Đề tài Sự hình thành và phát triển của nền kinh tế thị trường định hước XHCN ở Việt Nam

Lêi më ®Çu Trên cơ sở nhận thức đúng đắn hơn và đầy đủ hơn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Đại hội VI của Đảng Cộng sản Việt Nam (tháng 12-1986) đã đề ra đường lối đổi mới toàn diện đất nước nhằm thực hiện có hiệu quả hơn công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội. §¹i héi ®· quyÕt ®Þnh chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp chung( nÒn kinh tÕ ®· k×m h·m sù ph¸t triÓn cña x· héi trong mét thêi gian kh¸ dµi) sang nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XHCN.Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là mô hình kinh tế tổng quát mà nước ta lựa chọn trong thời kỳ đổi mới. Nó vừa mang tính chất chung của kinh tế thị trường, vừa có những đặc thù, được quyết định bởi các nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội. Đây là sự vận dụng sáng tạo những kinh nghiệm trong nước và thế giới về phát triển kinh tế thị trường, là sự kết tinh trí tuệ của toàn Đảng trong quá trình lãnh đạo nhân dân xây dựng đất nước. Mục đích của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là phát triển lực lượng sản xuất, phát triển kinh tế để xây dựng cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội, nâng cao đời sống nhân dân . Phát triển lực lượng sản xuất hiện đại gắn liền với xây dựng quan hệ sản xuất mới, tiên tiến. Sau 18 n¨m ®æi míi chóng ta ®· ®¹t ®­îc rÊt nhiÒu thµnh tùu, nÒn kinh tÕ n­íc ta tho¸t ra khái t×nh tr¹ng tr× trÖ, lu«n gi÷ tèc ®é t¨ng tr­ëng ë møc cao.Víi nh÷ng thµnh tùu ®· ®¹t còng ®· chøng minh ®­îc phÇn nµo b¶n chÊt nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XHCN. Bªn c¹nh nh÷ng thµnh tùu trªn nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XHCN cña chóng ta còng cßn rÊt nhiÒu khã kh¨n cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. Kh¸i niÖm kinh tÕ thÞ tr­êng giê ®· trë nªn rÊt quen thuéc ®èi víi mçi chóng ta. Song kh«ng ph¶i ai còng hiÓu ®­îc b¶n chÊt nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XHCN mµ chóng ta ®· chän.VÞªc nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy gióp em hiÓu râ h¬n, s©u s¾c h¬n ®Ó gãp søc lùc nhá bÐ cña m×nh ®­a nÒn kinh tÕ n­íc ta ph¸t triÓn s¸nh ngang víi c¸c c­êng quèc trªn thª giíi. Ngoµi ra ®èi víi em lµ mét trong nh÷ng cö nh©n kinh tÕ t­¬ng lai cña ®Êt n­íc th× viÖc nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy l¹i cµng quan träng, ®Æc biÖt cho c«ng viÖc sau nµy. I.Nh÷ng vÊn ®Ò lÝ luËn chung vÒ kinh tÕ thÞ tr­êng. 1.Kinh tÕ thÞ tr­êng lµ g× ? LÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi, lµ lÞch sö ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña lùc l­îng s¶n xuÊt vµ ph©n c«ng lao ®éng x· héi, ®ång thêi còng lµ qu¸ tr×nh thay thÕ lÉn nhau cña c¸c ph­¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi. Nh­ng bÊt cø nÒn s¶n xuÊt x· héi nµo còng ®Òu ph¶i gi¶i quyÕt 4 vÊn ®Ò c¬ b¶n: S¶n suÊt c¸i g×? Víi sè l­îng bao nhiªu? S¶n xuÊt nh­ thÕ nµo? S¶n xuÊt cho ai vµ ph©n phèi s¶n phÈm nh­ thÕ nµo? Gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò nµy cã hai kiÓu tæ chøc kinh tÕ- x· héi, ®ã lµ: Kinh tÕ tù nhiªn vµ kinh tÕ hµng hãa Kinh tÕ tù nhiªn lµ h×nh thøc kinh tÕ ®Çu tiªn cña x· héi loµi ng­êi. Kinh tÕ tù nhiªn lµ nÒn kinh tÕ trong ®ã s¶n phÈm ®­îc s¶n xuÊt ra nh»m tháa m·n nhu cÇu c¸ nh©n cña con ng­êi s¶n xuÊt trong mét ®¬n vÞ kinh tÕ nhÊt ®Þnh. Ng­êi s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh vÒ sè l­îng, chñng lo¹i s¶n phÈm theo yªu cÇu cña m×nh, g¾n víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ phong tôc tËp qu¸n cæ truyÒn. Tr×nh ®é ph©n c«ng lao ®éng, c«ng cô lao ®éng, ph­¬ng thøc tæ chøc s¶n xuÊt cßn rÊt thÊp vµ gi¶n ®¬n: s¶n xuÊt mang tÝnh tù cÊp, tù tóc, khÐp kÝn theo tõng vïng tõng ®Þa ph­¬ng, l·nh thæ. Trong c¸c x· héi nguyªn thñy, chiÕm h÷u n« lÖ phong kiÕn chñ yÕu lµ nÒn kinh tÕ tù nhiªn. Kinh tÕ hµng hãa ra ®êi tõ kinh tÕ tù nhiªn, kÕ tiÕp kinh tÕ tù nhiªn trªn c¬ së sù ph¸t triÓn cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ sù t¸ch biÖt vÒ kinh tÕ cña nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt. ®ã lµ h×nh thøc kinh tÕ trong ®ã ng­êi s¶n xuÊt ra s¶n phÈm kh«ng ph¶i ®Ó tháa m·n nhu cÇu trùc tiÕp cña m×nh, mµ nh»m ®Ó trao ®æi, ®Ó b¸n trªn thÞ tr­êng. V× vËy sè l­îng vµ chñng lo¹i s¶n phÈm suy cho cïng lµ do ng­êi mua quyÕt ®Þnh. ViÖc ph©n phèi s¶n phÈm ®­îc thùc hiÖn th«ng qua quan hÖ trao ®æi ( mua- b¸n) trªn thÞ tr­êng. Kinh tÕ hµng hãa ra ®êi tõ rÊt sím- vµo thêi kú tan r· cña chÕ ®é c«ng x· nguyªn thñy vµ ®· tõng tån t¹i trong nhiÒu ph­¬ng thøc s¶n xuÊt. H×nh thøc ®Çu tiªn cña nã lµ nÒn kinh tÕ hµng hãa gi¶n ®¬n. ®ã lµ kiÓu s¶n xuÊt do nh÷ng ng­êi n«ng d©n, thî thñ c«ng tiÕn hµnh dùa trªn c¬ së t­ h÷u nhá vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng cña chÝnh b¶n th©n ng­êi s¶n xuÊt, hä trùc tiÕp trao ®æi s¶n phÈm víi nhau trªn thÞ tr­êng.Quan hÖ hµng –tiÒn tÖ ph¸t triÓn m¹nh trong thêi k× tan r· cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn qu¸ ®é sang chñ nghÜa t­ b¶n . §ång thêi ®ã còng lµ qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ hµng hãa gi¶n ®¬n lªn kinh tÕ hµng hãa t­ b¶n chñ nghÜa. Kinh tÕ hµng hãa t­ b¶n chñ nghÜa(TBCN) lµ h×nh thøc s¶n xuÊt hµng hãa cao nhÊt, phæ biÕn nhÊt trong lÞch sö,dùa trªn sù t¸ch rêi t­ liÖu s¶n xuÊt víi søc lao ®éng. Hay nãi c¸ch kh¸c, ®Æc ®iÓm cña nÒn s¶n xuÊt hµng hãa TBCN lµ dùa trªn c¬ së chÕ ®é t­ h÷u t­ nh©n t­ b¶n chñ nghÜa vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt vµ bãc lét lao ®éng lµm thuª. NÒn kinh tÕ hµng hãa TBCN ®· tr¶i qua hai giai ®o¹n :kinh tÕ thÞ tr­êng tù do (cæ ®iÓn) vµ kinh tÕ thÞ tr­êng hçn hîp(hiÖn ®¹i). Nh­ vËy víi sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t­ b¶n(CNTB) kinh tÕ hµng hãa gi¶n ®¬n ph¸t triÓn thµnh kinh tÕ hµng hãa ph¸t triÓn hay kinh tÕ thÞ tr­êng. Nãi nh­ trªn kh«ng cã nghÜa lµ ®ång nhÊt kinh tÕ thÞ tr­êng víi s¶n xuÊt hµng hãa TBCN. Khi nãi s¶n xuÊt hµng hãa TBCN lµ muèn nhÊn m¹nh mÆt x· héi cña s¶n xuÊt tÝnh chÊt cña nÕn s¶n xuÊt. Cßn nãi kinh tÕ thÞ tr­êng lµ muèn nhÊn m¹nh mÆt tù nhiªn cña s¶n xuÊt dùa trªn tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­în s¶n xuÊt. Ngµy nay, kinh tÕ hµng hãa ®· ph¸t triÓn vµ phæ biÕn trªn ph¹m vi toµn cÇu. S¶n xuÊt hµng hãa tiÕp tôc tån t¹i, ph¸t triÓn d­íi chñ nghÜa x· héi (CNXH). ®Æc ®iÓm cña nÒn s¶n xuÊt hµng hãa x· héi chñ nghÜa lµ dùa trªn c¬ së ng­êi lao ®éng lµm chñ x· héi vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt ; thùc hiÖn tæ chøc vµ qu¶n lý nÒn s¶n xuÊt th«ng qua nhµ n­íc x· héi chñ nghÜa (XHCN) – Nhµ n­íc cña d©n, do d©n v× nh©n d©n nh»m môc ®Ých tháa m·n nhu cÇu vËt chÊt tinh thÇn cña mäi thµnh viªn trong x· héi. ®ã lµ nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa kh«ng dùa trªn c¬ së ng­êi bãc lét ng­êi: môc tiªu cña ph¸t triÓn s¶n xuÊt, kinh doanh nh»m thùc hiÖn c«ng b»ng tiÕn bé x· héi vµ v¨n minh. Nh­ vËy s¶n xuÊt hµng hãa kh«ng ®èi lËp