụ: Một người có khả năng làm nghề đồng hồ, chuyên lắp ráp các chi tiết nhỏ thì cũng có khả năng làm cùng nhóm có yêu cầu tâm sinh lý lắp ráp chi tiết nhỏ giống như thế ( lắp ráp điện tử...)”. Từ đó, lý thuyết phân loại nghề nghiệp theo kiểu tâm sinh lý con người (John Holland ) được thịnh hành, bỏ qua các cách phân loại nghề theo đối tượng, theo mục đích, theo công cụ và điều kiện lao động... Nói cho cùng một nghề cụ thể không dễ liệt kê, ở đây đề tài chỉ dừng lại ở những nhóm nghề diện rộng, mà biên độ rộng lớn của nhóm được quy định bởi những nhà khoa học tâm lý nghề nghiệp, đã dày công nghiên cứu xếp loại, làm cơ sở khoa học cho các trắc nghiệm, nhằm phát hiện các nhân tố phù hợp nghề cho một kiểu người-nghề nhất định trong thế giới nghề nghiệp phức tạp, và đa dạng. Từ 174 quy định của các nhà tâm lý học nghề nghiệp hiện đại, lấy nhóm rộng của nghề diện rộng làm cơ sở phân loại thế giới nghề nghiệp, TVV.HN qua tiếp cận HS tìm ra nghề diện rộng, nghề theo ngành nghề cụ thể...cho riêng từng em một. Vậy lý thuyết phân loại nghề nghiệp của các nhà khoa học đó cụ thể như thế nào? Cách vận dụng vào hoàn cảnh đất nước và tình hình thành phố ra sao để chọn lựa những nghề diện rộng ưu tiên nghiên cứu xây dựng các bộ công cụ cho phù hợp? Cần phải được làm rõ và thống nhất một cách khoa học. Xuất phát từ những yêu cầu phát triển của nền công nghiệp phương tây vào những năm đầu của thế kỷ 20, Nhằm phục vụ công tác tuyển chọn lao động có khả năng làm việc với năng suất cao, phù hợp với phát triển tâm sinh lý con người và những yêu cầu đặc điểm của hoạt động nghề nghiệp trong sản xuất kinh doanh và dịch vụ. Vào thời kỳ đó, năng suất lao động là phát hiện mới sau máy móc, đưa nền công nghiệp đến đỉnh cao của cạnh tranh. F. Taylor coi tuyển chọn người phù hợp nghề là nhiệm vụ của tổ chức lao động khoa học. S. Thompson người đệ tử của Taylor, đã nghiên cứu tại phân xưởng phân loại viên bi để lắp vòng bi xe đạp, công nhân được tuyển chọn khoa hoc, bằng hệ số nhạy cảm của con người đối với vật nhỏ bé, đã tăng năng xuất từ 60-70%, ngày công rút ngắn 2 giờ, lương tăng 80% Cũng từ đó, Emison, một chuyên gia tổ chức lao động Mỹ, cho thấy trong số công nhân đúc chữ có người không đúc được 2.500 chữ / giờ ; nhưng có người đúc được trên 5.000 chữ / giờ mà cũng chỉ cần bỏ ra một công sức tương tự . Đó là những phát hiện đầu tiên khiến cho các nhà tâm lý đi vào nghiên cứu đăc điểm tâm sinh lý nghề nghiệp và phân loại kiểu người-nghề phù hợp hay không phù hợp, chống chỉ định … Trước hết đối với thế giới nghề nghiệp, có nhiều cách phân chia khác nhau, sau đây đơn cử một vài cách chia đang thịnh hành: 175 Phân loại thế giới nghề nghiệp theo E. A Climốp: Climốp chia thế giới nghề nghiệp phức tạp theo các loại dấu hiệu khác nhau: theo đối tượng lao động, theo thao tác lao động cơ bản, theo công cụ lao động, và theo điều kiện lao động. + Phân loại theo đối tượng lao động có 5 kiểu nghề: (K) 1. Người- Kỹ thuật (Thợ máy, thợ điện, KS bán dẫn...) 2. Người- Dấu hiệu ( Người đánh máy chữ, lập trình viên, khoa học gia...) 3. Người- Nghệ thuật (Nghệ sĩ, nhà văn, soạn nhạc..) 4. Người- Người (Quản lý nhân sự, công tác XH, giáo viên, y tá, bác sĩ....) 5. Người- Thiên nhiên ( Trắc địa, nông nghiệp...) + Phân loại theo mục đích lao động có 3 dạng nghề (D) 1. Nghề làm việc trừu tượng (Nghệ thuật,...) 