Đề tài Tìm hiểu tư tưởng nhân sinh quan trong triết học Khổng Tử

MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Khổng Tử và thời đại Khổng Tử đã cách xa chúng ta hàng chục thế kỉ, thế nhưng những giá trị trong học thuyết của ông vẫn còn nhiều vấn đề đáng quan tâm và nhìn nhận đánh giá lại cho phù hợp. Vấn đề sâu sắc nhất và trường tồn nhất trong học thuyết của ông đó chính là nhân sinh quan. Nhân sinh quan trong triết học Khổng Tử thể hiện bản chất con người, mối quan hệ con người với con người, trong đó những luận điểm về đạo đức, nhân, nghĩa thì thể hiện rõ tính thời đại, thời sự. Về những phương diện nào đó nhân sinh quan của Khổng Tử đã tạo động lực cho sự phát triển văn hóa - xã hội ở những nước phương Đông trong đó có Việt Nam. Có những thời điểm lịch sử tư tưởng Khổng Tử là tư tưởng thống trị ở các nước như Trung Quốc, Nhật Bản, Việt Nam và một số các nước đồng văn khác. Ngày nay khi nhìn lại lịch sử chúng ta vẫn thấy ở nhân sinh quan trong triết học Khổng Tử còn có những luận điểm có giá trị thời đại, chẳng hạn như lí tưởng về một xã hội đại đồng, xã hội mà xã hội chủ nghĩa đang vươn tới. Tư tưởng về người đứng đầu nhà nước phải nêu cao tinh thần lấy dân làm gốc. Tư tưởng Khổng Tử cũng đề cập đến một kiểu gia đình hòa thuận, con cái hiếu kính với cha mẹ. Đây là những giá trị sâu sắc mà thế hệ sau nên tiếp thu. Tác giả đề tài với tư cách là thế hệ đi sau, với niềm say mê tìm hiểu về tư tưởng Khổng Tử, xin góp phần hệ thống lại những quan điểm nhân sinh quan của Khổng Tử và đưa ra những nhận xét của mình về giá trị và hạn chế về những quan điểm đó. Chúng ta cần phải kế thừa tiếp thu những giá trị tích cực và loại bỏ những yếu tố bảo thủ trong học thuyết đó để làm giàu thêm nền văn hóa Việt Nam. Với những lí do trên chúng tôi đã chọn đề tài:“Tìm hiểu tư tưởng nhân sinh quan trong triết học Khổng Tử ” để nghiên cứu. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Việc nghiên cứu về tư tưởng triết học Khổng Tử từ trước tới nay thì đã có nhiều người nghiên cứu và tìm hiểu ở những góc độ khác nhau. Việc nghiên cứu về nền triết học và tôn giáo Trung Hoa trong cuốn lịch sử triết học Phương Đông, tập 1 của Nguyễn Đăng Thục, nhà xuất bản thành phố HồChí Minh có đề cập đến địa vị Khổng Tử - Nhà trí giả và nhà giáo dục văn hóa lớn trong lịch sử Trung Hoa. Bên cạnh đó Nguyễn Đăng Thục còn nghiên cứu về triết học Khổng Tử xoay quanh vấn đề vũ trụ quan, thuyết chính danh, đạo nhân và đặc biệt là triết lí nhân sinh quan với đạo trung thứ và chữ nhân là trung tâm của nó. Trong cuốn Khổng Tử của Lí Tường Hải, nhà xuất bản văn học cũng đã phân tích về tư tưởng triết học Khổng Tử, trong đó nổi lên vấn đề về triết lí nhân sinh quan, quan niệm về điều nhân, lễ, nghĩa, trí, tín, đạo làm người quân tử. Trong cuốn Khổng Tử của Nguyễn Hiến Lê, nhà xuất bản văn hóa thông tin, phần nào nói lên thân thế, sự nghiệp, cuộc đời gian nan của Khổng Tử để từ đó ông quan niệm thế nào về con người, đạo làm người, bên cạnh thuyết chính danh, giáo dục, chính trị. Đặc biệt tác phẩm Tứ Thư của Dương Hồng, Vương Thành Trung, Nhiệm Đại Viện, nhà xuất bản quân đội nhân dân đã thể hiện tương đối đầy đủ tư tưởng của Khổng