víi chñ nghÜa x· héi mµ lµ thµnh tùu ph¸t triÓn cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i, tån t¹i kh¸ch quan, cÇn thiÕt cho c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ c¶ khi chñ nghÜa x· héi ®· x©y dùng. Tãm l¹i kinh tÕ thÞ tr­êng lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña kinh tÕ hµng hãa. Nã kh¸c víi kinh tÕ tù nhiªn ë tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt, tr×nh ®é ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ c¸ch thøc tæ chøc kinh tÕ x· héi, trong ®ã s¶n xuÊt vµ toµn bé qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt g¾n chÆt víi thÞ tr­êng. Quan hÖ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt vµ tiªu thô s¶n phÈm biÓu hiÖn qua thÞ tr­êng , qua viÖc mua b¸n s¶n phÈm lao ®éng cña nhau. ViÖc s¶n xuÊt ra nh÷ng hµng hãa g×, cÇn cã nh÷ng dÞch vô nµo ®Òu ph¶i xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu cña thÞ tr­êng. Mäi s¶n phÈm ®i vµo s¶n xuÊt ph©n phèi, trao ®æi , tiªu dïng ®Òu ph¶i th«ng qua thÞ tr­êng. 2.§iÒu kiÖn h×nh thµnh vµ c¸c b­íc ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ tr­êng. a.Nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n ®Ó h×nh thµnh kinh tÕ thÞ tr­êng - Thø nhÊt lµ ph¶i tån t¹i nÒn kinh tÕ hµng hãa. Kinh tÕ thÞ tr­êng lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña kinh tÕ hµng hãa nªn nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ hµng hãa chÝnh lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn kinh thÞ tr­êng.- Thø hai lµ ph¶i dùa trªn c¬ së tù do kinh tÕ , tù do s¶n xuÊt x· héi kinh doanh.Trong mét nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng cã nhiÒu ng­êi cïng s¶n xuÊt mét lo¹i s¶n phÈm vµ ng­îc l¹i.Mçi ®¬n vÞ s¶n xuÊt vµ ng­êi tiªu dïng cÇn nhiÒu lo¹i s¶n phÈm hµng hãa kh¸c nhau.V× vËy viÖc tù do lùa chän mèi quan hÖ b¸n hµng gi÷a c¸c chñ thÓ kinh tÕ , tù do trao ®æi mua b¸n lµ hÕt søc cÇn thiÕt cho qu¸ tr×nh gi¶i phãng søc s¶n xuÊt vµ ®iÒu hßa lîi Ých gi÷a ng­êi mua vµ ng­êi b¸n .Sù tù do mua b¸n cßn thÓ hiÖn tËp chung qua gi¸ c¶ h×nh thµnh trªn thÞ tr­êng tu©n theo sù chi phèi cña c¸c quy luËt kinh tÕ trong s¶n xuÊt vµ l­u th«ng hµng hãa theo gi¸ c¶ thÞ tr­êng – gi¸ c¶ tháa thuËn gi÷a ng­êi mua vµ ng­êi b¸n , lµ sù gÆp gì gi÷a cung vµ cÇu ,lµ biÓu hiÖn t¸c ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ .Nãi ®Õn kinh tÕ thÞ tr­êng th× ph¶i nãi ®Õn sù tù do c¹nh tranh hay nãi ®óng h¬n c¹nh tranh lµ m«i tr­êng cña kinh tÕ thÞ tr­êng ,lµ quy luËt cña kinh tÕ thÞ tr­êng C¹nh tranh ®ßi hái ng­êi s¶n xuÊt ph¶i tÝch cùc, n¨ng ®éng, nh¹y bÐn : ph¶i th­êng xuyªn ®æi míi kü thuËt, c«ng nghÖ vµ ph­¬ng ph¸p tæ chøc s¶n xuÊt … ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ cao nhÊt. - Thø ba lµ nÒn kinh tÕ ph¶i ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é pt nhÊt ®Þnh ®­îc thÓ hiÖn ë sù pt c¸c ngµnh kinh tÕ thuéc hÖ thèng c¬ së h¹ tÇng vËt chÊt kÜ thuËt cïng víi hÖ thèng tiÒn tÖ ph­¬ng tiÖn ®Ó l­u th«ng hµng hãa .sù t¨ng c­êng søc m¹nh c¸c lÜnh vùc c«ng nghiÖp n«ng nghiÖp vµ th­¬ng nghiÖp cïng c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c kh¼ng ®Þnh sù chiÕn th¾ng cu¶ kinh tÕ thÞ tr­êng ®èi víi s¶n xuÊt nhá .Dùa trªn c¬ së ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña lùc l­îng s¶n xuÊt ,qu¸ tr×nh tÝch tô vµ tËp trung s¶n xuÊt diÔn ra nhanh chãng ,c¬ cÊu kinh tÕ cã sù biÕn ®æi to lín sù ph¸t trØÒn cña thÞ tr­êng ®­îc më réng .LÜnh vùc trao ®æi kh«ng cßn møc h¹n hÑp trong tõng vïng mµ h×nh thµnh thÞ tr­êng thèng nhÊt trªn ph¹m vi c¶ n­íc .HÖ thèng c¸c thÞ tr­êng s¶n phÈm t­ liÖu s¶n xuÊt ,søc lao ®éng tiÒn tÖ …®­îc x¸c lËp vµ ho¹t ®éng ®ång bé.Gi¸ trÞ cña ®ång tiÒn æn ®Þnh khèi l­îng tiÒn tÖ ®ñ nhu cÇu cÇn thiÕt cho viÖc l­u th«ng hµng hãa ,cã hÖ thèng phôc vô tiÒn tÖ(ng©n hµng th­¬ng m¹i ,qòy tÝn dông ,thÞ tr­êng ngo¹i tÖ ,thÞ tr­êng chøng kho¸n ..)lµ v« cïng cÇn thiÕt ®Ó nÒn kinh tÕ vËn ®éng tr«i ch¶y.