Đề tài Nghiên cứu xây dựng mô hình sử dụng rừng tỉnh Gia Lai - Chương 2: Tổng quan vấn đề nghiên cứu

9 2 Ch−¬ng 2: Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu 2.1 Ngoµi n−íc HÇu hÕt c¸c quèc gia ASEAN ®ang cã c¸c chÝnh s¸ch ®Ó ph©n cÊp, ph©n quyÒn trong qu¶n lý tµi nguyªn rõng. Hä ®· thö nghiÖm kh¸ thµnh c«ng c¸ch tiÕp cËn cã sù tham gia cña ng−êi d©n, chó ý ®Õn tiÕn tr×nh ph¸t huy kiÕn thøc b¶n ®Þa, n©ng cao n¨ng lùc cña c¸c céng ®ång thiÓu sè ®Ó x©y dùng c¸c m« h×nh qu¶n lý rõng céng ®ång. Mét sè n−íc nh− Nepal, Bangladesh, Philippines, Th¸i Lan ®· ph¸t triÓn kh¸ thµnh c«ng c¸c c¸ch tiÕp cËn cã sù tham gia vµ h×nh thµnh c¸c ®Þnh chÕ, ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång, nhãm sö dông rõng (Forest User Group – FUG). RECOFTC - Trung t©m ®µo t¹o l©m nghiÖp céng ®ång trong khu vùc ch©u ¸ Th¸i b×nh d−¬ng ®· h¬n 20 n¨m ph¸t triÓn c¸c ph−¬ng ph¸p luËn tiÕp cËn cã sù tham gia ®Ó qu¶n lý rõng céng ®ång. Th¸ng 9/2001 t¹i Chiang Mai – Th¸i Lan ®· tæ chøc mét héi th¶o quèc tÕ vÒ L©m nghiÖp céng ®ång, trong ®ã ®· ph¶n ¸nh nhu cÇu ph¸t triÓn ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång ë c¸c quèc gia, trong ®ã cã ViÖt Nam. Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn quan t©m ®Ó ph¸t triÓn l©m nghiÖp céng ®ång trong khu vùc nh−: - Ph©n cÊp vµ chuyÓn giao quyÒn së h÷u vµ sö dông tµi nguyªn rõng cho céng ®ång. - X©y dùng c¸c m« h×nh hîp t¸c gi÷a c¸c céng ®ång vµ c¸c bªn liªn quan ®Ó ph¸t triÓn l©m nghiÖp céng ®ång. - Ph¸t triÓn mét hÖ thèng chÝnh s¸ch ®ång bé hç trî cho ph¸t triÓn l©m nghiÖp céng ®ång. - Ph¸t triÓn c¸c c¸ch tiÕp cËn c¶ vÒ kü thuËt vµ x· héi ®Ó x©y dùng c¸c kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng bÒn v÷ng dùa vµo céng ®ång. Thùc tÕ trªn thÕ giíi cho thÊy ®· cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu vÒ c¸c khÝa c¹nh c¶i tiÕn chÝnh s¸ch, thÓ chÕ, tiÕp cËn, ph¸t triÓn c«ng nghÖ trªn c¬ së kiÕn thøc b¶n ®Þa, ...®Ó ph¸t triÓn qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång. §©y lµ nh÷ng kinh nghiÖm tèt cã thÓ kÕ thõa vµ vËn dông mét c¸ch thÝch hîp vµo ®iÒu kiÖn ViÖt Nam. Sau ®©y lµ ®iÓm qua c¸c khÝa c¹nh liªn quan tõ quan ®iÓm, kh¸i niÖm, thÓ chÕ chÝnh s¸ch ®Õn gi¶i ph¸p lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng ë cÊp céng ®ång ®· ®−îc ph¶n ¶nh, nghiªn cøu, tæng kÕt ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi. Quan ®iÓm, kh¸i niÖm vÒ l©m nghiÖp céng ®ång, qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång 10 VÒ ph¹m vi thuËt ng÷ céng ®ång, theo FAO ((1996) [6]1) mét céng ®ång ®−îc ®Þnh nghÜa nh− lµ “nh÷ng ng−êi sèng t¹i mét chæ, trong mét tæng thÓ” hoÆc lµ “mét nhãm ng−êi sinh sèng t¹i cïng mét n¬i theo nh÷ng luËt lÖ chung”. ý tø vÒ tÝnh chÊt tæng thÓ hoÆc cïng nhau g¾n bã lµ gèc ng÷ nghÜa trong thuËt ng÷ céng ®ång, nã gióp tr¶ lêi c©u hái ai lµ ng−êi n»m trong mét hÖ qu¶n lý tËp thÓ ®Æc biÖt. Trong khi tõ “céng ®ång” Èn dô mét nhãm ng−êi “tæng thÓ” sèng t¹i mét vÞ trÝ hoÆc cïng víi nhau theo c¸ch nµo ®ã, th× tõ “th«n x·” cã nghÜa lµ gi÷a nh÷ng nhãm ng−êi kh¸c nhau. Sù ph©n biÖt gi÷a céng ®ång vµ th«n x· kh¸ quan träng trong khi nghiªn cøu nh÷ng ai cã quyÒn h−ëng lîi mét vµi tµi nguyªn c«ng céng vµ lîi Ých ®−îc ph©n bæ nh− thÕ nµo. TiÕp theo ®ã lµ thuËt ng÷ “L©m nghiÖp céng ®ång (Community Forestry)” ®©y lµ mét thuËt ng÷ sÏ kh«ng bao giê kÕt thóc viÖc t×m kiÕm ®Þnh nghÜa, theo FAO (1978) [39] “L©m nghiÖp céng ®ång lµ bao gåm bÊt kú t×nh huèng nµo mµ ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng tham gia vµo ho¹t ®éng l©m nghiÖp”, tuy vËy nã th−êng ®−îc sö dông víi nghÜa hÑp h¬n nh− lµ c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp ®−îc tiÕn hµnh bëi céng ®ång hoÆc nhãm ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng (J.E. Michael Arnold (1999), [39]). ë Nepal dïng thuËt ng÷ “Nhãm sö dông rõng” (Forest User Group) ®Ó chØ ho¹t ®éng l©m nghiÖp céng ®ång ®−îc tæ chøc bëi c¸c nhãm ®ång sö dông tµi nguyªn rõng trong mét lµng [34]. Nh− vËy kh¸i niÖm l©m nghiÖp céng ®ång ®· ®−îc ®Ò cËp nhiÒu ë c¸c quèc gia trªn thÕ giíi, nã ®−îc h×nh thµnh víi môc ®Ých t¹o dùng mét ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång, ph©n cÊp trong qu¶n lý rõng, rõng ®−îc qu¶n lý bÒn v÷ng h¬n tõ nh÷ng ng−êi ®ang sèng phô thuéc vµo rõng, vµ nh÷ng gi¶i ph¸p qu¶n lý b¶o vÖ rõng ®ãng gãp vµo viÖc sinh kÕ vµ c¶i thiÖn ®êi sèng ng−êi d©n tõ ho¹t ®éng l©m nghiÖp. Tõ quan ®iÓm ®ã ®· h×nh thµnh ph−¬ng thøc, c¸c ch−¬ng tr×nh ho¹t ®éng qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång (Community-based Forest Management – CBFM), nã ®−îc hiÓu lµ mét ph−¬ng thøc nh»m duy tr× vµ ph¸t triÓn rõng còng nh− gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ãi nghÌo ë vïug cao, mét nguyªn nh©n gèc rÔ lµm suy gi¶m tµi nguyªn rõng ë c¸c quèc gia. Qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång – CBFM dùa trªn quan ®iÓm: “Con ng−êi tr−íc vµ l©m nghiÖp bÒn v÷ng sÏ theo sau ®ã”, nã trao cho c¸c céng ®ång quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm trùc tiÕp qu¶n lý vµ h−ëng lîi tõ nguån tµi nguyªn rõng (DENR, [28]). Tõ quan ®iÓm nµy cho thÊy CBFM nh¾m ®Õn viÖc ph©n cÊp qu¶n lý rõng mét c¸ch m¹nh mÏ, trong ®ã nhÊn m¹nh ®Õn giao quyÒn qu¶n lý c¸c khu rõng vµ t¹o c¬ héi cho ng−êi d©n, céng ®ång cã ®−îc h−ëng lîi tõ rõng. Khi 1 Số thứ tự tài liệu tham khảo 11 mµ c¸c vÊn ®Ò ®ãi nghÌo vµ mÊt c«ng b»ng trong tiÕp cËn nguån tµi nguyªn ®−îc gi¶i quyÕt th× c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng sÏ nhËn ra tr¸ch nhiÖm cña chÝnh hä trong viÖc b¶o vÖ vµ qu¶n lý rõng, ®iÒu nµy ®· ®−îc nhiÒu chÝnh phñ, tæ chøc phi chÝnh phñ nhËn thøc râ rµng vµ tõ ®ã ®· thóc ®Èy cho tiÕn tr×nh nµy ph¸t triÓn ë nhiÒu céng ®ång vïng cao sèng phô thuéc vµo rõng. KhÝa c¹nh tham gia cña céng ®ång ®ãng vai trß quan träng trong h×nh thµnh ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång. Trong ho¹t ®éng ph¸t triÓn n«ng th«n céng ®ång, ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng cã thÓ ®−îc thu hót tham gia vµo tiÕn tr×nh qu¶n lý tµi nguyªn, tuy nhiªn cÇn ph©n biÖt kiÓu tham gia cña hä vµ trong ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng céng ®ång yªu cÇu ë møc ®é tham gia nµo?, theo FAO (1999) [33] cã 6 kiÓu tham gia theo s¬ ®å 2.1. Trong ®ã theo FAO chØ cã hai kiÓu tham gia ë møc ®é cao lµ céng ®ång cã quyÒn ra quyÕt ®Þnh hoÆc chia sÎ trong viÖc ra quyÕt ®Þnh lµ tiÕp cËn thÝch hîp nhÊt cho viÖc hç trî ®Ó t¹o ra sù hîp t¸c trong qu¶n lý c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn. Sơ đồ 2.1: C¸c kiÓu tham gia cña céng ®ång ®Þa ph−¬ng trong qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn (Nguồn FAO, 1999) Thùc tÕ nhiÒu quèc gia còng ®· tr¶ gÝa cho bµi häc nµy, khi mµ c¸c céng ®ång ®øng ngoµi cuéc th× rõng suy gi¶m nghiªm träng. C¸c dù ¸n, ch−¬ng tr×nh ë Mức tham gia cao Mức tham gia thấp Bị thuyết phục