Tử về các vấn đề nhân sinh quan, đạo đức, thế giới quan… Như vậy, có thể thấy nhân sinh quan trong triết học Khổng Tử đã được nghiên cứu từ nhiều góc độ và phương diện khác nhau. Tuy nhiên chúng ta thấy việc trình bày, phân tích một cách có hệ thống những tư tưởng này vẫn còn rất cần thiết, ý nghĩa định hướng trong đối nhân xử thế ngày nay. Kết quả mà các công trình đi trước đã đạt được là những tài liệu quý báu cho người làm đề tài này tham khảo, đóng góp một phần hiểu biết nào đó vào kết quả chung. 3. Mục đích và phạm vi nghiên cứu Trên cơ sở tổng hợp có đưa ra những nhận định đánh giá, đề tài này nhằm mục đích đưa ra một cách có hệ thống những quan điểm nhân sinh quan của triết học Khổng Tử và một số ảnh hưởng của nó đến văn hóa xã hội Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu là tư tưởng nhân sinh quan trong triết học Khổng Tử. 4. Phương pháp nghiên cứu Trên cơ sở các tài liệu tham khảo và nhận thức của mình, tác giả đã tiến hành nghiên cứu với phương pháp duy vật biện chứng, duy vật lịch sử và một số phương pháp cụ thể: Phân tích, tổng hợp, logic, so sánh. 5. Đóng góp của đề tài Đề tài này có mục tiêu là tìm hiểu và hệ thống lại những quan điểm nhân sinh quan của Khổng Tử. Trên cơ sở đó, tác giả với thế giới quan và phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử, chỉ ra những giá trị cũng như là hạn chế của tư tưởng này. Qua đó, bằng hiểu biết và tài liệu thu thập được, tác giả của đề tài đã rút ra một số ảnh hưởng nổi bật của tư tưởng nhân sinh quan của Khổng Tử đối với văn hóa xã hội Việt Nam. 6. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu và phần kết thúc, đề tài gồm 3 chương: Chương I: Khổng Tử và triết học Khổng Tử 1.1. Đôi nét về thân thế và sự nghiệp Khổng Tử 1.2. Triết học Khổng Tử Chương II: Tư tưởng nhân sinh quan trong triết học Khổng Tử 2.1. Con người trong quan hệ với trời, mệnh trời và quỷ thần 2.2. Vấn đề nhân sinh quan trong triết học Khổng Tử 2.2.1. Vấn đề đạo đức 2.2.2. Vấn đề chính trị xã hội Chương III: Một số ảnh hưởng của tư tưởng nhân sinh quan trong triết học Khổng Tử đối với xã hội Việt Nam 3.1. Khái lược về tư tưởng của Khổng Tử ở Việt Nam 3.2. Một số ảnh hưởng của tư tưởng nhân sinh quan trong triết học Khổng Tử đến xã hội Việt Nam Ch­¬ng I Khæng Tö vµ triÕt häc Khæng Tö 1.1. §«i nÐt vÒ th©n thÕ vµ sù nghiÖp Khæng Tö 1.1.1.Th©n thÕ cña Khæng Tö Khæng Tö ng­êi quËn X­¬ng B×nh n­íc Lç, nay thuéc miÒn S¬n §«ng, phÝa b¾c Trung Hoa. Theo truyÒn thuyÕt, thuû tæ cña «ng lµ Vi Tö, thuộc dßng dâi quý téc. Khæng Tö sinh n¨m 551 tr. CN (Chu Linh V­¬ng n¨m 21 - Lç T­¬ng C«ng n¨m 22), tªn thËt lµ Kh©u, tù lµ Träng Ni. ¤ng sinh ra trong lóc x· héi Trung Hoa cæ ®¹i lo¹n l¹c triÒn miªn, c¸c vua chóa chuyªn t©m h­ëng l¹c hoÆc chÐm giÕt lÉn nhau ®Ó x­ng hïng, x­ng b¸. §¹o lÝ nh©n lu©n bÞ x¸o trén, vinh nhôc kh«ng râ rµng, thiÖn ¸c khã ph©n biÖt. Cha Khæng Tö lµ Thóc L­¬ng Ngét lµm quan vâ triÒu ®×nh n­íc Lç, mÑ lµ Nhan Tr­ng T¹i hay cßn gäi lµ Nhan ThÞ. Cha Khæng Tö mÊt khi «ng lªn ba tuæi, tõ ®ã gia ®×nh Khæng Tö sèng trong c¶nh bÇn hµn. Tõ nhá, Khæng Tö ®· næi tiÕng lµ ng­êi siªng n¨ng hiÕu häc, thÝch ch¬i trß cóng tÕ, ngay tõ lóc nhá ®· theo