§ång thêi hÖ thèng l­u th«ng hµng hãa …lµ kh«ng thÓ thiÕu ®­îc. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña c¸c ®iÒu kÞªn trªn ®©y lu«n g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt x· héi nãi chung vµ cña s¶n xuÊt trao ®æi hµng hãa nãi riªng .Kinh tÕ thÞ tr­êng chØ cã thÓ ®­îc x¸c lËp vµ pt trªn c¬ së më réng vµ lµm s©u s¾c kh«ng ngõng nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã . b.C¸c b­íc chuyÓn biÕn cña nÒn kinh tÕ hµng hãa. Kinh tÕ hµng hãa ra ®êi tõ nÒn kinh tÕ hµng hãa tù nhiªn thay thÕ vµ ®èi lËp v¬Ý nÒn kinh tÕ tù nhiªn .Trong lÞch sö nã ®· pt qua c¸c lo¹i h×nh :kinh tÕ hµng hãa gØan ®¬n ,kinh tÕ thÞ tr­êng tù do vµ kinh tÕ thÞ tr­êng hçn hîp g¾n liÒn víi ba b­íc chuyÓn biÕn sau. -B­íc chñyªn tõ nÒn kinh tÕ tù nhiªn tù cÊp tù tóc lªn kinh tÕ hµng hãa gi¶n ®¬n. B­íc chuyÓn nµy g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ chÕ ®é t­ h÷u vÒ liÖu s¶n xuÊt .Trong suèt qu¸ tr×nh tån t¹i cña nÒn kinh tÕ hµng hãa gi¶n ®¬n ®· diÔn ra 3 lÇn ph©n c«ng lao ®éng x· héi lín :lÇn 1 nghÒ ch¨n nu«i t¸ch khái trång trät ,lÇn 2 c«ng nghiÖp t¸ch khái n«ng nghiÖp ,lÇn 3 th­¬ng nghÞªp t¸ch khái c¸c ngµnh s¶n xuÊt vËt chÊt kh¸c.Nh­ vËy ph©n c«ng lao ®éng x· héi ®· t¸ch sù lÖ thuéc cña ng­êi lao ®éng s¶n xuÊt víi tù nhiªn vµ chuyÓn thµnh sù phô thuéc gi÷a con ng­êi víÝ con ng­êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt .Ph©n c«ng lao ®éng x· héi ®· thùc sù lµ c¬ së cña s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng hãa . §Æc tr­ng c¬ b¶n cña giai ®o¹n s¶n xuÊt hµng hãa gi¶n ®¬n lµ dùa trªn c¬ së kÜ thuËt thñ c«ng t­¬ng øng víi v¨n minh n«ng nghiÖp ,t­ h÷u nhá vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt ,c¬ cÊu kkinh tÕ lµ n«ng nghiÖp-thñ c«ng nghiÖp ;tÝnh chÊt hµng hãa cña s¶n phÈm ch­a hoµn toµn phæ biÕn . - B­íc chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ hµng hãa gi¶n ®¬n lªn nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng tù do Tõ gi÷a thÕ kØ XV ®Õn gi÷a thÕ kØ XVII ë nø¬c Anh vµ mét sè n­íc ch©u ¢u diÔn ra qu¸ tr×nh qóa ®é tõ chÕ ®é phong kiÕn sang CNTB .§ã lµ thêi k× tÝch lòy nguyªn thñû cña CNTB ch©u ¢u th­¬ng nghiÖp vµ ®Æc biÖt lµ ngäai th­¬ng ph¸t triÓn m¹nh .C¸c lÝ thuyÕt kinh tÕ cña tr­êng ph¸i träng th­¬ng ®· gãp phÇn quan träng vµo qu¸ tr×nh chuyÓn nÒn kinh tÕ hµng hãa gi¶n ®¬n sang kinh tÕ thÞ tr­êng tù do .Sau khi tÝch lòy ®­îc mét khèi l­îng tiÒn cña lín c¸c nhµ kinh doanh tËp trung søc pt thÞ tr­êng d©n téc theo nguyªn t¾c tù do kinh tÕ .Trong thêi k× nµy vèn ®­îc ®Çu t­ ®Ó pt c¸c lÜnh vùc c«ng nghiÖp nhÑ ,n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp nÆng nh»m t¹o ra tiÒm lùc cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng .ViÖc t¹o ra nÒn ®¹i c«ng nghiÖp c¬ khÝ ,kÕt cÊu h¹ tÇng c¬ së vËt chÊt ,tÝn dông ®· pt ë mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh c¸c thÞ tr­êng ®Êt®ai vµ thÞ tr­ßng lao ®éng ®­îc x¸c lËp …lµ chç dùa cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr­êng .