2. Nghề làm biến đổi sự vật (Thợ gò,..) 3. Nghề thay đổi nâng cao nhận thức (Gíao viên,...) + Phân loại nghề theo công cụ lao động : có 4 loại nghề: (L) 1. Nghề sử dụng máy tự động (Nhân viên điều hành máy) 2. Nghề sử dụng máy (Thợ máy,..) 3. Nghề làm bằng tay chân (Lao động cơ bắp) 4. Nghề lao động đặc biệt (Ngôn ngữ) (Thông ngôn,..) + Phân loại nghề theo điều kiện lao động: có 4 nhóm nghề: ( N ) 1. Nghề hoạt động trong điều kiện bình thường (Thợ hồ, nề...) 2. Nghề hoạt động trong điều kiện Đạo đức - Chính trị (Gíáo viên...) 3. Nghề hoạt động trong điều kiện khoáng đạt (K S Nông nghiệp...) 4. Nghề hoạt động trong điều kiện đặc biệt ( phi hành gia, thợ lặn..) Từ đó một nghề dù phức tạp đến đâu cũng có thể định hướng trong một công thức, gọi là công thức nghề bao gồm những nghề có cùng đặc điểm : Công thức nghề: K (x) L(y) D (x’) N(y’) 176 Phân loại nghề theo tâm lý học nghề nghiệp VN : 8 loại Theo Phạm Tất Dong , Trung tâm Hướng nghiệp- Lao động- Bộ GDĐT, chia thế giới nghề nghiệp làm 8 loại ( Nghề nghiệp tương lai- trang 23, 28) 1. Nghề kỹ thuật (Kỹ sư công nghệ, KTS...) 2. Nghề thợ (nề, mộc...) 3. Những nghề thuộc lĩnh vực NCKH (viện sĩ...) 4. Những nghề tiếp xúc với người (nhà giáo, thầy thuốc...) 5. Hành chính ( sắp xếp, xử lý hồ sơ...) 6. Những nghề tiếp xúc với thiên nhiên (nông nghiệp...) 7. Những nghề trong lĩnh vực văn học,nghệ thuật (nghệ sĩ, kiến trúc,) 8. Những nghề đặc biệt ( lái máy bay, du hành...) Cơ sở khoa họcđể xây dựng các lý thuyết về phân loại nghề và thế giới nghề nghiê ̣p, cũng như lý thuyết phù hợp nghề, đều phải dựa trên mô ̣t sô ́lý thuyết về đặc điểm tính khí của con người và đặc điểm tâm sinh lý cần cho mô ̣t người có nhiều thuận lợi khi hành nghề một nghề nhất định , ít nhất là đôí với nghềdiê ̣n rô ̣ng. Tổng hợp các lý thuyết sử dụng trong TVHN và những lý thuyết liên quan có nhiều cách khác nhau, nhưng tựu trung cách phân chia làm bốn nhóm là thông dụng nhất hiên nay. Bốn nhóm đó gồm (1) Lý thuyết về tính cách con người và loại nghề ( Trait and Type theories) (2) Lý thuyết về phân đoạn đời người và nghề nghiệp ( Life-Span Theory) (3) Lý thuyết về trọng điểm đặc thù hướng nghiệp ( Special Focus Theories) (4) Lý thuyết tổng hợp các lý thuyết trên 177 Để chọn lựa những lý thuyết phát triển nghề nghiệp trong TVHN, Tư vấn viên hướng nghiệp không chỉ tin tưởng vào giá trị của lý thuyết mà phải xem xét khả năng tính phù hợp của lý thuyết đối với thân chủ. Hơn thế nữa, tư vấn viên còn xem xét vấn đề với quan điểm riêng theo cách thức, kiểu loại chẩn đoán tâm lý và tư vấn của mình. Do đó, sau đây chúng ta chỉ thông qua khái lược một số các lý thuyết hướng nghiệp nhóm 1,2, và 3. 2. LÝ THUYẾT VỀ TÍNH CÁCH CON NGƯỜI VÀ LOẠI NGHỀ ( Lý thuyết đặc điểm người / nghề) Là một lý thuyết lâu đời, được tranh luận rộng rãi nhất trong lịch sử phát triển các lý thuyết TVHN, lý thuyết về tính cách con người / nghề là một tiền đề đã được làm rõ ràng và chính xác hơn với : - Lý thuyết điều chỉnh và thay đổi ( chỉnh đổi) công việc Lofquist& Dawis - Lý thuyết phân loại tính cách người/nghề của Holland. - Lý thuyết phân loại quá trình lãnh hội và phán đoán của Myers-Briggs Lý thuyết chỉnh đổi công việc Lofquist& Dawis Sự chỉnh đổi công việc