mÑ nhËn d¹ng mÆt ch÷, lóc lªn 5,6 tuæi ®· tô tËp trÎ con m« pháng trß tÕ lÔ. N¨m 15 tuæi trë ®i Khæng Tö b¾t ®Çu ®Ó chÝ vµo viÖc tù häc. N¨m 17 tuæi, «ng ®· næi danh vµ ®­îc träng väng. N¨m 19 tuæi, «ng lÊy vî, sinh ®øa con ®Çu lßng, ®Æt tªn Lý, tù B¸ Ng­. §ång thêi «ng nhËn chøc Uû l¹i, coi viÖc c©n ®ong thãc ë kho vµ lµm T­ chøc l¹i coi viÖc nu«i bß, dª ®Ó dïng vµo viÖc cóng lÔ. N¨m 22 tuæi, «ng b¾t ®Çu d¹y häc sau ®ã häc nh¹c vµ häc ®¹o. Tuy cßn Ýt tuæi nh­ng «ng ®· næi tiÕng lµ mét nhµ nghiªn cøu tµi ba. §Õn n¨m 28, 29 tuæi, «ng ®Õn häc ë L¹c Êp, lµ kinh s­ cña nhµ Chu. Vµo kho¶ng 30 tuæi Khæng Tö ®· b¾t ®Çu nhËn ®Ö tö ®Ó d¹y häc, song Khæng Tö kh«ng b»ng lßng ë ®ã mµ lËp trÝ ®Ó söa trÞ thiªn h¹. Cã ®iÒu m·i ®Õn n¨m 51 tuæi, c¬ héi thuËn lîi míi ®Õn víi «ng. N¨m Êy, Lç §Þnh C«ng cö Khæng Tö lµm Trung §« TÓ tøc tr­ëng quan hµnh chÝnh thñ ®«, b¾t ®Çu mét thêi k× n¾m chÝnh sù cña Khæng Tö, ng¾n ngñi mµ rùc rì, lÊy Trung §« lµm mÉu mùc cho bèn ph­¬ng lµm theo. Mét n¨m sau, «ng ®­îc th¨ng lµm TiÓu T­ Kh«ng råi th¨ng lµm §¹i T­ KhÊu, t¹m ®¶m ®­¬ng chøc vô tÓ t­íng. Trong vßng mÊy n¨m, Khæng Tö ®· thÓ hiÖn tµi chÝnh trÞ næi tréi cña m×nh trªn c¸c mÆt néi chÝnh, ngo¹i giao, gi¸o ho¸ lÔ nh¹c, chÕ ®é hµnh chÝnh, cã thÓ nãi lµ "n­íc Lç ®¹i trÞ, ch­ hÇu nÓ phôc". Song ®¸ng tiÕc lµ c¬ héi kh«ng thÓ kÐo dµi, vua n­íc Lç tróng kÕ li gi¸n cña n­íc TÒ, ch×m ®¾m bëi ®oµn n÷ nh¹c mµ n­íc TÒ ®em tÆng, quªn lo chÝnh sù, Khæng Tö ch¸n ng¸n, phÉn uÊt xin tõ chøc, rêi khái n­íc Lç, chu du liÖt quèc víi mong ­íc t×m ®­îc vua chóa tµi giái, thi triÓn ®­îc hoµi b·o cña m×nh. Tõ n¨m 55 tuæi ®Õn 68 tuæi, do t×m kiÕm m¶nh ®Êt dông vâ, thi triÓn tµi n¨ng hoµi b·o cña m×nh mµ tr«i d¹t lªnh ®ªnh suèt 14 n¨m, tuy ®¹t ®­îc danh tiÕng nh­ng còng nÕm ®ñ mïi cay ®¾ng.Song lÝ t­ëng nh©n sinh cña «ng kh«ng cã c¬ héi thÓ nghiÖm víi ®êi. Sau khi trë vÒ n­íc Lç d¹y häc, san ®Þnh c¸c s¸ch vë ®êi tr­íc, ®Õn n¨m 479 (Chu KÝnh V­¬ng 41- Lç Ai C«ng n¨m 17), «ng qua ®êi thä 73 tuæi. Nh­ vËy cã thÓ thÊy Khæng Tö ®­îc sinh ra trong c¶nh c¬ hµn nh­ng thuéc dßng dâi quyÒn quý ë n­íc Lç, mét ®Êt n­íc nhá bÐ nh­ng cã bÒ dµy v¨n ho¸ d­íi thêi nhµ Chu. Lóc «ng chµo ®êi lµ lóc nhiÔu nh­¬ng, thêi k× mµ "B¸ ®¹o" ®ang lÊn ¸t "V­¬ng ®¹o", trËt tù lÔ ph¸p cña nhµ Chu ®¶o lén. Khæng Tö than r»ng: "vua kh«ng ph¶i ®¹o vua, t«i kh«ng ph¶i ®¹o t«i [6. 323]. Cuéc ®êi Khæng Tö lµ mét cuéc truy t×m miÖt mµi. Trong c¸c v¨n tuyÓn cña m×nh, «ng viÕt: "Lóc m­êi l¨m tuæi, t«i ®· ®am mª häc tËp. Khi ba m­¬i tuæi, t«i ®· trë nªn v÷ng vµng. §­îc bèn m­¬i tuæi, t«i kh«ng cßn nh÷ng ngê vùc g× h¬n. Vµ khi ®· n¨m m­¬i tuæi, t«i ®· hiÓu ý trêi. ë tuæi s¸u m­¬i tai t«i hoµ chung víi ý giã. §Ó khi ®­îc b¶y m­¬i t«i cã thÓ ®i theo c¸c ­íc väng cña lßng m×nh, vµ giê t«i biÕt chóng ®óng” [6. 