§iÒu nµy cã thÓ minh chøng b»ng mét vÝ dô lÞch sö theo Mac vµo thÕ kû 17 Hµ lan lµ n­íc t­ b¶n ®iÓn h×nh nh­ng b­íc sang thÕ kû 18 Hµ lan ®· ph¶i nh­êng vÞ trÝ nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn nhÊt cho n­íc Anh.Nguyªn nh©n chÝnh lµ ë chç c¸c nhµ kinh doanh Hµ lan chñ tr­¬ng ph¸t triÓn kinh tÕ b»ng con ®­êng bu«n b¸n ®Çu c¬, kh«ng chó träng vµo ph¸t triÓn nÒn c«ng nghiÖp .Trong khi ®ã ë n­íc Anh c¸c nhµ kinh doanh ®· biÕt kÕt hîp vèn tÝch lòy tõ ngoµi n­íc víi ®iÒu kiÖn tµi nguyªn, lao ®éng trong n­íc ®Çu t­ vµo ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nhÑ vµ cuèi cïng lµ ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nÆng nhanh chãng t¹o ra nÒn ®¹i c«ng nghiÖp ®¹i c¬ khÝ. V× vËy khi n­íc Anh trë thµnh mét c­êng quèc c«ng nghiÖp th× Hµ lan vÉn chØ lµ mét n­íc céng hßa th­¬ng nghiÖp. Nh­ vËy ®Æc tr­¬ng c¬ b¶n cña kinh tÕ thÞ tr­êng tù do lµ dùa trªn c¬ së kü thuËt ®iÖn g¾n víi nÒn v¨n minh c«ng nghiÖp tån t¹i nh÷ng h×nh thøc t­ h÷u nhá vµ t­ h÷u lín vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt; C¬ cÊu kinh tÕ n«ng- c«ng- th­¬ng nghiÖp tiÕn tíi c«ng- n«ng nghiÖp- dÞch vô vËn ®éng theo c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr­êng tù ®iÒu chØnh. - B­íc chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng tù do lªn kinh tÕ thÞ tr­êng hçn hîp Kinh tÕ thÞ tr­êng hçn hîp lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao cña nÒn kinh tÕ hµng hãa ë ®ã c¸c chøc n¨ng c¬ b¶n cña nÒn kinh tÕ s¶n xuÊt c¸i g× ,b»ng c¸ch nµo cho ai ®Òu ®­îc sö lý trªn nguyªn t¾c cña c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lÝ vÜ m« cñ¨ nhµ n­íc .Sù ph¸t triÓn cu¶ kinh tÕ thÞ tr­êng hçn hîp diÔn ra tõ nh÷ng n¨m 40-50 cña thÕ kØ XX ®Õn nay nã g¾n liÒn víi sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc- kÜ thñËt vµ c«ng nghÖ hiÖn ®aÞ.Cho ®Õn nay hÇu hÕt c¸c quèc gia trªn thÕ giíi ®Òu há¹t ®éng theo nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng hçn hîp g¾n víi c¸c ®iÒu kÞªn :sù xuÊt hiÖn cña së h÷u nhµ n­íc ,thÞ tr­êng chøng kho¸n ,tham gia ph©n c«ng lao ®éng quèc tÕ ,®Æc biÖt lµ sù xuÊt hiÖn vai trß míi cña nhµ n­íc –vai trß qu¶n lÝ vÜ m« ®èi víi kinh tÕ thÞ trøêng. §Æc tr­ng cña kinh tÕ thÞ tr­êng lµ dùa trªn kÜ thuËt ®iÖn tö tin häc g¾n víi nÒn v¨n minh hËu c«ng nghiÖp hay v¨n minh trÝ tuÖ ,tån t¹i c¸c h×nh thøc së h÷u nhµ nø¬c ,së h÷u cæ phÇn ,së h÷u quèc tÕ ,dùa trªn c¬ cÊu kinh tÕ c«ng nghÞªp –dÞch vô –n«ng nghiÖp ;vËn ®éng theo cí chÕ kinh tÕ hçn hîp ;c¬ chÕ thÞ tr­êng vµ sù qu¶n lý vÜ m« cña nhµ nø¬c. 3.C¸c nh©n tè cña kinh tÕ thÞ tr­êng. a.Gi¸ c¶. Gi¸ c¶ thÞ tr­êng lµ sù biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ thÞ tr­êng cña hµng hãa.Gi¸ c¶ thÞ tr­êng cã nh÷ng chøc n¨ng chñ yÕu sau: (-) Chøc n¨ng th«ng tin :chøc n¨ng th«ng tin vÒ gi¸ c¶ cho ng­êi s¶n xuÊt biÕt ®­îc t×nh h×nh s¶n xuÊt trong c¸c ngµnh,biÕt ®­îc t­¬ng quan cung-cÇu,biÕt ®­îc sù khan hiÕm víi c¸c hµng hãa, nhê ®ã c¸c nhµ s¶n xuÊt cã nh÷ng quyÕt ®Þnh thÝch hîp. (-) Chøc n¨ng ph©n bæ c¸c nguån lùc kinh tÕ : sù biÕn ®æi vÒ gi¸ c¶ sÏ dÉn ®ªn sù biÕn ®éng cña cung cÇu, s¶n xuÊt vµ tiªu dïng vµ dÉn ®Õn biÕn ®æi trong ph©n bæ c¸c nguån lùc kinh tÕ. (-) Chøc n¨ng thóc ®Èy c¶i tiÕn kü thuËt: ®Ó cã thÓ c¹nh tranh ®­îc vÒ gi¸ c¶, buéc nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt ph¶i gi¶m chi phÝ ®Õn møc tèi thiÓu b»ng c¸ch ¸p dông kü thuËt vµ c«ng nghÖ tiªn tiÕn. Do ®ã thóc ®Èy sù tiÕn bé cña khoa häc c«ng nghÖ vµ sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Ngoµi ra gi¸ c¶ cßn thùc hiÖn chøc n¨ng ph©n phèi l¹i. Gi¸ c¶ thÞ tr­êng phô