Giáo trình âm nhạc - Bài 3. Kỹ thuật hát

hím đàn pianô, bàn phím đàn organ được sắp xếp theo thứ tự các nốt nhạc từ thấp lên cao: DO - RE - MI - FA - SON - LA - SI... Có 2 loại phím: - Phím trắng: Khi nhấn những phím này chúng ta sẽ được nghe những nốt tự nhiên (bậc) đô, rê, mi... - Phím đen: Khi nhấn những phím này chúng ta sẽ được nghe những nốt thăng (lên 1/2 cung) hay giáng (xuống 1/2 cung), các nốt thăng, giáng không có tên riêng mà phải gọi theo bậc dưới thăng(#) hoặc bậc trên giáng(b): Db Eb Gb Ab Bb Db Eb Gb C# D# F# G# A# C# D# F# ĐÔ RÊ MI FA SON LA SI ĐÔ RÊ MI FA Nhóm 3 phím trắng Nhóm 4 phím trắng Nhóm 3 phím trắng 2 phím đen 3 phím đen 2 phím đen Chúng ta quan sát cách sắp xếp các phím trắng và phím đen để nhận ra tên các phím: - Nhóm thứ nhất gồm 3 phím trắng và 2 phím đen, phím trắng đầu tiên (bên 103 trái sang) là phím ĐÔ. - Nhóm thứ hai gồm 4 phím trắng và 3 phím đen, phím trắng đầu tiên (bên trái sang) là phím FA - Phím ĐÔ thấp nhất (bên trái sang) gọi là phím ĐÔ1, phím ĐÔ tiếp theo là phím ĐÔ2, ĐÔ3... các phím khác cũng tính như vậy. Ví dụ phím RÊ1, RÊ2... + Một số hợp âm cơ bản + Quy định số ngón tay (cho cả 2 tay) - Ngón cái: số 1 - Ngón trỏ: ...... 2 - Ngón giữa: ..... 3 - Ngón áp út: ..... 4 - Ngón út: .... 5 104 Lưu ý: Trên bài hát hoặc bản nhạc viết cho đàn organ, các nhà sư phạm đã soạn số ngón tay thuận lợi nhất cho thế tay. Bởi vậy, chúng ta nên bấm đúng số ngón, nhất là đối với những người mới học đàn. 3.2. Một số chỉ dẫn chung khi luyện tập đàn + Tư thế ngồi - Ngồi thẳng lưng, không so vai, toàn thân và hai tay thả lỏng, thoải mái. - Không ngồi quá sát vào thành bàn phím, nên cách bàn phím khoảng 20 – 25 cm, tuỳ theo độ dài cánh tay người chơi đàn. - Hai chân để tự nhiên, đầu gối gập, không nên duỗi thẳng. - Cánh tay và cổ tay luôn thả lỏng, mềm mại, không lên gân làm cứng cổ tay. Khi đánh những âm thanh ngắt, gọn (Staccato), có thể dùng ngón tay phối hợp với cổ tay bật nẩy... - Bấm xuống đàn bằng phần thịt đầu ngón tay. Ngón tay cong, khum tròn (không duỗi thẳng, gãy đốt). + Tư thế đứng: Cũng có thể luyện tập hoặc biểu diễn ở tư thế đứng, cần chú ý chỉnh chân đàn vừa với tầm vóc và tay của người chơi đàn. Tư thế người đứng thẳng, chân mở rộng bằng vai, mặt phím đàn cần để cao tương ứng với hai tay như ở tư thế ngồi. + Một số từ được ghi trên đàn: - Tem po : Tốc độ (độ nhanh chậm của tiết tấu) - In tro : Dạo đầu - Ending : Kết thúc - Fillin 1 : Dồn trống, đập nhịp kiểu 1 - Fillin 1 : Dồn