Bị ép buộc Được cung cấp thông tin Được hỏi ý kiến Được chia sẻ trong ra quyết định Ra quyết định 12 mét sè quèc gia thùc hiÖn qu¶n lý rõng dùa céng ®ång ®· tæng kÕt c¸c lîi Ých cña nã lµ: - cung cÊp nguån n−íc æn ®Þnh - gi¶m c¸c ho¹t ®éng chÆt ph¸ rõng tr¸i ph¸p luËt - gi¶m ®ãi nghÌo, v× vËy gi¶m chi phÝ cho c¸c dÞch vô x· héi - t¹o ra viÖc lµm vµ c¸c c¬ héi sinh kÕ cho ng−êi d©n - t¹o ra thu nhËp cho céng ®ång vµ chÝnh quyÒn c¬ së tõ viÖc ph©n chia c¸c lîi Ých tõ rõng. - æn ®Þnh gi¸ c¶ thÞ tr−êng cho c¸c s¶n phÈm tõ rõng - t¹o ra c¸c s¶n phÈm tõ rõng th«ng qua qu¶n lý rõng bÒn v÷ng Lîi Ých rÊt râ rµng tõ c¸c ch−¬ng tr×nh CBFM ë c¸c n−íc ®· chøng minh sù cÇn thiÕt cña ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng nµy. Tr−íc ®©y khi céng ®ång ng−êi d©n sèng gÇn rõng ®øng ngoµi cuéc cña ho¹t ®éng l©m nghiÖp th× rõng bÞ mÊt nhanh chãng ®ång thêi ®åi sèng cña hä còng m·i ®ãi nghÌo, thu hót céng ®ång vµo tiÕn tr×nh nµy ®· gãp phÇn quan träng trong b¶o vÖ, ph¸t triÓn rõng vµ ®ãng gãp vµo viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, v¨n ho¸ truyÒn thèng ë c¸c ®Þa ph−¬ng. §æi míi thÓ chÕ chÝnh s¸ch cña ngµnh l©m nghiÖp phôc vô tiÕn tr×nh qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång MÆc dï chÝnh s¸ch cho l©m nghiÖp céng ®ång ®· cã ë nhiÒu quèc gia, tuy vËy viÖc thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch ®ã còng th−êng gÆp c¸c trë ng¹i (RECOFTC, FAO, ICRAF, IUCN, 2001, [45]): - thiÕu sù cam kÕt vµ mÊt c«ng b»ng trong ph©n bæ ng©n s¸ch - tiÕp cËn tõ trªn xuèng vµ thiÕu linh ho¹t - quyÒn sö dông ®Êt vµ tµi nguyªn kh«ng æn ®Þnh - hÖ thèng qu¶n lý, kü thuËt l©m nghÞªp ch−a t−¬ng thÝch víi kiÕn thøc vµ n¨ng lùc cña céng ®ång trong qu¶n lý rõng - nh©n viªn kü thuËt l©m nghiÖp thiÕu c¸c kü n¨ng thóc ®Èy qu¶n lý rõng dùa vµo céng cång cã sù tham gia vµ tiÕn tr×nh ra c¸c quyÕt ®Þnh ë ®Þa ph−¬ng. - thiÕu c¸c khung ph¸p lý ®Ó hç trî l©m nghiÖp céng ®ång - nhËn thøc ch−a ®Çy ®ñ cña mét bé phËn c− d©n vµ nh©n viªn l©m nghiÖp vÒ c¸c chÝnh s¸ch l©m nghiÖp céng ®ång hiÖn hµnh vµ tæ chøc thùc hiÖn nã - thiÕu c«ng b»ng trong ph©n bæ lîi Ých tõ rõng 13 V× vËy nhiÒu quèc gia ®· cho r»ng c¬ héi quan träng nhÊt ®Ó gi¶i quyÕt c¸c trë ng¹i trªn lµ t¹o nªn mét thÓ chÕ chÝnh s¸ch cã hiÖu qu¶ thóc ®Èy sù t− vÊn, ®iÒu phèi gi÷a ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng víi c¸c c¬ quan chÝnh phñ vµ c¸c bªn liªn quan. §ång thêi cÇn thiÕt n©ng cao nhËn thøc vµ n¨ng lùc cña c¸c bªn liªn quan tham gia vµo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn vµ thùc thi chÝnh s¸ch. Mét khung ph¸p lý thÝch hîp cÇn ph¸i ®−îc x©y dùng ë cÊp quèc gia ®Ó hç trî l©m nghiÖp céng ®ång, nh−ng viÖc thùc hiÖn cÇn linh ho¹t ®Ó phï hîp víi ®iÒu kiÖn cña c¸c ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau. Do vËy trong nhiÒu quèc gia ë khu vùc vÉn ph¶i tiÕp tôc c¶i c¸ch ®Ó hç trî cho tiÕn tr×nh ph¸t triÓn l©m nghiÖp céng ®ång [45]; c¸c c¶i tæ vÒ thÓ chÕ, chÝnh s¸ch ®· cã kÕt qu¶ bao gåm: - ®−a vµo gi¶ng d¹y l©m nghiÖp céng ®ång trong ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o l©m nghiÖp - thóc ®Èy c¸c c¶i c¸ch luËt ph¸p - giao ®Êt vµ rõng cho hé gia ®×nh vµ céng ®ång - hç trî cho hé gia ®×nh, céng ®ång qu¶n lý rõng - t¹o ra sù tham gia vµ d©n chñ h¬n trong viÖc ra c¸c quyÕt ®Þnh qu¶n lý rõng Nh− vËy cho thÊy ®Ó thùc hiÖn CBFM, ®iÒu ®Çu tiªn cÇn cã lµ sù ®æi míi vÒ chÝnh s¸ch, thÓ chÕ vµ quan ®iÓm tiÕp cËn, ph¸t