dựa trên các chỉ báo về độ dài thời gian ở một vị trí công việc, nhiệm kỳ của một chức vụ đảm trách. Ngoài ra, sự chỉnh đổi công việc còn liên quan đến quá trình thực hiện công việc, chức năng vị trí và lợi ích, kết quả hành xử của người lao động ở nhiệm vụ công việc được giao. Đây là một đặc điểm mà các lý thuyết TVHN khác không đề cập đến, thường ngừng lại ở việc chọn nghề, chọn vị trí công việc. Có 2 yếu tố quan trọng trong việc chỉnh đổi công việc: (1) Sự thỏa mãn với công việc (satisfaction), (2) Sự làm thỏa mãn với yêu cầu công việc (satisfactoriness). Sự thỏa mãn với công việc tùy thuộc vào yêu cầu của một cá nhân lấy làm bằng lòng với công việc và địa vị nghề nghiệp đem lại những lợi ích về tiền lương, về danh giá, và nhiều mặt khác cho người thực hiện công việc đó. Sự làm thỏa mãn với yêu cầu công việc chỉ rõ kết quả sự lượng giá công việc và thái độ người thực hiện công việc làm cho người giám sát, cấp trên hay người chủ bằng lòng. Ngoài 2 yếu tố trên còn nhiều yếu tố làm chỉ báo cho sự chỉnh đổi công việc, như tốc độ thay thế công nhân ( turnover), tỷ lệ vắng mặt, sự trì trệ, sự tận tụy, đạo 178 đức nghề nghiệp, doanh lợi phát sinh từ công việc, môi trường làm việc, khả năng cá nhân đáp ứng yêu cầu công việc. Những bộ test kèm theo như GATB , MIQ… -GATB: The Genral Aptitude Test Batteries (1982), được Bộ Lao động Mỹ phổ biến rộng rãi, nhằm đo lường giá trị và khả năng người lao động. - MIQ : The Minnesota Importance Questionaire đo lường giá trị và nhu cầu + Thăm dò khả năng với GATB Dawis & Lofquist(1984) định nghĩa khả năng ( ability) là những phạm vi thể hiện các kỹ năng ( skills). Khả năng được xem là những năng lực thực hiện, rất cần thiết để khái quát hoá số kỹ năng cần có của một công việc trong thế giới nghề nghiệp bao la. Có nhiều trắc nghiệm thăm dò khả năng từ 8-15 nhóm phạm vi khả năng. Trắc nghiệm GATB được sử dụng để do 9 khả năng sau đây : - Khả năng Học tập : Khả năng thâu thập kiến thức và học hiểu tổng quát - Khả năng sử dụng ngôn từ : hiểu từ ngữ và ngữ nghĩa của một câu chữ . - Khả năng số học : tính toán và giải các bài toán. - Khả năng tưởng tượng không gian : Nhìn vật theo 2,3 chiều không gian. - Khả năng ghi nhận ký tự : phân biệt số và chữ trong bảng danh sách phức tạp. - Khả năng điều hợp mắt và tay: khả năng điều hợp vận động và nhận thức - Khả năng khéo léo của ngón tay: di chuyển vật cực nhỏ một cách chính xác. - Khả năng vân động cơ bắp: sử dụng chân , tay trong lao đông thuần thục . 179 + Thăm dò thang giá trị sống với MIQ MIQ (1981), lập ra nhằm đo lường sự cần thiết, yêu cầu giá trị của nghề nghiệp. MIQ liệt kê 20 nhu cầu, sử dụng những câu tường thuật xác lập tình huống khác nhau gồm 190 đề mục (iterms) được phác họa như sau : Bảng 6.1. Giá trị, thang nhu cầu, và các câu tường thuật tình huống trong MIQ Giá trị Nhu cầu câu tường thuật tình huống. Thành đạt Khả năng đắc dụng Thành đạt Tôi thích làm được những việccần tận dụng hết khả năng của tôi. Tôi cảm thấy mình đã hoàn thành nhiệm vụ công tác. Bằng lòng Hoạt động Độc lập Phong phú Bù đắp An ninh Điều kiện công việc TôI bận rộn suốt ngày . Tôi có thể làm việc một mình. Mỗi ngày tôi đều thích làm một việc gì khác . So với những người khác tôi thấy mình vẫn còn khá . Công việc mang đến cho tôi sụ an tâm về