131] C¶ cuéc ®êi «ng to¶ s¸ng lªn mét nh©n c¸ch con ng­êi vÑn toµn nh©n, lÔ, nghÜa, trÝ, tÝn, dòng. Mét con ng­êi ch×m næi gi÷a phong ba b·o t¸p nh­ng vÉn mét lßng kiªn ®Þnh thùc hiÖn hoµi b·o cña m×nh, sèng khiªm nh­êng, gi¶n dÞ. Mét con ng­êi lu«n vui vÎ vµ tèt bông, kh«ng hÑp hßi, cè chÊp, yªu ng­êi, th­¬ng ng­êi. ¤ng xøng ®¸ng lµ mét "tÊm g­¬ng nh©n lu©n" cho c¶ thÕ hÖ sau noi theo. 1.1.2. Sù nghiÖp cña Khæng Tö Khæng Tö lµ mét nhµ t­ t­ëng lín cña nh©n lo¹i, «ng ®· s¸ng lËp ra Nho gi¸o, Nho gia, hay cßn gäi lµ Nho häc. ¤ng ®· thÊu s¸ch th¸nh hiÒn ®Ó d¹y b¶o ng­êi ®êi ¨n ë cho hîp lu©n th­êng ®¹o lÝ. Tr­íc thêi Xu©n Thu, nhµ nho ®­îc gäi lµ "sÜ", chuyªn häc v¨n ch­¬ng vµ lôc nghÖ gãp phÇn trÞ v× ®Êt n­íc. §Õn ®êi m×nh, Khæng Tö ®· hÖ thèng ho¸ nh÷ng t­ t­ëng vµ tri thøc tr­íc ®©y thµnh häc thuyÕt, häc thuyÕt nµy ®­îc ng­êi ®êi sau g¾n víi tªn tuæi ng­êi s¸ng lËp ra nã gäi lµ Khæng häc hay Khæng gi¸o. Khæng gi¸o lµ thuËt ng÷ cña ph­¬ng T©y ®Ó chØ mét truyÒn thèng ph­¬ng §«ng. Trung Hoa gäi nã lµ Ju Chiu, nghÜa lµ "tr­êng ph¸i cña nh÷ng häc gi¶". Khæng gi¸o ®· tiÕp thu nhiÒu niÒm tin tinh thÇn trong L·o gi¸o, PhËt gi¸o vµ tôc lÖ d©n gian cæ x­a. Nã thiªn vÒ thùc hµnh h¬n lÝ thuyÕt, hÇu nh­ nã sî nh÷ng g× lµ trõu t­îng, mµ cè ®­a ra nh÷ng quy chuÈn thùc tÕ ®Ó sèng gi÷a cuéc ®êi nµy, h¬n bÊt cø ®iÒu g× kh¸c. Gièng nh­ Khæng Tö ®· viÕt: "luËt ®¹o lÝ kh«ng lµ ®iÒu g× xa l¹ víi thùc tÕ ®êi ng­êi’’[6. 308]. Lµ mét "truyÒn thèng thuéc thÕ gian nµy", Khæng gi¸o võa s¾c s¶o võa v¨n minh. Nã t«n vinh con ng­êi vµ x· héi mµ chóng ta t¹o nªn. V¨n häc Nho gi¸o hay v¨n häc Khæng gi¸o lµ nh÷ng t¸c phÈm mµ Khæng Tö san ®Þnh: DÞch, Thi, Th­, LÔ, Nh¹c ë ®êi tr­íc ®Ó l¹i, viÕt s¸ch Xu©n Thu ®Ó béc lé quan ®iÓm cña m×nh. Ngoài ra cßn Tø Th­ ®©y lµ bé s¸ch gèi ®Çu gi­êng cña c¸c nho sÜ ngµy x­a, nã gåm §¹i häc, Trung dung, LuËn ng÷ vµ M¹nh tö. Toµn bé nh÷ng t¸c phÈm Êy ®Òu béc lé t­ t­ëng cña Khæng Tö vÒ c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, x· héi, ®¹o ®øc con ng­êi... 1.2 TriÕt häc Khæng Tö TriÕt häc Khæng Tö ®­îc lÝ gi¶i kh¸c nhau qua nhiÒu triÒu ®¹i. §Õn thÕ kØ thø II trCN, nh÷ng quan ®iÓm cña Khæng Tö ®­îc danh nho nhµ H¸n lµ §æng Träng Th­ thÇn bÝ ho¸ vµ biÕn nã thµnh mét hÖ thèng ®¹o ®øc, t«n gi¸o, chÝnh trÞ thèng trÞ trong ®êi sèng tinh thÇn cña ng­êi Trung Hoa. Trong triÕt häc cña m×nh Khæng Tö chñ yÕu ®i s©u vµo c¸c vÊn ®Ò x· héi, nh­ng ë c¸c t¸c phÈm cña «ng vµ s¸ch vë do häc trß ghi l¹i, «ng còng ®· ®Ò cËp ®Õn mäi vÊn ®Ò cña triÕt häc, thÓ hiÖn quan ®iÓm cña «ng vÒ thÕ giíi, víi chÝnh trÞ x· héi, vÒ lu©n lÝ ®¹o ®øc vµ cuéc sèng con ng­êi. 1.2.1. ThÕ giíi quan trong triÕt häc Khæng Tö Khæng Tö chÞu ¶nh h­ëng quan niÖm vÒ vò trô cña ng­êi Trung Hoa th­îng cæ. ¤ng quan niÖm r»ng vò trô lóc ®Çu lµ câi hçn mang mê mÞt. Vò trô vËn hµnh biÕn ho¸ kh«ng ngõng, trong cuéc vËn hµnh Êy cã trËt tù, cã hoµi ®iÖu, c¸i hoµ ®iÖu mµ chóng ta cã thÓ c¶m nhËn nh­ng kh«ng nãi hÕt ®­îc. " D­ dôc v« ng«n... Thiªn hµ ng«n t¹i, tø thêi hµnh yªn, b¸ch vËt sinh yªn, thiªn hµ ng«n t¹i" – “Ta kh«ng nãi... Trêi cã nãi chi ®©u, mµ bèn mïa, vËn hµnh tr¨m vËt n¶y në, trêi cã nãi chi ®©u”. Vò trô Êy cã c¸i gäi lµ "Th¸i cùc" v« h×nh huyÒn diÖu, chøa ®ùng hai mÆt tiÒm Èn, ®èi lËp, liªn hÖ víi nhau lµ ©m vµ d­¬ng, nã t¹o ra mäi sù biÕn ®æi v« cïng tËn gäi lµ " §¹o" hay " DÞch". §ã lµ ®¹o biÕn ho¸ cña trêi ®Êt ©m d­¬ng t¹o ra thanh khÝ vµ träng khÝ. Thanh khÝ lµm trêi, träng khÝ lµm ®Êt. Cßn sù ®iÒu hoµ gi÷a ©m d­¬ng trêi ®Êt sÏ sinh v¹n vËt. Nh×n chung thÕ giíi quan cña Khæng Tö vÉn mang mµu s¾c duy t©m. 