thuéc vµo c¸c nh©n tè: Thø 1 : Gi¸ trÞ thÞ tr­êng. Gi¸ trÞ thÞ tr­êng lµ kÕt qu¶ cña sù san b»ng c¸c gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng hãa trong cïng mét ngµnh th«ng qua c¹nh tranh.C¹nh tranh trong néi bé ngµnh dÉn tíi h×nh thµnh mét gi¸ trÞ x· héi trung b×nh .Tïy thuéc vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt cña mçi ngµnh mµ gi¸ trÞ thÞ tr­êng cã thÓ øng víi mét trong ba tr­êng hîp sau: Gi¸ trÞ thÞ tr­êng cña hµng hãa do gi¸ trÞ cña ®¹i bé phËn hµng hãa s¶n xuÊt ra trong ®iÒu kiÖn trung b×nh quyÕt ®Þnh. Gi¸ trÞ thÞ tr­êng cña hµng hãa do gi¸ trÞ cña ®¹i bé phËn hµng hãa s¶n xuÊt ra trong ®iÒu kiÖn xÊu quyÕt ®Þnh. Gi¸ trÞ thÞ tr­êng cña hµng hãa do gi¸ trÞ cña ®¹i bé phËn hµng hãa s¶n xuÊt ra trong ®iÒu kiÖn tèt quyÕt ®Þnh. Thø hai, Gi¸ trÞ cña tiÒn . Gi¸ c¶ thÞ tr­êng tû lÖ thuËn víi gi¸ trÞ thÞ tr­êng cña hµng hãa vµ tû lÖ nghÞch víi gi¸ trÞ ( hay søc mua cña tiÒn ).Bëi vËy khi gi¸ trÞ thÞ tr­êng cña hµng hãa kh«ng ®æi th× gi¸ c¶ cña hµng hãa vÉn cã thÓ thay ®æi do gi¸ trÞ cña tiÒn t¨ng lªn hoÆc gi¶m xuèng. Thø ba, Cung vµ cÇu . Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, cung vµ cÇu lµ nh÷ng lùc l­îng ho¹t ®éng trªn thÞ tr­êng. Gi÷a cung vµ cÇu tån t¹i mét mèi quan hÖ biÖn chøng ;sù t¸c ®éng gi÷a chóng h×nh thµnh nªn gi¸ c¶ c©n b»ng hay gi¸ c¶ thÞ tr­êng . Th­ t­ : c¹nh tranh trªn thÞ tr­êng. Trong kinh tÕ thÞ tr­êng c¸c chñ thÓ hµnh vi kinh tÕ v× lîi Ých kinh tÕ cña b¶n th©n m×nh mµ tiÕn hµnh c¹nh tranh víi nhau. C¹nh tranh ®­îc hiÓu lµ sù ®Êu tranh gi÷a c¸c chñ thÓ hµnh vi kinh tÕ nh»m giµnh môc ®Ých tèi ®a cho m×nh. C¹nh tranh lµ yÕu tè c¬ b¶n cña kinh tÕ thÞ tr­êng. Nã lµ hiÖn t­îng tù nhiªn, tÊt yÕu cña kinh tÕ thÞ tr­êng, ë ®©u cã s¶n xuÊt hµng hãa th× ë ®ã cã c¹nh tranh. b.Hµng hãa vµ dÞch vô : hµng hãa lµ nh÷ng s¶n phÈm ®­îc lµm ra ®Ó tháa m·n nhu cÇu cña con ng­êi .§êi sèng con ng­êi cµng n©ng cao th× nhu cÇu vÒ hµng hãa cña con ng­êi còng t¨ng. Tr­íc nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng do tr×nh ®é khoa häc kü thuËt cßn l¹c hËu nªn n¨ng suÊt lao ®éng thÊp , do ®ã khèi l­îng hµng hãa nhá bÐ, chñng lo¹i hµng hãa cßn nghÌo lµn, chÊt l­îng hµng hãa thÊp, gi¸ c¶ cao v× thÕ kh¶ n¨ng c¹nh tranh cßn yÕu. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng do sù c¹nh tranh mµ c¸c doanh nghiÖp lu«n ¸p dông nh÷ng tiÕn bé khoa häc- kü thuËt míi nhÊt. Do ®ã c¸c s¶n phÈm ®­îc ®­a ra thÞ tr­êng víi chÊt l­îng cao , chñng lo¹i phong phó, khèi l­îng lín vµ gi¸ c¶ thÊp. Ng­êi tiªu dïng cã nhiÒu c¬ héi lùa chän c¸c s¶n phÈm hµng hãa- dÞch vô mµ m×nh mong muèn. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña c¸c lo¹i hµng hãa ,c¸c ngµnh dÞch vô còng kh«ng ngõng ®­îc ph¸t triÓn nh»m ®¸p øng tèt nhÊt nhu cÇu cña kh¸ch hµng . c.Lîi nhuËn. Lîi nhuËn lµ môc ®Ých vµ lµ ®éng c¬ ®Ó c¸c doanh nghiÖp tham gia thÞ tr­êng.§Ó cung cÊp hµng hãa vµ dÞch vô cho thÞ tr­êng ,c¸c nhµ s¶n xuÊt ph¶i bá vèn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ kinh doanh .Hä chØ muèn chi phÝ ®Çu vµo thÊp nhÊt vµ b¸n hµng hãa víi gi¸ cao nhÊt ®Ó sau khi trõ ®i c¸c chi phÝ cßn d­ d«i ®Ó më réng vµ ph¸t triÓn s¶n xuÊt ,cñng cè vµ t¨ng c­êng ®Þa vÞ cña m×nh trªn thÞ tr­êng. Khi tham gia vµo thÞ tr­êng c¸c nhµ s¶n xuÊt lu«n t×m mäi c¸ch ®Ó tèi thiÓu hãa chi phÝ s¶n xuÊt ,lµm chi phÝ c¸ biÖt cña m×nh nhá nhÊt ®Ó giµnh ­u thÕ trªn thÞ tr­êng vµ thu ®­îc lîi nhuËn tèi ®a.