trống, đập nhịp kiểu 2 - Nor mal : Bình thường - Synchro/ Start? Stop: Khởi đầu/ Phần đệm và tắt - Memory : Bộ nhớ - Voice : Âm sắc, tiếng - Transpose : Chuyển cung, dịch giọng - Echo : Tiếng vọng - Registration Memory: Bộ nhớ các âm sắc - Accomp Voliume : độ to nhỏ của phần đệm - Clear : Xóa, làm sạch 105 + Phần tiết tấu (STYLE): Tuỳ theo từng loại đàn mà tiết tấu có thể nhiều hay ít. Chúng ta phải căn cứ vào số chỉ nhịp, tính chất, thể loại tác phẩm ... để chọn tiết tấu cho phù hợp. - Nhịp 3/4, 3/8, 6/8...có thể dùng tiết tấu: Vallse, Boston, Slow, Rock... - Nhịp 2/4, 4/4, 2/8...có thể sử dụng tiết tấu : Disco, Pop, Mămbo, Cha cha cha, Tango, Foxtrot, Samba... + Phần âm sắc (VOICE): Phần lớn đàn organ hiện nay đều có trên 100 âm sắc, mô phỏng các loại nhạc cụ trong dàn nhạc giao hưởng, nhạc cụ dân tộc... Việc sử dụng âm sắc nào cho phù hợp, phụ thuộc vào thể loại, tính chất của tác phẩm và sự cảm thụ âm nhạc cũng như sự sáng tạo của người chơi đàn. 3.3. Phương pháp bấm ngón Nếu chơi đàn theo phong cách Piano thì không phân biệt ranh giới bàn phím cũng như cách bấm tay trái, tay phải...nhưng ở đây, chúng ta bàn về phương pháp tập đánh đàn theo phong cách organ thì tay trái và tay phải thường khác nhau. + Tay trái luôn bấm trong phạm vi từ phím DO1 đến FA2 (quãng 11) các hợp âm thể gốc hoặc thể đảo theo thứ tự đã được ghi trên bản nhạc (vòng hoà thanh). Có nhiều cách bấm, xếp ngón nhưng cách tốt nhất là phải dựa theo loại hợp âm (hợp âm ba, hợp âm bảy) cấu tạo của hợp âm (thể gốc,đảo1, đảo 2) * Hợp âm ba: - Thể gốc : Bấm ngón 4 2 1 - Thể đảo 1 (hợp âm 6) : 5 3 1 - Thể đảo 2 (hợp âm 6/4): 5 2 1 * Hợp âm bảy: Có nhiều cách bấm cho thể gốc, thể đảo nhưng đối với người mới học đàn thì nên bấm thể đảo 3 bỏ bớt âm 5. - Thể đảo 3 (hợp âm 2) : 4 3 1 + Tay phải luôn đảm nhiệm chức năng đánh giai điệu (cũng có khi bấm hợp âm), bởi vậy khi mới tập đánh đàn, người học phải hết sức chú ý về thế tay, đánh đúng số ngón đẫ được ghi phía trên (hoặc dưới) nốt nhạc. Tuyệt đối không tuỳ tiện bấm ngón theo sở thích, thói quen ... của cá nhân. Bước đầu cần tập những bài tập đơn giản cho riêng từng tay, sau đó tập bài cho 2 tay cùng giai điệu, tập gam ... tuy nhiên có thể ưu tiên tập tay phải nhiều hơn. 106 + Bài tập tay phải (TP): 1 2 1 2 3 2 3 2 3 4 3 4 5 4 5 4 3 2 1 2 3 4 5 4 3 2 1 + Bài tập tay trái (TT): 1 2 1 2 3 2 3 2 3 4 3 4 5 4 5 4 3 2 1 2 3 4 5 + Bài tập 2 tay cùng giai điệu: TP: 1 2 1 2 3 2 3 2 3 4 3 4 5 4 5 4 3 2 1 TT: 5 4 5 4 3 4 3 4 3 2 3 2 1 2 1 2 3 4 5 + Gam Đô trưởng 2 tay: TP: 1 2 3 1 2 3 4 1 2 3 1 2 3 4 5 4 3 2 1 3 2 1 4 3 2 1 3 2 1 TT: 5 4 3 2 1 3 2 1 4 3 2 1 3 2 1 2 3 1 2 3 4 1 2 3 1 2 3 4 5 Khi đã đánh thành thạo gam Cdur đi lên, đi xuống 2 quãng 8, có thể đánh gam theo nốt đơn (mở tiết tấu Disco) 3.3. Phương pháp đánh bài hát Trong chuyên nghiệp người ta dùng thuật ngữ “đánh tác phẩm” chứ không nói là “đánh bài hát”...nhưng mục đích của giáo trình giúp học viên có khái niệm cụ thể, với thời gian ngắn nhất, đánh được các bài hát trong chương trình phục vụ cho công tác giảng dạy. Bởi vậy chúng tôi nêu cách “đánh bài hát” qua các bước sau: - Xác định giọng, âm chủ... của bản nhạc - Đọc nhẩm gam, các hợp âm ba chính vài ba lần để có cảm giác cao độ của 107 các âm (nếu có thể) - Đọc nhẩm tên nốt nhạc (đọc chính tả - nếu không đọc được cao độ) - Đọc hoặc gõ trường độ của giai điệu (tiết tấu). - Tay phải đánh giai điệu theo số ngón đã được ghi tên từng nốt nhạc kết hợp dập chân nhẹ nhàng theo từng câu ngắn (tiết nhạc). Sau đó nối các câu với nhau. - Đánh cả bài kết hợp mở tiết tấu đàn ở nhịp độ chậm rồi nhanh dần. - Tập bấm các hợp âm (thể gốc hoặc thể đảo) theo vòng hoà thanh đã ghi trên bản nhạc theo cách bấm thuận lợi nhất (thuận thế tay, khoảng cách giữa các hợp âm gần nhất). - Mở tiết tấu, ghép 2 tay (tay trái bấm hợp âm, tay phải đánh giai điệu) từng câu nhạc ngắn rồi cả bài ở nhịp độ chậm sau đó nhanh dần. - Khi đã thuần thục, ta phải chọn âm sắc, nhịp độ, cách xử lý tác phẩm như đổi tiếng cho từng câu, đoạn nhạc hoặc câu dạo nhạc cho phù hợp với bài hát nhằm góp phần tạo hình tượng tác phẩm.. * Lưu ý: Bước đầu học đàn thường có những khó khăn nhất định về kỹ thuật ngón, khả năng nhận biết độ dài, tên nốt... Tuy vậy, không nên tỏ ra nóng vội hoặc chán nản trong quá trình luyện tập. 108 MỘT SỐ BÀI TẬP THỰC HÀNH (Biên soạn ngón và hòa âm: Mai Tuấn Sơn) Bài 1. Con chim non S: Pop Rock – Tempo: 110 V: Strings; Flute Nhạc và lời: Lý Trọng Bài 2. Cô và Mẹ S: Slow Fox (8 bear) – Tempo: 110 V: Clarinete; Nhạc và lời: Phạm Tuyên 109 Bài 3. Cháu yêu bà S: Hard Rock – Tempo: 110 V: Organ; Flute Nhạc và lời: Xuân Giao Bài 4. Tập đếm S: Disco – Tempo: 100 V: Attsax; Cello Nhạc và lời: Hoàng Công Sử 110 Bài 5. Chúc mừng sinh nhật S: Viên Waltz - Tempo: 110 V: Strings; Flute Nhạc Anh 111 Bài 6. Múa cho mẹ xem S: Beguine; Tempo: 105; V: Clean Guitar Nhạc và lời: Xuân Giao 112 Bài 7. Hoa trong vườn S: Dance pop, Tempo: 100 V: Koto Dân ca Thanh Hoá 113 Bài 