huy d©n chñ trong qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn. Trong ®ã cho thÊy sù cÇn thiÕt cña giao ®Êt giao rõng cho céng ®ång qu¶n lý, tøc lµ giao quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm râ rµng, lµm c¬ së ®Ó thu hót sù quan t©m tham gia cña ng−êi d©n trong tiÕn t×nh qu¶n lý rõng; sau giao ®Êt giao rõng cÇn thiÕt cã nh÷ng hç trî ®Ó céng ®ång, hé gia ®×nh kinh doanh rõng. Qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång còng ®ßi hái cã sù thay ®æi trong tiÕn tr×nh ra quyÕt ®Þnh trong qu¶n lý kinh doanh rõng, trong ®ã gi¶i ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia cña ng−êi d©n ®−îc chó träng vµ t¹o ra c¬ së cho ph¸t huy d©n chñ. Ngoµi ra viÖc ®µo t¹o nguån nh©n lùc ®· ®−îc nhiÒu quèc gia quan t©m ®−a vµo ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y, chuÈn bÞ cho mét ®éi ngò c¸n bé cã th¸i ®é vµ quan ®iÓm ®óng trong tiÕp cËn qu¶n lý tµi nguyªn rõng dùa vµo céng ®ång. Nh©n tè cèt lâi cña c¶i c¸ch thÓ chÕ, chÝnh s¸ch ®Ó hç trî l©m nghiÖp céng ®ång lµ n©ng cao tÝnh d©n chñ, sù tham gia trong lËp kÕ ho¹ch, qu¶n lý ng©n s¸ch, ra c¸c quyÕt ®Þnh, gi¸m s¸t, thu nhËp vµ chi tiªu còng nh− ph¸t triÓn nguån nh©n lùc. Nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa vµ lång ghÐp víi kiÕn thøc khoa häc ®Ó ph¸t triÓn kü thuËt l©m nghiÖp phï hîp víi ®iÒu kiÖn céng ®ång 14 ThuËt ng÷ kiÕn thøc b¶n ®Þa ®−îc Robert Chambers dïng ®Çu tiªn trong mét Ên phÈm xuÊt b¶n 1979, tiÕp theo ®ã Brokensa(1999) vµ D.M. Warren (1999) [30] sö dông vµo nh÷ng n¨m 1980 vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn cho ®Õn ngµy nay. KiÕn thøc b¶n ®Þa thùc sù chØ míi ®−îc c¸c nhµ khoa häc vµ qu¶n lý quan t©m ®Õn trong vßng vµi thËp kû gÇn ®©y, khi mµ t¹i nhiÒu quèc gia ®ang vµ kÐm ph¸t triÓn ph¶i cè g¾ng nç lùc t×m kiÕm c¸c gi¶i ph¸p kh¶ thi ®Ó qu¶n lý sö dông tèt c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ ph¸t triÓn n«ng th«n bÒn v÷ng. Trªn thÕ giíi ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa. C¸c chuyªn gia nh− R. Chambers; D.M. Warren vµ Katherine Warner lµ nh÷ng ng−êi cã nhiÒu ®ãng gãp trong lÜnh vùc nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa ë nhiÒu quèc gia ®ang ph¸t triÓn t¹i ch©u ¸ vµ ch©u Phi. Theo Hoµng Xu©n Tý (1998) [21] hiÖn nay cã trªn 3.000 chuyªn gia t¹i 124 n−íc ®ang ho¹t ®éng trong lÜnh vùc nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa. Mét m¹ng l−íi quèc tÕ nghiªn cøu vµ sö dông kiÕn thøc b¶n ®Þa ®· ®−îc thµnh lËp n¨m 1987 th«ng qua Trung t©m nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa phôc vô n«ng nghiÖp (CIKARD) ë ®¹i häc Iowa state, Hoa kú. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu quèc gia ë ch©u ¸ nh− Ên §é, Indonesia, Philipine... ®· tham gia tÝch cùc trong c¸c m¹ng l−íi trao ®æi th«ng tin vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa phôc vô cho c¸c ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng l©m vµ ph¸t triÓn n«ng th«n. Kinh nghiÖm ph¸t triÓn t¹i nhiÒu quèc gia ch©u ¸ vµ ch©u Phi trong nh÷ng thËp kü qua ®· cho thÊy r»ng “C«ng nghÖ míi vµ c¸ch m¹ng xanh” t¹i nhiÒu khu vùc ®· dÉn tíi suy tho¸i m«i tr−êng vµ kinh tÕ. C¸ch tiÕp cËn khoa häc vµ c«ng nghÖ ph−¬ng T©y kh«ng ®ñ ®Ó ®¸p øng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn phøc t¹p vµ ®a d¹ng cña n«ng d©n còng nh− nh÷ng th¸ch thøc vÒ x· héi, kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ m«i tr−êng mµ ngµy nay