§Ó ®¹t ®­îc ®iÒu ®ã c¸c nhµ s¶n xuÊt ®Çu t­ nghiªn cøu , øng dông nh÷ng thµnh tùu khoa häc kü thuËt míi nhÊt .ChÝnh ®iÒu ®ã gãp phÇn thóc ®Èy khoa häc kü thuËt ph¸t triÓn. Nh­ vËy lîi nhuËn lµ mét trong nh÷ng nh©n tè quan träng cña kinh tÕ thÞ tr­êng mµ nÕu thiÕu nã kinh tÕ thÞ tr­êng sÏ kh«ng thÓ ra ®êi vµ ph¸t triÓn ®­îc. d.TiÒn tÖ. TiÒn tÖ lµ mét lo¹i hµng hãa ®Æc biÖt ®­îc t¸ch ra tõ trong thÕ giíi hµng hãa lµm vËt ngang gi¸ chung thèng nhÊt; nã thÓ hiÖn lao ®éng x· héi vµ biÓu hiÖn quan hÖ gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng hãa. LÞch sö ph¸t triÓn cña tiÒn tÖ lµ lÞch sö ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i gi¸ trÞ tõ thÊp ®Õn cao, tõ h×nh th¸i gi¸ trÞ gi¶n ®¬n cho ®Õn h×nh th¸i ®Çy ®ñ nhÊt cña tiÒn tÖ, nã ®· tr¶i qua nh÷ng h×nh thøc : (-) H×nh th¸i gi¸ trÞ gi¶n ®¬n hay ngÉu nhiªn. (-) H×nh th¸i gi¸ trÞ ®Çy ®ñ hay më réng. (-) H×nh th¸i chung cña gi¸ trÞ. (-) H×nh th¸i tiÒn tÖ. B¶n chÊt cña tiÒn tÖ ®­îc thÓ hiÖn qua n¨n chøc n¨ng sau: (-)Th­íc ®o gi¸ trÞ. (-)Ph­¬ng tiÖn l­u th«ng. (-)Ph­¬ng tiÖn cÊt tr÷. (-)Ph­¬ng tiÖn thanh to¸n. (-)TiÒn tÖ thÕ giíi. Trong nÒn kinh tÕ hµng hãa còng nh­ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng n¨m chøc n¨ng nµy cña tiÒn tÖ cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. Sù ph¸t triÓn c¸c chøc n¨ng cña tiÒn tÖ ph¶n ¸nh sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ l­u th«ng hµng hãa.Nhê cã tiÒn tÖ mµ l­u th«ng trë nªn th«ng suèt h¬n, ,n©ng cao s¶n xuÊt kinh doanh, xóc tiÕn giao l­u kinh tÕ ,khoa häc kü thuËt víi bªn ngoµi, gãp phÇn ®Èy nhanh sù ph¸t triÓn kinh tÕ … 4.C¸c quy luËt cña kinh tÕ thÞ tr­êng. Quy luËt l­u th«ng tiÒn tÖ Quy luËt l­u th«ng tiÒn tÖ lµ quy luËt quy ®Þnh sè l­îng tiÒn cÇn thiÕt cho l­u th«ng hµng hãa ë mçi thêi k× nhÊt ®Þnh . Khi tiÒn míi chØ thùc hiÖn chøc n¨ng lµ ph­¬ng tiÖn l­u th«ng ,th× sè l­îng tiÒn cÇn thiÕt cho l­u th«ng ®­îc tÝnh theo c«ng thøc : M=P.Q/V Trong ®ã : M :lµ l­îng tiÒn cÇn thݪt cho l­u th«ng P :lµ møc gi¸ c¶ Q :lµ khèi lõîng hµng hãa ®em ra l­u th«ng V: lµ sè vßng lu©n chuyÓn trung b×nh cña mét ®¬n vÞ tiÒn tÖ Tøc : M= Tæng gi¸ c¶ hµng hãa ®em ra l­u th«ng / sè vßng lu©n chuyÓn trung b×nh cña mét ®¬n vÞ tiÒn tÖ Khi tiÒn thùc hiÖn c¶ chøc n¨ng ph­¬ng tiÖn thanh to¸n th× sè l­îng cÇn thiÕt cho l­u th«ng ®­îc x¸c ®Þnh nh­ sau : Quy luËt gi¸ trÞ - Néi dung vµ yªu cÇu cña quy luËt gi¸ trÞ : Quy luËt gi¸ trÞ lµ quy luËt kinh tÕ c¬ b¶n cña s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng hãa Quy luËt gi¸ trÞ yªu cÇu s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng hãa ph¶i dùa trªn c¬ së gi¸ trÞ cña nã ,tøc trªn c¬ së hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt . Trong s¶n xuÊt quy luËt gi¸ trÞ buéc ng­êi s¶n xuÊt ph¶i lµm sao cho møc hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt cña m×nh ph¶i phï hîp víi møc hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ,cã nh­ vËy hä míi cã thÓ tån t¹i ®­îc .Cßn trong trao ®æi hay l­u th«ng ph¶i thùc hiÖn theo nguyªn t¾c ngang gi¸ .Hai hµng hãa ®­îc trao ®æi víi nhau khi cïng kÕt tinh mét l­îng lao ®éng nh­ nhau hoÆc trao ®æi mua b¸n hµng hãa ph¶i thùc hiÖn víi gi¸ c¶ b»ng gÝa trÞ . C¬ chÕ t¸c ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ ®­îc thÓ hiÖn c¶ trong tr­êng hîp gi¸ c¶ b»ng gi¸ trÞ. -T¸c ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ Trong nÒn s¶n xuÊt hµng hãa quy luËt gi¸ trÞ cã 3 t¸c ®éng sau: (+)§iÒu tiÕt s¶n xuÊt vµ l­u th«ng hµng hãa : Quy luËt gi¸ trÞ ®iÒu tiÕt s¶n xuÊt hµng hãa ®­îc thÓ hiÖn trong hai tr­êng hîp sau: Thø nhÊt ,nÕu nh­ mét mÆt hµng nµo ®ã