8. Con chim vành khuyên S: Cha cha cha V: Alto Sax Nhạc và lời: Hoàng Vân 114 Bài 9. Em mơ gặp Bác Hồ S: Pop; Tempo: 110 V: jazz organ, Stríngs Nhạc và lời: Xuân Giao 115 3.4. Cách chọn hợp âm, đặt hợp âm trên bản nhạc + Chọn hợp âm Với số lượng ít ỏi những bài hát đưa vào trong giáo trình đàn thì đã được biên soạn số ngón, hợp âm. Bài hát Nhà trẻ mẫu giáo phục vụ việc dạy hát, nghe hát có tới hàng trăm nhưng đều chưa có phần hoà âm, bởi vậy muốn đánh các bài hát này, giáo viên cần phải biết cách chọn hợp âm và đặt hợp âm trên bản nhạc. Tuỳ giọng của tác phẩm, mục đích , ý nghĩa của việc đánh đàn để chọn hợp âm . Ví dụ: đệm hát hoặc đánh những tác phẩm lớn trên sân khấu, người ta thường dùng hết các hợp âm có quan hệ cấp một (họ hàng gần) nhưng với Cô giáo mầm non, “khán giả nhí” thì chỉ nên sử dụng những hợp âm 3 chính cần thiết nhất đó là: - Hợp âm ba chủ: T hoặc t (hợp âm 3 ở bậc I - chủ) - Hợp âm ba hạ át: S hoặc s (hợp âm 3 ở bậc IV – hạ át) - Hợp âm bảy át: D7 hoặc D (hợp âm 7 ở bậc V - át) - Hợp âm giọng song song: TSVI (hợp âm 3 ở bậc VI) Ví dụ: - Bài hát ở giọng Cdur dùng các hợp âm: Cdur, Fdur, G7, Am. - Bài hát ở giọng Gdur dùng các hợp âm: Gdur, Cdur, D7, Em. - Bài hát ở giọng Am dùng các hợp âm: Am, Dm, E7, Cdur. + Đặt hợp âm * Vòng hoà thanh: Có nhiều cách đặt và liên kết các hợp âm (còn gọi là vòng hoà thanh hoặc công năng). Tuỳ theo giai điệu của bài hát mà người ta sử dụng và liên kết các hợp âm nhưng theo vòng hoà thanh cổ điển Châu Âu thì khi liên kết các hợp âm người ta không đi từ D7 sang S(s) vì như vậy sẽ tạo cảm giác bất ổn, chói tai. D7 là một hợp âm nghịch cần giải quyết về T(t) TSVI D,D7 S(s) * Cách đặt hợp âm lên bản nhạc: - Hợp âm được viết bằng ký hiệu phía trên khuông nhạc vào vị trí phách mạnh. - Mở đầu bài hát (câu1) nên đặt hợp âm ba chủ để tạo màu sắc điệu tính vá cảm giác ổn định của âm chủ (T,t) 116 - Kết thúc bài phải đặt hợp âm ba chủ nhằm khẳng định giọng điệu (T,t) - Kết câu 1 (bài 2 câu) thường dùng hợp âm ba át hoặc bảy át (D, D7) - Đầu câu 2 đặt hợp âm ba chủ (giống đầu câu 1) - Cuối câu 2 (trước kết bài) đặt hợp âm D7 để sau đó giải quyết về T (t). - Các hợp âm S và TSVI được đặt giữa các hợp âm có tính bắt buộc trên. - Các hợp âm cần đặt đầu nhịp, ngay trên phách mạnh, tránh đặt trên phách nhẹ, nốt thêu lướt. - Một nốt của hợp âm phải trùng với nốt trong giai điệu để tạo cảm giác thuận tai... Ví dụ: ( xem một số bài tập thực hành trên) 3.5. Viết trên khuông nhạc những hợp âm cần