việc làm. Công việc tiến hành trong những điều kiện tốt. ổn định Tiến bộ Chấp nhận Địa vị xã hội Công việc cung cấp nhiều cơ hội tiến bộ. Tôi chấp nhận công việc tôi đang làm. Tôi chỉ là một người nào đó trong cộng đồng. Vị tha Cộng tác Hợp đạo lý Vì xã hội Người cộng tác với tôi là một người dễ kết thân. Tôi có thể làm việc khi không cảm thấy công việc mình làm có cái gì không hợp đạo lý. Tôi có thể làm việc vì người khác. An toàn C/ sách của cty- thực thi Giámsát- quan hệ nhân sự Giám sát-kỹ thuật Công ty phải quan lý chính sách tốt đẹp. Người chủ thường quan tâm công nhân. Người chủ phải huấn luyện tốt công nhân của mình. Tự trị Creativity Responsibility Tôi cố nghỉ ra một số ý tưởng. Tôi phải tự quyết định lấy cuộc đời của tôi. Nguồn : Lý thuyết tâm lý học về chỉnh đổi công việc của Dawis và LH Lofquist- bảng sao năm 1984, Unversity of Minnesota Press, trg29. Mặc dù còn nhiều khả năng chưa liệt kê, nhưng trắc nghiệm GATB chỉ tập trung ở 9 khả năng thường áp dụng cho nhiều nghề khác nhau. GATB gắn kết với những khả năng thông dụng nhất mà các loại nghề nghiệp thường đói hỏi. Khác với 180 những trắc nghiệm khoa bản khác. GATB mang tính thực hành dành cho các TVHN dễ dàng thao tác phân loại định hướng nghề cho thân chủ. GATB đang được làm mới với tên là AP (Ability Profile). Lý thuyết phân loại người / nghề của Holland. + Lý thuyết lục nghệ : Sau khi phân tích chi ly về những đặc điểm cá nhân và hoàn cảnh xã hội tương tác với nhau như thế nào, Jonh Holland cho ra đời lý thuyết lục nghệ (sáu lãnh vực nghề nghiệp, 6 nhóm nghề ) lục giác ( biểu diển thành hình 6 cạnh đều nhau). Mỗi lãnh vực nghề nghiệp và con người tương ứng với một góc, có các cạnh là mối liên hệ giữa các góc với nhau. Mỗi cạnh lại được vẽ nét đậm, nhạt khác nhau biểu diển theo 3 cấp độ : rất chặc chẻ (đậm), chặc chẻ (vừa) và có ít liên hệ với nhau (nhạt). Lý thuyết này là một trong những lý thuyết được đông đảo giới TVHN sử dụng một cách phổ biến. Holland có 2 công trình quan trọng: (1) Bảng kê nghề nghiệp tham khảo (the Vocational Preference Inventory (1985b), (2) Nghiên cứu tự hướng nghiệp-the Self-Directed Search (1994) . + Phân loại nghề và công thức nghề: Theo kiểu Holland, tên thế giới có nhiều cách phân loại nghề tượng tự, có thể tóm lược lại thành những công thức nghề phù hợp cho một cá nhân, như sau: (Công trình tổng hợp của tác giả) - R ( realistic) thực tế, - I (investigative) nghiên cứu, - A (artistic) nghệ sỹ, - S (social) xã hội, - E (enterprising) kinh doanh, - C (convention) bảo thủ 181 Bảng 6.2: Bảng tóm lược phân loại nghề và công thức nghề Phân loại theo John Holland Theo tâm lý N (nhóm) Theo đối tượng K (kiểu) Theo mục đích D (dạng) Theo công cụ L (loại) Theo điều kiện (ĐK) 1. Thao tác. 1. Kỹ thuật 2. Thao tác. 1.Người – Kỹ thuật. 1. Trừu tượng 2. Biến đổi 1. Máy tự động. 2. Máy. 3. Chân tay. 1 Bình thường. 2. Nghiên cứu. 3.Nghiên cứu. 2. Người - Dấu hiệu. 3. Nhận thức. 4. Đặc biệt (Ngôn ngữ). 2. Đạo đức Chính trị. 3. Nghệ thuật. 4. Nghệ thuật. 3. Người - nghệ thuật. (1) (2) (4) (2) 4. Xã hội. 4.Giao tiếp - Người. 4.Người – Người. (1) (2) (4) (2) 5. Quản lý. (4) (1) (2) (4) (2) 6. Truyền thông. 6. Hành chính. (2) (1) (2) (3) (4) (1) 7. giao tiếp - Thiên nhiên. 