cã gi¸ c¶ cao h¬n gi¸ trÞ ,hµng hãa b¸n ch¹y vµ l·i cao nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt sÏ më réng quy m« s¶n xuÊt ,®Çu t­ thªm t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng .MÆt kh¸c ,nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng hãa kh¸c nhau còng cã thÓ chuyÓn sang s¶n xuÊt mÆt hµng nµy ,do ®ã t­ liÖu s¶n xó©t vµ søc lao ®éng ë ngµnh nµy t¨ng lªn quy m« s¶n xuÊt ngµy cµng më réng. Thø hai,nÕu nh­ mét mÆt hµng nµo ®ã cã gi¸ c¶ thÊp h¬n gi¸ trÞ sÏ bÞ lç vèn.T×nh h×nh ®ã buéc ng­êi s¶n xuÊt ph¶i thu hÑp viÖc s¶n xuÊt mÆt hµng nµy hoÆc chuyÓn sang s¶n xuÊt mÆt hµng kh¸c lµm cho t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng ë ngµnh nµy gi¶m ®i ë ngµnh kh¸c l¹i cã thÓ t¨ng lªn. Cßn nÕu nh­ mÆt hµng nµo ®ã gi¸ c¶ b»ng gÝa trÞ th× ng­êi s¶n xuÊt cã thÓ tiÕp tôc s¶n xuÊt mÆt hµng nµy. Nh­ vËy quy luËt gÝa trÞ ®· tù ®éng ®iÒu tiÕt tØ lÖ ph©n chia t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng vµo c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau ®¸p øng nhu cÇu cña x· héi. T¸c ®éng ®iÒu tiÕt l­u th«ng hµng hãa cña quy lô©t gi¸ trÞ thÓ hiÖn ë chç nã thu hót hµng hãa tõ n¬i cã gi¸ trÞ thÊp ®Õn n¬i cã gi¸ c¶ cao vµ do ®ã gãp phÇn lµm cho hµng hãa gi÷a c¸c vïng cã sù c©n b»ng nhÊt ®Þnh . (+)KÝch thÝch c¶i tiÕn kÜ thuËt ,hîp lÝ hãa s¶n xuÊt t¨ng n¨ng xuÊt lao ®éng h¹ gi¸ thµnh s¶n phÈm. C¸c hµng hãa ®­îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c nhau nh­ng trªn thÞ tr­êng th× c¸c hµng hãa th× ®Òu ph¶i ®­îc trao ®æi theo møc hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt kh¸c nhau ,nh­ng trªn thÞ tr­êng th× c¸c hµng hãa ®Òu ph¶i ®­îc trao ®æi theo møc hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt .VËy ng­êi s¶n xuÊt hµng hãa nµo mµ cã møc hao phÝ lao ®éng thÊp h¬n møc lao hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt th× sÏ ®ù¬c nhiÒu l·i vµ cµng thÊp h¬n cµng l·i .§iÒu ®ã kÝch thÝch nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng hãa c¶i tݪn kÜ thuËt ,hîp lÝ hãa s¶n xuÊt ,c¶i tiÕn tæ chøc qu¶n lÝ ,thùc hiÒn tiÕt kÞªm …nh»m t¨ng n¨ng xuÊt lao ®éng ,h¹ chi phÝ s¶n xuÊt. Sù c¹nh tranh quyÕt liÖt cµng lµm cho c¸c qu¸ tr×nh nµy diÔn ra m¹nh mÏ h¬n.NÕu ng­êi s¶n xuÊt nµo còng lµm nh­ vËy th× cuèi cïng sÏ dÉn ®Õn toµn bé n¨ng xuÊt lao ®éng x· héi kh«ng ngõng t¨ng lªn ,chi phÝ s¶n xuÊt x· héi kh«ng ngõng gi¶m xuèng. (+)Ph©n hãa nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng hãa thµnh giµu ,nghÌo. Nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng hãa nµo cã møc hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt thÊp h¬n møc lao ®éng hao phÝ x· héi cÇn thiÕt ,khi b¸n hµng hãa theo møc hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt sÏ thu ®­îc nhiÒu l·i ,giµu lªn cã thÓ mua s¾m thªm t­ liÖu s¶n xuÊt ,më réng s¶n xuÊt kinh doanh,thËm chÝ thuª lao ®éng trë thµnh «ng chñ. Ng­îc l¹i nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng hãa nµo cã møc lao ®éng c¸ biÖt lín h¬n møc hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ,khi b¸n hµng hãa sÏ r¬i vµo t×nh tr¹ng thua lç ,nghÌo ®i ,thËm chÝ cã thÓ ph¸ s¶n,trë thµnh lao ®éng lµm thuª. §©y còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm xuÊt hiÖn quan hÖ s¶n xuÊt TBCN ,c¬ së ra ®êi cña CNTB. Nh­ vËy quy luËt gi¸ trÞ võa cã t¸c ®éng tÝch cùc võa cã t¸c ®éng tiªu cùc .Do ®ã ®ång thêi víi viÖc thóc ®Èy s¶n xuÊt hµng hãa ph¸t triÓn ,nhµ n­íc cÇn cã nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó ph¸t huy mÆt tÝc