thiết khi đánh bài: Câu 1. Giọng Fdur , Cm - Giọng Fdur cần dùng hợp âm Fdur, Bb, C7, Dm - Giọng Cm cần dùng hợp âm Cm, Fm, G7, Eb Câu 2. Giọng Ddur , Gm - Gịọng Ddur cần dùng hợp âm Ddur, Gdur, A7, Bm - Giọng Gm cần dùng hợp âm Gm, Cm, D7, Bb 117 Câu 3. Giọng Dm, Adur - Giọng Dm cần dùng hợp âm Dm, Gm, A7, Fdur - Giọng Adur cần dùng hợp âm Adur, Ddur, E7, F#m Câu 4. Giọng Gdur , Am - Giọng Gdur cần dùng hợp âm Gdur, Cdur, D7, Em - Giọng Am cần dùng hợp âm Am, Dm, E7, Cdur Câu 5. Giọng Cdur , Dm - Giọng Dm (xem câu 3) - Giọng Cdur cần dùng hợp âm Cdur, Fdur, G7, Am Câu 6. Giọng Fdur , Gm - Giọng Fdur (xem câu 1) - Giọng Gm (xem câu 2) Câu 7. Giọng Gdur , Bm - Giọng Gdur (xem câu 4) - Giọng Bm cần dùng hợp âm Bm, Em, F#7, Ddur 118 Câu 8. Giọng Ddur , Am - Giọng Ddur (xem câu 2) - Giọng Am (xem câu 4) Câu 9. Giọng Fdur , Dm - Giọng Fdur (xem câu 1) - Giọng Dm (xem câu 3) Câu 10. Giọng Cdur , Am - Giọng Cdur (xem câu 5) - Giọng Am (xem câu 4) Câu 11. Giọng Gdur , Em - Giọng Gdur (xem câu 4) - Giọng Em cần dùng hợp âm Em, Am, B7, Gdur Câu 12. Giọng Adur , Am - Giọng Adur (xem câu 3) - Giọng Am (xem câu 4) Câu 13. Giọng Ddur , Bm - Giọng Ddur (xem câu 2) - Giọng Bm (xem câu 7) Câu 14. Giọng Gdur , Cdur - Giọng Gdur (xem câu 4) - Giọng Cdur (xem câu 5) Câu 15. Giọng D dur , Dm - Giọng Ddur (xem câu 2) - Giọng Dm (xem câu 3) 119 Câu hỏi 1. Nêu phương pháp đánh bài hát. 2. Nêu phương pháp chọn hợp âm và đặt hợp âm trên bản nhạc. Bài tập thực hành: 1. Đọc tên các nốt trên hệ thống phím trắng và phím đen đàn organ. 2. Luyện gam và đánh các bài tập thực hành trên. HƯỚNG DẪN TỰ HỌC Tài liệu tham khảo 1. Minh Cầm Chỉ huy và biểu diễn hợp xướng. Vụ đào tạo – Bộ Văn hoá và Thông tin 1982 2. Lê Thu Phương pháp học đàn Organ. NXB TP.Hồ Chí Minh 1993 3. Nguyễn Bạch Mai Âm nhạc và Phương pháp giảng dạy, tài liệu giảng dạy 2002 4. Hoàng Văn Yến (tuyển chọn) Trẻ Mầm non ca hát, NXB Âm nhạc, 2002 5. Ngô Thị Nam Hát (giáo trình CĐSP) NXB Đại học Sư phạm 2004 6. Mai Tuấn Sơn Âm nhạc II. Giáo trình Đào tạo giáo viên MN ĐHV 2005 7. Hoàng Long (chủ biên) Âm nhạc 4. NXB Giáo dục 2005 8. Đoàn Phi Chỉ huy và dàn dựng hát tập thể. NXB Đại học Sư phạm 2005 8. Lê Đức Sang – Trịnh Hoài Thu Giáo trình âm nhạc tập 2, kí xướng âm, NXB GD 2006 9. Bùi Anh Tú Bài hát mẫu giáo, NXB ĐH SP 2010 10. Viện Chiến lược và Chương trình giáo dục – Trung tâm nghiên cứu Chiến lược và Phát triển Chương trình Giáo dục Mầm non. Hướng dẫn giáo dục đổi mới cho trẻ mầm non. 11. Các tài liệu khác. Kiến thức cơ bản 1. Thứ tự các nốt trên phím đàn organ theo thứ tự 7 âm cơ bản: Đô – Rê – Mi – Pha – Sol – La – Xi – Đô giữa các bậc có độ cao 1 cung có 1 phím đen, đó là nốt thăng, giáng. 