1.2.2. Häc thuyÕt chÝnh trÞ ¤ng lµ ng­êi ®Çu tiªn ®Ò ra thuyÕt gi¸o vÒ nÒn hoµ b×nh vµ quyÒn b×nh ®¼ng. ¤ng nãi r»ng: "NÒn hoµ b×nh trªn thÕ giíi chØ n¶y në tõ nÒn ®¹i ®ång trong thiªn h¹". §iÒu nµy thÓ hiÖn mét lÝ t­ëng vÒ thÕ giíi ®¹i ®ång. MÆt kh¸c trong thiªn h¹ mäi ng­êi ph¶i coi nhau nh­ anh em, nh­ mét gia ®×nh cïng h­ëng thô nh÷ng quyÒn lîi, cïng lo tr¸ch nhiÖm víi nhau th× thiªm h¹ ¾t th¸i b×nh. Bªn c¹nh ®ã ngµi cßn cã t­ t­ëng " lÊy d©n lµm gèc", " quèc dÜ d©n vi b¶n". Mçi mét vÞ vua, mét ng­êi ®øng ®Çu quèc gia, cÇn thÊm nhuÇn ®­îc t­ t­ëng nµy. Muèn cho d©n giµu n­íc m¹nh, x· t¾c b×nh yªn th× ng­êi qu©n tö ph¶i phÊn ®Êu tu d­ìng theo mét lÝ t­ëng ®Ó: tÒ gia, trÞ quèc, b×nh thiªn h¹. T­ t­ëng chÝnh trÞ cña Khæng Tö cßn mang nÆng chñ nghÜa t«n qu©n ( t«n thê vua). D©n ®èi víi vua coi nh­ cha mÑ, lu«n trung thµnh víi vua. Gi÷a d©n vµ vua ph¶i cã mèi liªn hÖ kh¨ng khÝt, vua th× tinh anh mµ d©n th× trung qu©n, ¸i quèc. Vua lu«n lÊy “nh©n”, “lÔ” ®Ó b×nh thiªn h¹ vµ qu¶n lÝ nhµ n­íc. ¤ng vÉn th­êng nãi lµm chÝnh trÞ mµ cã ®øc nh©n lµ ®· ®øng vµo vÞ trÝ cña sao B¾c §Èu, vÞ trÝ mµ tÊt c¶ c¸c ng«i sao kh¸c ®Òu ph¶i h­íng ®Õn. Cã thÓ nãi, t­ t­ëng chÝnh trÞ cña Khæng Tö thÓ hiÖn t­ t­ëng ®¹o ®øc, lu«n lÊy “nh©n”, “lÔ” lµm ®Çu. 1.2.3. Häc thuyÕt vÒ gi¸o dôc §Ó uèn n¾n con ng­êi nªn ng­êi qu©n tö lµ nh©n c¸ch kiÓu mÉu lÝ t­ëng cña con ng­êi x· héi theo Khæng Nho th× Khæng Tö coi gi¸o dôc cã vai trß cùc k× quan träng. Quan träng v× nã cã môc ®Ých lÊp b»ng c¸i hè ph©n chia giai cÊp x· héi vµ lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh trong sù thi hµnh chñ tr­¬ng chÝnh trÞ ®øc ho¸ nh©n trÞ, lÊy nh©n c¸ch lµm g­¬ng mÉu ®Ó trÞ d©n. MÆt kh¸c ®èi víi Khæng Tö th× ý nghÜa tèi ®¹i cña gi¸o dôc lµ c¶i t¹o nh©n tÝnh. ¤ng ®· ®Ò ra ph­¬ng ph¸p gi¸o dôc kÕt hîp gi÷a lÝ thuyÕt lÉn thùc hµnh: "Häc nhi thêi tËp chi" - “Häc lÝ thuyÕt mµ lu«n lu«n thùc nghiÖm” [6. 101]. Sù häc tËp ph¶i cã suy nghÜ, t­ lù chø kh«ng ph¶i thuéc lßng: "Häc nhi bÊt t­ t¾c vâng, t­ nhi bÊt häc t¾c ®·i" – “Häc mµ kh«ng t­ lù th× mê ¸m kh«ng hiÓu. Nh­ng cã suy nghÜ mµ suy nghÜ viÓn v«ng kh«ng cã môc ®Ých nhÊt ®Þnh, kh«ng ®i ®«i víi sù häc th× nguy khèn”. Chñ tr­¬ng d¹y häc cña «ng lµ "h÷u gi¸o v« lo¹i", d¹y cho tÊt c¶ mäi ng­êi, kh«ng ph©n biÖt ®¼ng cÊp, giµu nghÌo, t«n gi¸o. Trong qu¸ tr×nh d¹y häc, «ng ®· khuyªn häc trß cña m×nh tù tin vµo m×nh, khëi häc tõ nh÷ng ®iÒu hay ®Ó häc, thÊy nh÷ng ®iÒu dë ®Ó tr¸nh. Bªn c¹nh ®ã Khæng Tö cßn t×m c¸ch xo¸ bá sù thô ®éng cña ng­êi tiÕp thu tri thøc. "KÎ nµo kh«ng cè c«ng t×m kiÕm, ta ch¼ng chØ vÏ. KÎ nµo kh«ng béc lé ®­îc t­ t­ëng cña m×nh, ta ch¼ng khai s¸ng cho. KÎ nµo ta d¹y mét mµ kh«ng biÕt hai ta ch¼ng d¹y n÷a"[6. 231]. §èi víi chñ thÓ gi¸o dôc, «ng coi träng nguyªn t¾c lµm g­¬ng. Cßn ®èi víi kh¸ch thÓ gi¸o dôc th× «ng ®Æt ra rÊt nhiÒu yªu cÇu kh¾t khe, trong ®ã «ng ®ßi hái vÒ sù nç lùc cña ng­êi häc, ®ßi hái kh¶ n¨ng ph©n tÝch, tæng hîp ®Ó n¾m ®­îc nh÷ng vÊn ®Ò quan träng nhÊt ®Æt ra. Tõ ®ã cã thÓ thÊy r»ng Khæng Tö xøng danh lµ mét nhµ gi¸o dôc lín cña x· héi ®­¬ng thêi, kinh nghiÖm gi¸o ho¸ d©n cña «ng lu«n lµ nh÷ng bµi häc ®Ó mäi thÕ hÖ quan t©m. Song quan ®iÓm gi¸o dôc cña Khæng Tö chØ dõng l¹i ë giao tiÕp, lÔ nghi chø kh«ng h¼n më mang d©n trÝ nãi chung. MÆc dï cßn tån t¹i nhiÒu h¹n chÕ, nh­ng häc thuyÕt gi¸o dôc cña Khæng Tö vÉn mang gi¸ trÞ ®­¬ng thêi, vµ «ng xøng ®¸ng ®­îc mÖnh danh "v¹n thÕ s­ biÓu". 