chóng ta ®ang ph¶i ®−¬ng ®Çu” (G. Louise, 1996). Thùc tÕ tõ nh÷ng thÊt b¹i cña nhiÒu dù ¸n ®· cho thÊy c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt ®−îc ¸p ®Æt tõ bªn ngoµi th−êng kh«ng cã tÝnh kh¶ thi, khã chÊp nhËn vÒ mÆt v¨n hãa vµ do ®ã dÔ bÞ ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng tõ chèi. Ng−îc l¹i rÊt nhiÒu kü thuËt truyÒn thèng ®· ®−a l¹i hiÖu qu¶ cao, ®−îc thö th¸ch qua hµng thÕ kû, cã s½n t¹i ®Þa ph−¬ng, rÎ tiÒn vµ phï hîp vÒ v¨n hãa, x· héi. Ngµy nay ®· cã nhiÒu c«ng nghÖ míi ra ®êi trªn c¬ së kÕ thõa vµ ph¸t huy kinh nghiÖm truyÒn thèng. ChÝnh v× vËy trong gÇn 10 n¨m qua ph−¬ng ph¸p luËn tiÕp cËn cã sù tham gia trong ph¸t triÓn c«ng nghÖ thÝch øng ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi, ®−îc gäi lµ Ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia - PTD (Participatory Technology Development) [42]. Trong ph−¬ng ph¸p nµy ®· t¹o ra sù liªn kÕt gi÷a nhµ n«ng, nhµ khoa häc vµ khuyÕn n«ng l©m trong ph¸t triÓn c«ng nghÖ, trong ®ã n«ng d©n lµm trung t©m, c¸c thö nghiÖm ®Òu ph¶i xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu cña n«ng d©n 15 (kh«ng ¸p ®Æt, chuyÓn giao tõng ngoµi vµo), ng−êi khuyÕn n«ng cã vai trß quan träng trong thóc ®Èy tiÕn tr×nh thö nghiÖm vµ lan réng, nhµ khoa häc hç trî t− vÊn cho tiÕn tr×nh ph¸t hiÖn vµ thö nghiÖm c¸i míi. Ph−¬ng ph¸p nµy ®· cã nh÷ng ®æi míi ®¸ng kÓ lµ: i) Thö nghiÖm c«ng nghÖ, kü thuËt míi xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu, n¨ng lùc cña n«ng d©n, kh«ng ¸p ®Æt; ii) T¹o ra liªn kÕt gi÷a c¸c bªn liªn quan phôc vô ph¸t triÓn n«ng th«n; iii) KÕt hîp kiÕn thøc b¶n ®Þa víi kiÕn thøc khoa häc ®Ó t×m kiÕm gi¶i ph¸p, c«ng nghÖ, kü thuËt míi, thÝch øng vµ bÒn v÷ng; iv) Hç trî cho tiÕn tr×nh ph¸t triÓn khuyÕn n«ng ë ®Þa ph−¬ng theo kiÓu tõ n«ng d©n ®Õn n«ng d©n, hiÖu qu¶, bÒn v÷ng vµ tiÕt kiÖm. Laurens van Veldhuizen vµ céng sù (2003), [38] ®· cã mét tæng hîp kh¸ ®Çy ®ñ vÒ ph−¬ng ph¸p luËn PTD tõ 12 nghiªn cøu t×nh huèng ë nhiÒu quèc gia nh− Nam Phi, Cameroon, Sudan, ViÖt Nam, Brazil, Costa Rica, Ên ®é, Philippines,... trong ®ã ®· tËp trung vµ nhÊn m¹nh ®Õn xu h−íng cña PTD lµ ®Þnh h−íng cho viÖc thiÕt lËp c¬ chÕ kÕt hîp gi÷a c¸c tæ chøc kh¸c nhau trong ph¸t triÓn n«ng th«n vµ ®iÒu nµy còng t¹o nªn nhiÒu c¬ héi lÉn thö th¸ch. C¬ héi ®−îc nhËn ra lµ PTD lµm cho dÔ dµng vµ cã hiÖu qu¶ h¬n viÖc qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn trªn c¬ së huy ®éng nguån lùc céng ®ång. C¸c thö th¸ch trong ¸p dông PTD lµ: i) Thay ®æi th¸i ®é cña c¸c bªn liªn quan trong ph¸t triÓn dùa vµo céng ®ång, ®iÒu nµy ®−îc nhËn ra nh− lµ mét nh©n tè quan träng, ii) ChuyÓn giao bít quyÒn quyÕt ®Þnh, quyÒn quyÕt ®Þnh cÇn chuyÓn nhiÒu h¬n tõ c¸n bé hiÖn tr−êng ®Õn n«ng d©n, tõ c¸c nhµ qu¶n lý ®Õn c¸n bé hiÖn tr−êng, iii) Lµm viÖc ®a ngµnh, iv) Hîp t¸c gi÷a c¸c c¬ quan, tæ chøc. Ph¸t triÓn c«ng nghÖ ngoµi sö dông ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia ®Ó ph¸t hiÖn vµ ph©n tÝch c¸c vÊn ®Ò cña n«ng d©n, nã cßn cÇn dùa vµo kiÕn thøc b¶n ®Þa, sinh th¸i ®Þa ph−¬ng ®Ó lùa chän c«ng nghÖ thÝch øng. ViÖc s−u tËp kiÕn thøc b¶n ®Þa cña c¸c céng ®ång vïng cao ®· ®−îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu x· héi, kü thuËt phèi hîp tiÕn hµnh, nã lµ tiÒn ®Ò ®Ó nhµ nghiªn cøu tiÕp cËn céng ®ång trong tæ chøc c¸c nghiªn cøu hµnh ®éng cã sù tham gia. §Ó hç trî cho tiÕn tr×nh hÖ thèng ho¸, l−u tr÷ cËp nhËt c¬ së d÷ liÖu kiÕn thøc