2. Luyện đánh gam trước khi đánh bài là bước khởi động có tính bắt buộc (nhất là với các bạn SV bước đầu học đàn). Khi đánh gam cần mở tiết tấu đàn theo nhịp 2/4, thực hiện cả nốt đen và đơn để phân biệt sự khác nhau về trường độ. 3. Muốn đánh tác phẩm (bài hát) trước hết phải đánh giai điệu ở tay phải một 120 cách nhuần nhuyễn, sau đó tập riêng phần hợp âm ở tay tái, liên kết các hợp âm một cách chính xác rồi mới ghép 2 tay từng ô nhịp, từng câu nhạc 4. Ngoài các điệu, tiếng đã được tác giả biên soạn, các bạn SV vẫn có thể tự chọn điệu, tiếng khác phù hợp mà mình yêu thích. 5. Với những tác phẩm chưa được biên soạn ngón và hợp âm đệm, chúng ta có thể căn cứ vào số chỉ nhịp để xác định điệu (tiết tấu), đồng thời chọn âm sắc (tiếng) cho phù hợp với nội dung, thể loại tác phẩm. Câu hỏi 1. Nêu phương pháp đánh bài hát. Gợi ý : - Căn cứ nốt kết thúc và hóa biểu để nhận biết giọng của bản nhạc. - Nhận biết tên nốt nhạc trên giai điệu và đánh tay phải theo số ngón đã được ghi sẵn. - Bấm từng hợp âm tay trái sau đó liên kết các hợp âm một cách gọn, đẹp. - Mở tiết tấu, ghép 2 tay (tay trái bấm hợp âm, tay phải đánh giai điệu) từng câu nhạc ngắn rồi cả bài ở nhịp độ chậm sau đó nhanh dần. - Khi đã thuần thục, ta phải chọn âm sắc, nhịp độ, cách xử lý tác phẩm như - Với bản nhạc chưa được biên soạn ngón và hợp âm, cần dự kiến sắp ngón cho hợp lý, chọn những hợp âm cần dùng theo hướng dẫn trên, sau đó mới tiến hành tập đánh. 2. Nêu phương pháp chọn hợp âm và đặt hợp âm trên bài hát. Gợi ý : Trước khi chọn hợp âm cần xác giọng, âm chủ của bài hát, từ đó xác định: - Hợp âm ba chủ? (trưởng hay thứ) - Hợp âm ba hạ át? (trưởng hay thứ) - Hợp âm bảy át (hoặc ba át) - Hợp âm giọng song song (hợp âm 3 ở bậc VI) Đặt hợp âm lên bản nhạc: - Mở đầu bài hát nên đặt hợp âm ba chủ để tạo màu sắc điệu tính - Kết câu 1 dùng hợp âm ba át hoặc bảy át (D, D7) - Đầu câu 2 đặt hợp âm ba chủ (giống đầu câu 1) - Cuối câu 2 đặt hợp âm D7 để sau đó là hợp âm ba chủ. - Kết thúc bài phải đặt hợp âm ba chủ nhằm khẳng định giọng điệu - Các hợp âm cần đặt đầu nhịp, ngay trên phách mạnh. - Một nốt của hợp âm phải trùng với nốt trong giai điệu để tạo cảm giác thuận tai. 121 Hát về Đại Học Vinh Điệu: Tiếng: Tenoxac, Accoocdeon, Strinh Nhạc và lời: Mai Tuấn Sơn 122