1.2.4. Nh©n sinh quan trong triÕt häc Khæng Tö Con ng­êi trong triÕt häc Khæng Tö, con ng­êi cña ®¹o ®øc, lu©n lÝ, tu©n theo häc thuyÕt chÝnh danh, nh©n vµ lÔ. Ch÷ nh©n lµ h¹t nh©n triÕt häc nh©n sinh cña Khæng Tö, lµm ®iÒu nh©n hîp víi lÔ lµ yªu cÇu c¨n b¶n ®Ó trë thµnh ng­êi trong t­ t­ëng cña «ng, nghÜa lµ «ng nhÊn m¹nh ®Õn ®¹o ®øc. Khæng Tö cô thÓ ho¸ nh÷ng nguyªn t¾c ®¹o ®øc thµnh nh÷ng chuÈn mùc cho mÉu ng­êi lÝ t­ëng. ¤ng còng thÓ hiÖn ®óng ®¾n quan ®iÓm nh×n nhËn con ng­êi kh«ng chØ thuÇn tuý dùa vµo lêi nãi mµ ph¶i kÕt hîp gi÷a ®éng c¬ vµ hiÖu qu¶, gi÷a lÝ trÝ vµ t×nh c¶m trong viÖc ®¸nh gi¸ con ng­êi. ¤ng chia con ng­êi ra lµm ba h¹ng: tiÓu nh©n, qu©n tö vµ th¸nh nh©n. TiÓu kÕt ch­¬ng I Ta nhËn thÊy r»ng Khæng Tö mét bËc hiÒn triÕt ph­¬ng §«ng, xuÊt th©n trong mét gia ®×nh c¬ hµn. Ngay tõ thña nhá «ng ®· thÓ hiÖn lµ mét cËu bÐ th«ng minh, thiªn tµi. Lín lªn nhê ý chÝ vµ nghÞ lùc «ng ®· ®ãng gãp kh«ng mÖt mái cho nÒn t­ t­ëng nh©n lo¹i. Nh÷ng t­ t­ëng cña «ng ®­îc béc lé qua c¸c t¸c phÈm ®· trë thµnh hÖ gi¸ trÞ lu©n lý mµ ®Õn ngµy nay vÉn cßn ¶nh h­ëng s©u s¾c ®èi víi c¸c n­íc trong khu vùc §«ng Nam ¸ nãi riªng vµ thÕ giíi nãi chung. §Æc biÖt lµ t­ t­ëng triÕt häc mÆc dï vÉn tån t¹i nhiÒu h¹n chÕ nh­ quan ®iÓm duy t©m t«n gi¸o: trêi vµ mÖnh trêi, vÒ thÕ giíi quan ch­a cã tÝnh khoa häc bëi h¹n chÕ cña lÞch sö lóc bÊy giê. Tuy nhiªn, kh«ng thÓ phñ nhËn lµ t­ t­ëng triÕt häc cña «ng mang nhiÒu mÆt tiÕn bé vÒ con ng­êi, vÒ x· héi, ®¹o ®øc. ThÕ kØ XXI lµ thêi ®¹i nh©n lo¹i thu ®­îc nh÷ng thµnh tùu to lín vÒ khoa häc, kÜ thuËt vµ c«ng nghÖ, nh­ng còng lµ thêi k× béc lé nh÷ng tÖ h¹i cña sù xuèng cÊp vÒ v¨n ho¸ vµ ®¹o ®øc. Mét mÆt, nhu cÇu vËt chÊt cña nh©n lo¹i ®­îc ®¸p øng ë møc ®é tr­íc ®©y ch­a tõng cã th× mÆt kh¸c, tinh thÇn vµ t©m linh cña nh©n lo¹i còng ch­a bao giê bÞ tæn th­¬ng ë møc ®é lín ®Õn vËy. Giµu cã vÒ vËt chÊt ch­a ®ñ ®Ó mang l¹i h¹nh phóc cho toµn nh©n lo¹i. Sù ph©n ho¸ l­ìng cùc ®ang diÔn ra cao ®é, n­íc giµu vµ n­íc nghÌo, nh÷ng khu vùc giµu cã vµ nghÌo nµn trong cïng mét quèc gia. Bøc tranh Êy ®­îc t¹o nªn bëi nhiÒu nguyªn nh©n, nh­ng mét nguyªn nh©n kh«ng thÓ phñ nhËn, ®ã lµ sù bÊt b×nh ®¼ng vµ v« nh©n ®¹o trong c¸ch mµ nh÷ng con ng­êi ®èi xö víi nhau. Kinh tÕ cµng ph¸t triÓn, nh©n lo¹i cµng ph¶i ®Ò cao vÊn ®Ò ®¹o ®øc. Bëi vËy, t­ t­ëng cña Khæng Tö nãi chung, t­ t­ëng triÕt häc mµ trong ®ã cã nh÷ng yÕu tè tÝch cùc vÒ con ng­êi cña Khæng Tö nãi riªng vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ ®Þnh h­íng, gi¸ trÞ thêi ®¹i. Gi¸o s­ Cao KiÒu ng­êi NhËt B¶n ®· cho r»ng: “Nh©n sinh quan vµ thÕ giíi quan c¸ nh©n chñ nghÜa s¶n sinh vµ ph¸t triÓn ë ¢u Mü ®· ®i vµo ngâ côt mµ thÕ giíi quan, nh©n sinh quan vµ lu©n lÝ x· héi t­¬ng ®èi luËn kiÓu Trung Quèc sÏ l·nh ®¹o v¨n ho¸ thÕ giíi trong thÕ kØ XXI”. Vµ tÊt nhiªn mét ®iÒu r»ng, nh©n sinh quan ,thÕ giíi quan cña Khæng Tö còng gãp mét phÇn kh«ng nhá vµo sù l·nh ®¹o v¨n ho¸ thÕ giíi. Ch­¬ng II T­ t­ëng nh©n sinh quan trong triÕt häc Khæng Tö Con ng­êi trong triÕt häc Khæng Tö lµ con ng­êi céng ®ång, gia ®×nh vµ x· héi con ng­êi lu«n tu©n theo nh÷ng lu©n lÝ, ®¹o ®øc, gi¸ trÞ chuÈn mùc x· héi. Quan niÖm cña «ng vÒ con ng­êi kh¸c hoµn toµn so víi quan niÖm cña M¹nh Tö lµ "Nh©n chi s¬ tÝnh b¶n thiÖn", vµ Tu©n Tö "Nh©n chi s¬ tÝnh b¶n ¸c". Khæng Tö kh«ng ®Ò cËp ®Õn viÖc con ng­êi ta sinh ra thiÖn hay ¸c, mµ «ng cho r»ng "tÝnh t­¬ng cËn, tËp t­¬ng viÔn", nghÜa lµ con ng­êi sinh ra do ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh kh¸c nhau mµ trë nªn kh¸c nhau. Theo «ng con ng­êi ph¶i g¾n liÒn víi x· héi. MÆt kh¸c, v× x· héi ch¼ng qua lµ sù giao tiÕp gi÷a con ng­êi, nªn x· héi h×nh thµnh lµ do con ng­êi t¹o nªn. Nh­ vËy, con ng­êi trong quan niÖm cña Khæng Tö lµ con ng­êi lu«n tån t¹i trong mèi liªn hÖ vµ rµng buéc lÉn nhau, cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi nhau, chÝnh viÖc con ng­êi giao tiÕp víi nhau mµ t¹o nªn mèi quan hÖ x· héi, t¹o thµnh b¶n chÊt con ng­êi. §iÒu ®ã còng gÇn víi quan ®iÓm cña Marx: "b¶n chÊt con ng­êi kh«ng ph¶i lµ c¸i g× cè h÷u, chung chung trõu t­îng mµ b¶n chÊt con ng­êi lµ tæng hoµ c¸c mèi quan hÖ x· héi". ChÝnh sù t¸c ®éng, rµng buéc lÉn nhau Êy mµ con ng­êi cÇn ph¶i cã nh÷ng quy t¾c xö sù theo ®óng ch÷ nh©n, lÔ vµ chÝnh danh. T­ t­ëng nh©n sinh quan trong triÕt häc Khæng Tö ®­îc biÓu ®¹t trong con ng­êi víi quan hÖ gi÷a trêi, mÖnh trêi vµ quû thÇn, con ng­êi trong chÝnh danh, con ng­êi nh©n lÔ. 2.1. Con ng­êi trong quan hÖ víi trêi, mÖnh trêi vµ quû thÇn ChÞu ¶nh h­ëng bëi t­ t­ëng Trung Hoa cæ ®¹i, Khæng Tö ®· s¾p xÕp ng«i thø trong vò trô lµ trêi, thÇn, quû thÇn, ng­êi vµ v¹n vËt. Trêi kh«ng ph¶i lµ giíi siªu nhiªn s¸ng t¹o ra v¹n vËt mu«n loµi mµ Trêi chØ gi÷ ng«i cao nhÊt trong vò trô. Khổng Tử rất tin trời, với ông trời như một quan toà công minh cầm cân nảy mực, phán xét mọi việc, hơn nữa trời như một quy luật, trật tự tự nhiên, ý chí của trời gọi là “thiên mệnh”, thiên mệnh là một quy luật khách quan, hoà điệu, đại đồng trong vũ trụ mà con người ta phải cố thực hiện, “chúng ta không nên trái nó, phải sợ nó, hành động hợp với nó”. Thiên mệnh là một lực lượng khách quan thần bí toàn năng, chi phối đời sống của con người, mỗi cá nhân, sự sống - chết, phú quý hay nghèo hèn đều do thiên mệnh quy định: "phú quý không thể cầu mà có được, do vậy bất tất phải cầu" [6. 239]. Con người cần phải hiểu được Thiên mệnh để yên vui với phận vị của mình, để giữ lễ, và đó cũng là điều kiện trở thành con người hoàn thiện. "Không hiểu mệnh trời không thể là người quân tử" [6. 330]. Có thể nói, trời và người có mối quan hệ hài hoà rất mật thiết với nhau, trời và người có sự tương thông, tưởng cảm lẫn nhau điển hình như việc người ta thường bói bằng mai rùa hoặc có thể để biết ý trời, hay vua được gọi là "thiên tử", tức con trời, "thiên ý nhân tâm là một, trời nhìn tựa dân nhìn, trời nghe tựa dân nghe" [6. 