b¶n ®Þa, víi sù hç trî cña ICRAF, Dixon H.J.vµ céng sù (1999) [29] ®· ph¸t triÓn phÇn mÒn WinAKT ch¹y trong Windows. LÇn ®Çu tiªn c«ng nghÖ th«ng tin ®−îc øng dông trong lÜnh vùc hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc b¶n ®Þa, trong phÇn mÒn nµy th«ng tin, kiÕn thøc ®−îc ph¸t hiÖn tõ céng ®ång sÏ ®−îc hÖ thèng d−íi d¹ng s¬ ®å quan hÖ vµ c¸c c¬ sì d÷ liÖu kiÕn thøc ®−îc ph©n lo¹i theo tõng chñ ®Ò, tõ kho¸, ®ång thêi ®©y lµ c¬ së d÷ liÖu më, cã thÓ cËp nhËt, chØnh söa, ph¸t triÓn. Víi viÖc ¸p dông c«ng nghÖ th«ng tin ®· hç trî tèt cho tiÕn tr×nh s−u tËp, hÖ thèng kiÕn thøc b¶n ®Þa cña nhiÒu céng ®ång d©n téc thiÓu sè kh¸c 16 nhau trong tõng vïng sinh th¸i nh©n v¨n, lµm tiÒn ®Ò tèt cho ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia, c«ng nghÖ nµy ®· nhiÒu nhµ khoa häc Th¸i Lan, Indonesia ¸p dông. Ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra rõng vµ lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång Cã sù kh«ng thÝch øng cña c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt l©m sinh hiÖn hµnh vµ ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, lËp kÕ ho¹ch ®iÒu chÕ rõng ®èi víi ®iÒu kiÖn c¸c céng ®ång, ®iÒu nµy ®· b¾t buéc cã nh÷ng nghiªn cøu ®Ó ph¸t triÓn c¸c ph−¬ng ph¸p c«ng cô thÝch hîp hç trî cho tiÕn tr×nh lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång. Mét lo¹t c¸c nghiªn cøu ë nhiÒu quèc gia vÒ chñ ®Ò nµy ®· cho thÊy sù cÇn thiÕt ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra vµ lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng ®¬n gi¶n, cã sù tham gia vµ dùa vµo céng ®ång. T¹i Trung Quèc, n«ng d©n ®· ®−îc khuyÕn khÝch ®iÒu khiÓn vµ qu¶n lý c¸c nguån tµi nguyªn rõng cña hä; c¸c kü thuËt RRA, PRA ®· ®−îc tiÕn hµnh réng r¶i ®Ó kÕt hîp kiÕn thøc b¶n ®Þa vµo trong viÖc lËp l¹i c¸c kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng ®Þa ph−¬ng (Guanxia Cao (2001) [46]); t¸c gi¶ cho r»ng c¸c nhµ chuyªn m«n l©m nghiÖp cÇn cã sù hiÓu biÕt tèt h¬n t¹i sao vµ lµm thÕ nµo n«ng d©n qu¶n lý c©y rõng vµ sö dông nh÷ng kiÕn thøc ®ã nh− lµ c¬ së ®Ó lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng; ®ã chÝnh lµ nhËn thøc cÇn thiÕt ®Ó ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng cã sù tham gia. T¹i Nepal, víi sù hç trî cña dù ¸n l©m nghiÖp céng ®ång do chÝnh phñ Thuþ SÜ tµi trî, ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra rõng ®¬n gi¶n cã sù tham gia ®· ®−îc ph¸t triÓn vµ ®−îc xem lµ nh©n tè cèt lâi cho qu¶n lý rõng bÒn v÷ng. §iÒu nµy gióp cho ng−êi sö dông rõng cã ®−îc c¸c ý t−ëng vÒ tiÒm n¨ng s¶n xuÊt cña c¸c khu rõng cña hä (tËp trung vµo tÊt c¶ c¸c lo¹i s¶n phÈm rõng) ®Ó tõ ®ã lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng; nã còng ®−a ®Õn cho phô n÷ vµ nh÷ng nhãm ng−êi “thiÖt thßi” c¸c c¬ héi chia sÎ c¸c kinh nghiÖm vµ tr×nh bµy c¸c nhu cÇu vµ mong ®îi cña hä (Robin Aus der Beek (2001), [46]). C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra ®¬n gi¶n ®· ®−îc ph¸t triÓn ®Ó hç trî n«ng d©n ®¸nh gi¸ vµ quyÕt ®Þnh sö dông tµi nguyªn rõng theo h−íng nµo bao gåm: Dù ®o¸n s¶n l−îng gç b»ng c«ng cô Relascope, x¸c ®Þnh sè mÉu ®iÒu tra, dù ®o¸n s¶n l−îng cñi, lËp danh s¸ch l©m s¶n ngoµi gç s½n cã,.... C¸ch ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p ë Nepal theo h−íng chän lùa c¸c c«ng cô ®¬n gi¶n, trùc quan ®Ó n«ng d©n cã thÓ ®o ®Õm, thu thËp d÷ liÖu vÒ tµi nguyªn rõng. Trong khi ®ã ë Philippines víi quan ®iÓm ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng cã quyÒn khai th¸c gç lµ mét trong nh÷ng khÝa c¹nh quan träng cña cña qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång (Ernesto S. Guiang, Bruce R. Harker (2001), [46]), vµ tõ ®ã ®· ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p lËp kÕ ho¹ch kinh doanh rõng gç ®¬n gi¶n, céng ®ång cã thÓ sö dông ®−îc nh−ng còng b¶o ®¶m c¸c tiªu chuÈn kü thuËt l©m nghiÖp. 