5. Người – Thiên nhiên. (1) (2) (3) (1) (2) (3) 3. Khoáng đạt. 8. Nhóm đặc biệt( Lái tàu vũ trụ, thợ lặn,..). (1) (2) (3) (1) (2) (3) (4) 4, Đặc biệt (Phi hành gia, thợ lặn...). 182 Lý thuyết phân loại của Myers & Briggs. Từ năm 1920 đến 20 năm sau, mệt mài nghiên cứu các trắc nghiệm tâm lý phân loại tính cách con người theo lý thuyết của Jung, Katharine Briggs kết hợp với con của bà là Isabel Myers (1940) xây dựng bộ trắc nghiệm MBTI (Myers- Brigg Type Indicator, 1956) nỗi tiếng và thông dụng trong giới tâm lý học và TVHN. Cốt lõi của lý thuyết này là 4 cặp khái niệm phản lập cơ bản (four bipolar dimension basic) : 1. Hướng ngọai và Hướng nội,(Extraversion- Introversion ) ký hiệu : E và I 2. Cảm giác và Trực giác, (Sensing - Intuition ) ký hiệu : S và N 3. Tư duy và Cảm tính, (Thingking - Feeling ) ký hiệu ; T và F 4. Lĩnh hội và Xét đoán ( Perceiving - Judgment ) ký hiệu : P và J Trong đó cặp khái niệm phạm trù quan trọng là lĩnh hội- xét đóan (P & J), và hướng ngọai- hướng nội (E &1)  Hướng nội và hướng ngọai Một yếu tố khác giúp phân lọai tâm lý người là xu hướng hướng nội và hướng ngọai. Theo Jung, hướng nội hiểu một cách khái quát là xu hướng kết chặt con người với sự e ngại và im lặng ( shy & quiet ), trong khi hướng ngọai là xu hướng ồn ào mạnh mẽ, tuông trào ( louder & more outgoing). Đối với Myers, đó là 2 hướng nói lên cách nhìn thế giới khách quan bằng nhãn quan và tâm trí của một con người. Người hướng nội là người lĩnh hội và xét đóan sự vật từ thế giới bên trong, nội tâm, bao gồm những ý tưởng và khái niệm, thường thưởng thức, suy gẫm vấn đề một thời gian lâu trước khi hành động. Người hướng ngọai là người lĩnh hội và xét đóan sự vật với thế giới bên ngòai, rộng mở, liên hệ với con người và sự vật đối tượng, thường thích hành động. 183  Lĩnh hội và xét đóan - Trong mối quan hệ với sư vật và thế giới bên ngòai, con người nhận được những thông tin ban đầu ( lĩnh hội : P ). - Sau đó cá nhân người đó mới phán định ( xét đóan : J) , nhận thức sự kiện, ý tưởng vừa thâu nhận được. Có hai cách lĩnh hội và hai cách xét đoán. Hai cách lĩnh hội là: + lĩnh hội theo cảm giác ( P-S ) và + lĩnh hội theo trực giác ( P-N ) . Hai cách xét đóan là : + xét đóan nặng về suy tư ( J-T) : phân tích ý tưởng, sự kiện của đối tượng nhận thức) và + xét đóan thiên về tình cảm (J-F): theo ý nghĩa, giá trị có sẵn của chủ thể nhận thức. Mặc dù lĩnh hội thường đi trước xét đóan nhưng ở nhiều cá nhân khác nhau, quá trình nhận thức thường pha lẫn, kết hợp. Myers và cộng sự (1998), đã mô tả có 4 kiểu kết hợp trong lĩnh hội và xét đóan : Cảm giác và Tư duy Sensing & Thinking S & T Cảm giác và cảm tính Sensing & Feeling S & F Trực giác và Cảm tính Intuition & Feeling N & F Trực giác và Tư Duy Intuition & Thinking N & T Dùng bảng phân lọai tâm lý công việc và nghề nghiệp của Myers-Briggs, không phải chỉ để hiểu cách thân chủ lĩnh hội và xét đóan như thế nào, mà quan trọng là phải xem xét và hiểu quá trình nhận thức của thân chủ. Có người phán định rất nhanh khi vừa lĩnh hội một vấn đề một sự kiện. Có người phải chờ đợi, tìm kiếm xung quanh một vấn đề trước khi quyết đóan. 184  Mười sáu lọai tâm lý người / nghề kết hợp Kết hợp các lọai tâm lý người hướng nôi, hướng ngọai với 4 cặp phương thức nhận thức : lĩnh hội và xét đóan đã nêu trên thành 16 lọai tâm lý người và một số nghề