284]. Còn về quỷ thần, ông không phủ nhận sự tồn tại của quỷ thần, nhưng ông cũng không sùng tín quỷ thần và càng không chủ trương từ trong sự sùng kính của quỷ thần mà vứt bỏ tính tự chủ đạo đức của con người. Trái lại, Khổng Tử với quỷ thần đã giữ một thái độ "tồn tại mà không bàn luận". Quỷ thần là việc cao xa, nên đối với quỷ thần con người phải kính trọng song chẳng gần gũi làm gì "kính quỷ thần, nhi viễn chi". Quan hệ giữa quỷ thần và người được thể hiện trong các văn tế, thiên tử tự xưng với trời là thần còn đối với quỷ thần thì thiên tử tự xưng là trẫm. Nghĩa là Thiên tử cho quỷ thần ngang hàng với mình hoặc dưới mình. Từ đó ta thấy Trời - người - quỷ thần có mối quan hệ với nhau. Trong đó quan hệ giữa trời và người là một trong những vấn đề trung tâm của cuộc đấu tranh giữa các thế lực thực chất quyền lực và sức mạnh của trời là sự thần thánh hoá quyền lực và sức mạnh của thế lực cầm quyền trên mặt đất. Với tư tưởng triết học duy tâm, muốn ru ngủ quần chúng bằng niềm tin vào mệnh trời và số phận, Khổng Tử đã thể hiện rõ thái độ của mình trong việc ủng hộ giai cấp thống trị. Quan niệm về quyền lực vô hạn của trời trong toàn bộ hệ thống tư tưởng của ông chứa đựng đầy mâu thuẫn. Một mặt truyền bá sức mạnh của trời, mặt khác ông lại nhấn mạnh hoạt động của con người, coi hoạt động của con người giữ vai trò quan trọng nhất trong cuộc sống của họ. Một mặt ông công nhận có sự tồn tại của quỷ thần nhưng mặt khác, trái với lẽ thường ông lại khuyên con người không nên đề cập đến và nên xa lánh nó. Chính vì vậy, ông cố ý tránh né nói đến cái chết, khuyên con người hãy quay trở về sống thực, sống cho đúng đạo làm người. Từ đó ông đề cao trí tuệ của cá nhân "chuyên làm nghĩa giúp người, kính trọng quỷ thần nhưng không hay gần, tức là không ưa thỉnh cầu, van vái quỷ thần, như vậy có thể gọi là trí". Nhìn chung tư tưởng của ông trong quan hệ con người với trời, mệnh trời, quỷ thần còn mang màu sắc duy tâm. 2. 2. Vấn đề đạo đức con người trong triết học Khổng Tử Nho học chủ yếu là học vấn của đạo đức. Thông qua tự giác ngộ nhân ái, cố gắng lấy tu dưỡng đạo đức để có được nhân cách, đức tính lấy đó làm cơ sở để ảnh hưởng đến các mặt của đời sống xã hội để thực hiện được lý tưởng về một vương quốc của đạo đức. Hạt nhân của đạo đức là chữ "nhân". Nhân là nội dung, lễ là hình thức của nhân, và chính danh là con đường để đạt đến điều nhân. 2. 2.1. Chữ nhân trong triết học Khổng Tử Nhân được hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau, theo nghĩa sâu rộng nhất "nhân" là một nguyên tắc đạo đức trong triết học Khổng Tử. Nhân được ông coi là cái quy định bản tính con người thông qua "lễ”, “ nghĩa", quy định quan hệ giữa người với người từ trong gia tộc đến ngoài xã hội. "Nhân" có quan hệ chặt chẽ với các phạm trù đạo đức khác trong triết học Khổng Tử, do vậy có người cho rằng nếu coi các phạm trù đạo đức trong triết học Khổng Tử là một vòng tròn đồng tâm thì "nhân" là tâm điểm, bởi nó đã chỉ ra cái bản chất nhất trong bản tính con người. "Nhân" cũng có thể hiểu là "trung thứ" tức là đạo đối với người nhưng cũng là đạo đối với mình nữa. Trong cuộc nói chuyện với các học trò, Khổng Tử đã nói: "Đạo ta chỉ có một lẽ mà thông suốt cả" . Về điều này Tăng Tử - một học trò của Khổng Tử cho rằng, đạo của Khổng Tử là "trung thứ". "Trung" ở đây là làm hết sức mình, còn "thứ" là suy từ lòng mình ra mà biết lòng người, mình không muốn điều