17 C¸c tµi liÖu h−íng dÉn vÒ ®iÒu tra vµ ph©n tÝch d÷ liÖu tµi nguyªn rõng ®¬n gi¶n cã sù tham gia (bao gåm gç, l©m s¶n ngoµi gç) ë c¸c n−íc Nepal, Th¸i Lan, Philippines ®−îc thiÕt lËp bao gåm c¸c néi dung h−íng dÉn chÝnh [26, 44]: - Ph−¬ng ph¸p thu thËp d÷ liÖu: Bao gåm x¸c ®Þnh kÝch th−íc vµ sè « mÉu ®iÒu tra, ph−¬ng ph¸p ®o ®Õm - Ph©n tÝch d÷ liÖu: ChÊt l−îng t¸i sinh, dù ®o¸n tr÷ s¶n l−îng gç, cñi, cá thu ho¹ch, LSNG. - LËp kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng: Bao gåm ph©n lo¹i rõng chøc n¨ng theo kiÕn thøc b¶n ®Þa, kÕ ho¹ch qu¶n lý t¸i sinh khai th¸c gç, cñi, cá, LSNG; b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, b¶o vÖ ®Êt, nguån n−íc vµ ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t cã sù tham gia. §©y lµ c¸c tµi liÖu h−íng dÉn ®−îc thiÕt kÕ hÖ thèng, bao gåm hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc cÇn quan t©m trong qu¶n lý kinh doanh tæng hîp vµ bÒn v÷ng tµi nguyªn rõng. C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra rõng cã sù tham gia ®−îc x©y dùng dùa trªn nguyªn lý ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra vµ quy ho¹ch rõng phæ biÕn trªn thÕ giíi do ®ã b¶o ®¶m tÝnh kü thuËt l©m nghiÖp; ®ång thêi c¸c c«ng cô ®iÒu tra lËp kÕ ho¹ch vµ c«ng thøc tÝnh to¸n ®¬n gi¶n ®Ó céng ®ång cã thÓ tiÕp cËn, ®Æc biÖt lµ tiÕp cËn víi kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng trong ph©n lo¹i ®Ó qu¶n lý kinh doanh rõng theo chøc n¨ng trong céng ®ång. Tuy nhiªn mét vµi c«ng cô, ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, lËp kÕ ho¹ch cßn lµ kh¸ phøc t¹p vµ hµn l©m nh−: i) dù b¸o tr÷ l−îng rõng dùa vµo 2 nh©n tè tæng tiÕt diÖn ngang (x¸c ®Þnh b»ng c«ng cô Relaskop) vµ chiÒu cao l©m phÇn lµ kh¸ phøc t¹p, ii) ph©n chia c¸c coupe t¸c nghiÖp phøc t¹p. Trong khi ®ã viÖc x¸c ®Þnh s¶n l−îng khai th¸c b¶o ®¶m æn ®Þnh rõng ch−a ®−îc thiÕt kÕ râ rµng, do ®ã viÖc tÝnh to¸n khèi l−îng gç, cñi, l©m s¶n ngoµi gç thu ho¹ch hµng n¨m theo kÕ ho¹ch chØ lµ −íc ®o¸n, ch−a thùc sù cã c¬ së ®Ó b¶o ®¶m sù c©n b»ng vµ æn ®Þnh s¶n l−îng rõng. Ngoµi ra ë cÊp ®é quèc gia, ®Ó tæ chøc ®iÒu tra c¸c khu rõng ë cÊp lµng x· trong ph¹m vi toµn quèc, trung t©m nghiªn cøu l©m nghiÖp thÕ giíi (CIFOR, (2000), [41]) ®· ®−a ra tµi liÖu h−íng dÉn bao gåm c¸c ph−ong ph¸p nh− x¸c ®Þnh vÊn ®Ò, chñ ®Ò ®iÒu tra, lËp kÕ ho¹ch, thiÕt kÕ c¸c c¸ch ®iÒu tra rõng, sö dông ¶nh viÔn th¸m, ph©n tÝch d÷ liÖu vµ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ ®iÒu tra. Trong ®ã ®· phèi hîp ph−¬ng ph¸p hµn l©m víi PRA vµ sö dông c«ng nghÖ th«ng tin, ®· ®−a ra ph−¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ ®Ó dù ®o¸n thÓ tÝch c©y rõng theo 01 ®Õn 02 nh©n tè ®−êng kÝnh (D) vµ chiÒu cao (H) vµ loµi c©y: V = f(D, H, Species), tõ ®©y lËp biÓu ®¬n gi¶n ®Ó hç trî cho viÖc dù b¸o thÓ tÝch tr÷ l−îng tµi nguyªn rõng. Nh×n chung h−íng dÉn nµy chØ phï hîp cho c¸n bé kü thuËt l©m nghiÖp tæ chøc ®¸nh gi¸ tµi nguyªn rõng cho tõng lµng, x·; 18 céng ®ång ®Þa ph−¬ng chØ tham gia nh− ng−êi cung cÊp th«ng tin vµ ®−îc thô h−ëng kÕt qu¶ ph©n tÝch tµi nguyªn. 2.2 Trong n−íc Thùc tÕ cho thÊy chÝnh phñ ViÖt Nam ®ang cã chñ tr−¬ng ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p qu¶n lý rõng céng ®ång th«ng qua c¸c chÝnh s¸ch giao ®Êt giao rõng, x©y dùng c¸c h−¬ng −íc, quy −íc b¶o vÖ rõng th«n bu«n. Tõ n¨m 1999 víi sù tµi trî cña c¸c dù ¸n phi chÝnh phñ, Bé N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n ®· thµnh lËp nhãm l©m nghiÖp céng ®ång quèc gia ®Ó ®¸nh gi¸ vµ ®Ò xuÊt c¸c m« h×nh qu¶n lý rõng céng ®ång ë ViÖt nam. §ång thêi trong vßng 10 n¨m trë l¹i ®©y, c¸c c¸ch tiÕp cËn cã sù tham gia ®· ®−îc ¸p dông trong ph¸t triÓn n«ng th«n, ®©y lµ c¸ch lµm tiÕn bé ®Ó x©y dùng ph−¬ng ph¸p qu¶n lý rõng cã hiÖu qu¶ dùa vµo ng−êi d©n. Qu¶n lý rõng céng ®ång ®· ®−îc thùc hiÖn tõ tr−íc ®©y trong c¸c hÖ thèng qu¶n lý rõng truyÒn thèng cña c¸c céng ®ång d©n téc miÒn nói n−íc ta. Ngµy nay ph−¬ng thøc nµy vÉn ®ang ®−îc tiÕn hµnh ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng. YÕu tè quyÕt ®Þnh sù thµnh c«ng cña hÖ thèng qu¶n lý rõng nµy lµ sù nhÊt trÝ cña toµn thÓ ng−êi d©n khi thùc thi c¸c ®iÒu kho¶n trong h−¬ng −íc b¶o vÖ rõng cña céng ®ång, sù tæ chøc chÆt chÎ cña céng ®ång vµ sù ph©n chia quyÒn lîi c¸c s¶n phÈm tõ rõng trªn c¬ së b×nh ®¼ng gi÷a c¸c thµnh viªn trong céng ®ång. Ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng cã sù tham gia cña céng ®ång ng−êi d©n sèng gÇn rõng ®· chøng tá tÝnh hiÖu qu¶ vÒ mÆt kinh tÕ x· héi vµ bÒn v÷ng vÒ mÆt sinh th¸i m«i tr−êng, phï hîp víi chÝnh s¸ch giao ®Êt giao rõng cña n−íc ta hiÖn nay. (NguyÔn Ngäc B×nh, (2000), [1]) §Ó kh«i phôc vµ ph¸t triÓn ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång, ë ViÖt Nam ®· b¾t ®Çu cã c¸c nghiªn cøu còng nh− thùc hiÖn c¸c dù ¸n hç trî cho ph¸t triÓn l©m nghiÖp x· héi, l©m nghiÖp céng ®ång trong c¸c vïng kh¸c nhau. C¸c khÝa c¹nh liªn quan ®−îc hÖ thèng nh− sau: - Kh¸i niÖm vµ quan ®iÓm vÒ l©m nghiÖp céng ®ång, qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång. C¸c nghiªn cøu vÒ truyÒn thèng vµ thùc tr¹ng cña qu¶n lý rõng céng ®ång - Nghiªn cøu vÒ chÝnh s¸ch giao ®Êt giao rõng cã sù tham gia; vÒ thÓ chÕ, tæ chøc, tr¸ch nhiÖm vµ chÕ ®é h−ëng lîi ®Ó ph¸t triÓn ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång. - Nghiªn cøu vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa vµ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn trong ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia. - Quy tr×nh quy ph¹m l©m sinh ¸p dông trong ®iÒu kiÖn céng ®ång d©n téc thiÓu sè. 19 Kh¸i niÖm vµ quan ®iÓm vÒ l©m nghiÖp céng ®ång, qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång vµ thùc tr¹ng VÒ quan ®iÓm vµ nhËn thøc kh¸i niÖm céng ®ång, l©m nghiÖp céng ®ång, rõng céng ®ång, qu¶n lý rõng céng ®ång vµ qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång hiÖn vÉn cßn ®ang tranh c¶i. Nh−ng nh×n chung nhiÒu nhµ khoa häc, qu¶n lý, c¸c tæ chøc chÝnh phñ vµ phi chÝnh phñ ®Òu thõa nhËn qu¶n lý rõng víi sù tham gia cña c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng sèng gÇn rõng lµ mét tiÒm n¨ng ®Ó giíi thiÖu nh÷ng hÖ thèng qu¶n lý rõng kh¶ thi vÒ kinh tÕ – x· héi vµ bÒn v÷ng vÒ sinh th¸i, ®ång thêi tiÕt kiÖm chi phÝ cho nhµ n−íc [1]. Thùc tÕ cho thÊy ë c¸c héi th¶o quèc gia, vïng, vÉn cßn cã sù hiÓu lÉn lén gi÷a qu¶n lý rõng céng ®ång vµ l©m nghiÖp cña c¸c tæ chøc kinh tÕ tËp thÓ. §iÒu nµy dÉn ®Õn sai lÇm